[prenta uppsett í dálka] 123. fundur
Flm. (Kristín Halldórsdóttir):
Herra forseti. Ég mæli fyrir till. til þál. um friðlýsingu Hvítár/Ölfusár og Jökulsár á Fjöllum sem er á þskj. 653 og er 373. mál þessa þings. Tillöguna flytja ásamt mér hv. þingmenn Ásta R. Jóhannesdóttir, Svavar Gestsson og Össur Skarphéðinsson. Tillagan hljóðar svo, með leyfi hæstv. forseta:
,,Alþingi ályktar að fela umhvrh. að undirbúa lagasetningu um friðlýsingu Hvítár/Ölfusár frá upptökum í Langjökli til Ölfusárósa og Jökulsár á Fjöllum frá upptökum í Vatnajökli til ósa í Öxarfirði.``
Herra forseti. Það heyrist nú æ oftar að Íslendingar ættu að gerast forustuþjóð á sviði umhverfismála og m.a. kemur það glöggt fram í skýrslu umhvrh. um ástand og þróun umhverfismála á Íslandi sem kom út í febrúar 1995, þ.e. fyrir rúmu ári. Þar segir í kafla um viðfangsefni og framtíðaráherslur á bls. 77, með leyfi forseta:
,,Lögð er áhersla á að Ísland verði um næstu aldamót fyrirmynd annarra vestrænna ríkja í umhverfismálum eða með öðrum orðum að Ísland verði þá án nokkurs vafa hreinasta land hins vestræna heims og ímynd hreinleika og sjálfbærrar þróunar tengist allri atvinnustarfsemi í landinu.``
Á bls. 78 og 79 eru síðan talin upp nokkur áherslusatriði stjórnvalda og markmið sem þau setja sér og um leiðir að markinu. Ein þeirra leiða sem eru taldar upp í lokin er að unnið verði að því að fjölga þjóðgörðum, friðlýstum svæðum og náttúruminjum. Of lítið hefur gerst að mínu mati í því efni á undanförnum árum. Þó ber að geta laga um vernd Breiðafjarðar sem sett voru í mars 1995, en samkvæmt þeim er nú unnið að verndaráætlun fyrir allt það svæði.
Þá er rétt að minna á samvinnunefnd héraðsnefnda vinnur um þessar mundir að svæðisskipulagi fyrir miðhálendi Íslands og er fyrstu tillagna um landnotkun á hálendinu að vænta síðar á þessu ári. Vonandi verður þar að finna tillögur um friðun og varðveislu lands sem er að sjálfsögðu ein leið landnýtingar.
Sú tillaga sem hér er flutt gerir ráð fyrir mikilvægu skrefi í þessu efni. Hún er sú að tvær ár fái að renna í friði um byggð og óbyggð frá upptökum til ósa.
Sú kynslóð, sem nú lifir í þessu landi, hefur verið virkjanaglöð. Hver stóráin á fætur annarri hefur verið fjötruð í viðjar steinsteypu og sérstök og einstök landsvæði eyðilögð eða stórskemmd. Um báðar þessar ár sem hér um ræðir má segja að þær hafi fengið sömu örlög á teikniborðum verkfræðinga en sem betur fer ekki enn í veruleikanum. Í kílóvattstundum talið býr að öllum líkindum í þeim um einn sjötti þeirrar vatnsorku sem sumir telja nú að hagkvæmt geti orðið að virkja. Þannig bíða fullmótaðar áætlanir um virkjun fjölmargra orkulinda landsins en minna fer fyrir áætlunum um verndun þeirra. Þó hefur verið gerð tilraun í þá átt og vil ég minna á að vorið 1989 samþykkti Alþingi svohljóðandi ályktun að frumkvæði hv. þm. Hjörleifs Guttormssonar, með leyfi forseta:
,,Alþingi ályktar að fela ríkisstjórninni að láta undirbúa á vegum Náttúruverndarráðs í samráði við yfirvöld orkumála áætlun un verndun vatnsfalla og jarðhitasvæða, fossa og hvera. Drög að slíkri áætlun verði lögð fyrir Alþingi til kynningar fyrir árslok 1990 og áætlunin fullbúin til staðfestingar síðar.``
Framkvæmd þessarar áætlunar hefur gengið hægar en til stóð. Ég kannaði stöðu málsins þegar þessi tillaga sem hér er flutt var í undirbúningi og fékk þær upplýsingar að Náttúruverndarráð skilaði skýrslu um málið til umhvrn. í nóvember 1994, en samkvæmt upplýsingum þaðan hefur ekkert gerst í málinu síðan.
Það er athyglisvert að á undanförnum árum hefur mjög litlu fé verið varið yfirleitt í heiminum til rannsókna á annars konar orkugjöfum en olíu og kjarnorku. En við hljótum að vona að á þessu verði breyting og hver veit nema það finnist leiðir til að virkja bæði föll sjávar og vinda himinsins. Við verðum að gera okkur grein fyrir því að afkomendur okkar yrðu okkur örugglega ekki ýkja þakklátir fyrir virkjanagleðina ef á landinu yrði ekki eftir eitt einasta eintak af óraskaðri á þegar þeirra tími kemur til að njóta þeirra. Ég vil af þessu tilefni vitna í orð eins af brautryðjendum í náttúruvernd hér á landi sem opnaði augu margra fyrir dásemdum og mikilleik íslenskrar náttúru. Þar á ég við Sigurð heitinn Þórarinsson jarðfræðing sem sagði í fjölriti Náttúruverndarráðs 1978, Fossar á Íslandi, með leyfi forseta:
,,Því er nú mjög á lofti haldið, og vissulega með veigamiklum rökum, að í fossum landsins búi nokkuð af framtíð okkar þjóðar er byggist á þeim verðmætum sem mæld eru í kílówattstundum. En þar við liggur einnig brot af framtíðarhamingju þjóðarinnar að hún gleymi því ekki að í fossum landsins búa einnig verðmæti sem ekki verða metin til fjár en mælast í unaðsstundum.``
Hvítá/Ölfusá og Jökulsá á Fjöllum eru án efa merkilegustu stórár sem enn fá að renna ótruflaðar um land okkar. Í báðum ánum eru miklir fossar sem laða að fjölda ferðamanna, Gullfoss í Hvítá og Dettifoss ásamt þremur öðrum fossum í Jökulsá á Fjöllum, en um þá fossa sagði Sigurður heitinn Þórarinsson í fossaskrá sinni, með leyfi forseta:
,,Fossarnir 3--5 eru samstæða, sem ekki á víða sinn líka á jarðarkringlunni.``
Umhverfi ánna er mjög fjölbreytt og sérstætt, bæði hvað varðar náttúrufar og þá sögu þjóðarinnar sem lesa má úr umhverfi þeirra. Hvítá/Ölfusá rennur að miklu leyti um blómlegar byggðir, sem löngum hafa hýst biskupa og höfðingja, og meðfram henni eru mikilvæg votlendissvæði. Jökulsá rennur um óbyggðir, þar sem hírðust útlagar fyrr á öldum en eru nú ýmist friðlýstar eða á náttúruminjaskrá, og á láglendi rennur áin um einhvern fegursta stað landsins, Jökulsárgljúfur, sem eru að hálfu leyti friðlýst sem þjóðgarður. Óbætanlegt tjón yrði á náttúru Íslands ef ár þessar fengju ekki að njóta friðar um ókomin ár, enda nóg til af annarri orku til að virkja, bæði vatnsföllum og jarðhitasvæðum.
Í friðlýsingum ánna þurfa að felast eftirtalin sjö atriði:
1. Vatnsmagni ánna verði ekki breytt af manna völdum, t.d. með því að veita vatni sem til þeirra fellur inn á vatnasvið annarra áa.
2. Vatnsyfirborði eða farvegum ánna verði ekki breytt af manna völdum með uppistöðulónum, stíflum eða öðrum framkvæmdum eða mannvirkjum.
3. Mannvirkjagerð og jarðraski meðfram ánum verði haldið í lágmarki og í óbyggðum verði ekki komið fyrir mannvirkjum sem áberandi eru frá árbökkunum.
4. Losun mengandi úrgangsefna í árnar eða í ár sem til þeirra falla verði ekki leyfð.
5. Náttúrulegt lífríki í og við árnar njóti verndar.
6. Umferðarréttur almennings meðfram ánum verði tryggður.
7. Aðstöðu til handa ferðamönnum verði komið upp meðfram ánum en þess jafnframt gætt við skipulag og stjórnun ferðamennsku að svæðunum sé ekki spillt.
Tillaga sama efnis var lögð fram á 113. löggjafarþingi en dagaði þá uppi í nefnd. Þáverandi þingkonur Kvennalistans fluttu tillöguna undir forustu Sigrúnar Helgadóttur líf- og umhverfisfræðings.
Eins og ég hef komið að hér að framan, er margt til marks um aukinn skilning og áhuga á verndun umhverfis og sérstæðrar náttúru landsins og þess vegna vilja flutningsmenn þessarar tillögu trúa því að efni hennar eigi nú ríkari hljómgrunn.
Herra forseti. Ég hef lokið að mæla fyrir þessari tillögu og legg til að henni verði vísað að lokinni þessari umræðu til hv. umhvn.
