Kristín Halldórsdóttir:
Herra forseti. Við erum að tala um afar merkilega og nauðsynlega samfélagsþjónustu í landi okkar. Til gamans má geta þess að nú á þessu vori munu liðin 220 ár síðan starfræksla póstþjónustu hófst í landinu. Ég held að margir séu sammála um réttmæti þess að endurskoða stöðu Pósts og síma (Gripið fram í: Og Kvennalistans.) og breyta hugsanlega einhverju í skipulagi og stjórnun stofnunarinnar ... (Gripið fram í: Hvað um Kvennalistann?) Hann er ekki til umræðu hér á þessum fundi, hv. þm. Ég tel að þetta frammíkall hafi ekkert með þetta mál að gera sem hér er á dagskrá. En það sem ég var að segja er að margir eru þeirrar skoðunar að það sé hugsanlegt að breyta einhverju í skipulagi Pósts og síma og stjórnun stofnunarinnar með tilliti til breyttra aðstæðna. Það eru ákaflega örar og margvíslegar tæknibreytingar sem kalla iðulega á skjótar ákvarðanir og það þarf að búa stofnuninni þau skilyrði að hún geti brugðist skjótt við vaxandi samkeppni. Um þetta held ég að flestir séu sammála, þ.e. að breytinga sé þörf. Hins vegar hafa verið og eru mjög skiptar skoðanir um leiðir.
Þetta mál hefur margar hliðar og er nauðsynlegt að skoða þær allar því að hér eru miklir hagsmunir í húfi. Það er sú hlið sem að neytendum snýr, það eru hagsmunir starfsmanna sem huga þarf að og það er sú hlið sem að ríkisvaldinu snýr og þá fyrst og fremst að ríkissjóði. Póstur og sími hefur reyndar um margt verið til fyrirmyndar innan ríkisins og verið ein af bestu mjólkurkúm ríkissjóðs á síðari árum. Stofnunin hefur skilað hátt í milljarði króna í arðgreiðslur á ári og er t.d. ætlað að greiða 860 millj. kr. í ríkissjóð á þessu ári. Engin trygging er fyrir því og raunar harla litlar líkur til þess að tekjur ríkisins af Pósti og síma verði svo miklar eftir breytingu þá sem lögð er til í frv. Um það hefur ítrekað verið spurt og reyndar fengist óljós svör en þó hefur mátt ráða af þeim að menn búast við umtalsvert minni tekjum í ríkissjóð eftir en áður. Ber mönnum þá auðvitað að spyrja sig hvort þar með sé verið að gæta hagsmuna ríkissjóðs, sameiginlegs sjóðs okkar allra. Það væri kannski ekki með öllu illt og jafnvel hið besta mál ef neytendur þjónustunnar nytu þess þá í betri þjónustu og lægri gjöldum en það er engan veginn tryggt og raunar því miður ekki mjög líklegt. Reynsla annarra þjóða af markaðsvæðingu þessarar þjónustu er misjöfn og sérstaklega er ástæða til að hafa áhyggjur af póstþjónustunni í þessu sambandi. Í rauninni er það eitt af furðulegustu atriðum þessa máls að hér skuli lagt til að gera Póst- og símamálastofnunina að hlutafélagi í einu lagi án þess að ganga fyrst að því verki sem hlýtur að koma að fyrr en síðar, þ.e. að aðskilja póst- og símaþjónustuna.
Engin rök hafa verið færð fyrir því að bíða með þann aðskilnað þótt í greinargerð með frv. sé drepið á þennan kost og til þess vísað að víðast hvar í heiminum er slíkur rekstur í tveimur stofnunum, tveimur fyrirtækjum. Þetta er að mörgu leyti ólíkur rekstur og ólík þjónusta og hefur verið að færast sundur, aðgreinast meira og meira á síðustu árum hér á landi, þ.e. að því er þjónustuna varðar en ekki fjárhaginn. Símaþjónustan hefur í rauninni haldið póstþjónustunni uppi, en slíkt fyrirkomulag er ekki lengur leyfilegt samkvæmt samkeppnislögum og því þyrfti engan að undra þótt gerðar væru breytingar á gjaldskrám nýlega sem lutu einmitt að því að hækka póstburðargjöld en lækka hluta símgjalda. Mér er reyndar ekki kunnugt um hvort það nægði til að jafna metin eða hvort menn halda að svo verði en ef ég man rétt hefur þarna verið um u.þ.b. 300 millj. kr. millifærslur að ræða á ári síðustu ár, þ.e. að símaþjónustan hafi lagt um það bil 300 millj. kr. til póstþjónustunnar. Ég held að ég muni þessar tölur rétt. Ég hafði þær ekki beint í gögnum mínum áðan en ég held að þetta sé örugglega rétt munað.
Ég held að við verðum að horfast í augu við það að póstþjónustan er mikilvæg samfélagsþjónusta sem stjórnvöld verða að bera ábyrgð á og tryggja jafnan rétt allra til að njóta þeirrar þjónustu. Víða í Evrópu hefur þessi staðreynd verið viðurkennd og virt með því að styrkja einkaleyfi póststjórna og samræma burðargjald á ákveðnum hluta sendinga enda þótt samkeppni ríki að fullu á sumum sviðum póstþjónustu. Það er fyrst og fremst símaþjónustan sem hefur víða verið einkavædd og sums staðar reyndar er póstþjónustan rekin í formi hlutafélaga. En flest þeirra eru fullkomlega í eigu ríkisins og er mun minni áhugi á að einkavæða þá þjónustu vegna samfélagslegs eðlis hennar. Fyrirkomulagið er reyndar með ýmsu móti og ekki alls staðar að fullu skilið milli þessara þjónustutegunda og sem dæmi má nefna að í Hollandi heyrir þessi þjónusta eða þessar tvær tegundir þjónustu undir tvö sjálfstæð hlutafélög sem eru þó rekin saman af einu eignarhaldsfélagi. En víðast hvar hefur póstþjónustan þessa sérstöðu sem hér hefur verið lýst.
Í Danmörku var hlustað á rök í þessu efni þegar uppi voru hugmyndir fyrir örfáum árum um að gera póststofnunina að hlutafélagi líkt og símafyrirtækið, Postvæsenet hét ríkisstofnunin. Það var viðurkennt að um þessa þjónustu giltu önnur lögmál. Þar var í góðu samkomulagi og samráði við starfsmenn farin sú leið að efla sjálfstæði stofnunarinnar þótt hún væri áfram ríkisstofnun en tryggja aukin áhrif og ábyrgð starfsmanna. Þar voru vissulega uppi hugmyndir og áætlanir um að stofna hlutafélag um póstþjónustuna í Danmörku líkt og gert hafði verið ekki aðeins með símaþjónustuna heldur einnig með póstgíróþjónustuna. En niðurstaðan eftir gaumgæfilegar athuganir og ítarlegar viðræður og samráð varð sú að reka þessa þjónustu áfram sem ríkisfyrirtæki, það heitir núna Post Danmark, en taka það út af fjárlögum og fella það undir almenn lög um fyrirtækjarekstur. Með þessu fyrirkomulagi eru starfsmenn þó áfram ríkisstarfsmenn, líka nýir starfsmenn hjá fyrirtækinu, með þau réttindi og skyldur sem þeirri stöðu fylgja. Hins vegar er það svo að það verður ekki lengur hægt að hafa þann hátt á á eftir 1. jan. nk.
Íslenska póstmannafélagið hefur sýnt mikinn áhuga á að fara svipaða leið og farin var í Danmörku en áhugi stjórnvalda virðist enginn á því að fara þá leið. Þau hafa vissulega kynnt sér þá leið en sýna ekki áhuga á að fara þá leið. Svo er því miður með allt þetta mál. Svo virðist sem hugmyndin um eins manns hlutafélag samgrh. hafi fyllt út í myndina alveg frá upphafi og aldrei gefist rúm fyrir aðra möguleika. Skýringin er auðvitað sú að einkavæðingin er fyrirheitna landið. Hún er endanlega markmiðið. Sú formbreyting sem hér er lögð til auðveldar þá leið. Hún er fyrsta skrefið, áfanginn sem fara þarf á leiðinni að lokamarkinu. Þess vegna fæst engin umræða um aðrar leiðir svo sem að gera fyrirtækið að sjálfseignarstofnun með ákveðnar skyldur og réttindi og aukið svigrúm til að bregðast við breytingum í rekstrarumhverfinu. Nei, hlutafélag skal það vera þangað til kominn er tími til að stíga skrefið til fulls. Vonandi eigum við ekki eftir að kynnast svipaðri þjónustu hér á landi og sums staðar þar sem einkarekin þjónusta hefur verið um margra ára bil og ekki beinlínis borið samkeppnishugsjóninni fagurt vitni.
Mér þykir miður að þetta fyrirkomulag sem tekið var upp í sambandi við póstþjónustuna í Danmörku hefur ekki fengið meiri athygli og athugun hjá íslenskum stjórnvöldum. Þetta fyrirkomulag var raunar ætlað til reynslu og verður endurskoðað en virðist þó að mörgu leyti hafa gengið vel. Það er ljóst að fyrirtækið hefur fengið það svigrúm sem æskilegt hefur verið talið til skipulagningar og í rekstri, uppbyggingu og þjónustu. Vandi fyrirtækisins er reyndar sá að það var í upphafi þvingað til að taka á sig verulegar skuldagreiðslur sem eru í rauninni skilgreindar sem greiðslur fyrir að yfirtaka þjónustuna. Reyndar er helmingur af þeirri þjónustu rekinn í frjálsri samkeppni. Það er athyglisvert að um 40% tekna fyrirtækisins verða til á þeim markaði þar sem samkeppni ríkir að fullu. En þjónusta fyrirtækisins þykir mjög góð og rekin af miklum metnaði og starfsmenn Post Danmark eru almennt ánægðir með þetta fyrirkomulag enda hafa þeir töluverð áhrif og halda þeim réttindum sem þeir áður höfðu. Hins vegar er eins og ég sagði áðan ljóst að þetta rekstrarform verður endurskoðað á næstu mánuðum í ljósi reynslunnar og verður forvitnilegt að fylgjast með niðurstöðum þeirrar vinnu.
Það virðist nokkuð ljóst að a.m.k. fyrst um sinn verður sjálfsagt harla lítil breyting á rekstri Pósts og síma eða þjónustu. Meginbreytingin verður einfaldlega sú að við nafnið Póstur og sími bætist hf. og hæstv. samgrh. fær eitt stykki hlutabréf í sína vörslu. Svo heldur hæstv. ráðherra fund með sjálfum sér og ákveður hverjir skipi nefnd þá sem lagt er til að undirbúi þessa formbreytingu. Það rann nefnilega upp fyrir mönnum sem ýmsir sáu og vöktu athygli á strax í fyrstu umræðu um þetta mál hér á Alþingi að málið var og er illa undirbúið og ótal lausir endar. Meðal annars og reyndar fyrst og fremst í sambandi við starfsfólk fyrirtækisins, kjör þeirra og réttindi. Að því búnu boðar hæstv. samgrh. aftur sjálfan sig á fund, reyndar nánar tiltekið hinn þriðja í jólum á þessu ári ef þetta frv. verður samþykkt með breytingum sem lagðar eru til. Hann boðar fund og heldur hann einn og sjálfur til að skipa hlutafélaginu stjórn sem starfa skal fram að fyrsta aðalfundi. Ekki er á hreinu hvenær sá aðalfundur yrði haldinn. En ef ég skil þetta rétt ætti ekki að vera þörf á rúmgóðu húsnæði fyrir þann fund þótt hæstv. samgrh. sé myndarlegur á velli því hér er sem sagt um eins manns aðalfund að ræða. Ég veit ekki hvað öðrum finnst en mér finnst slíkt fyrirkomulag ekki eiga mikið skylt við lýðræði og valddreifingu og sjálfsagt hefur það ekkert verið markmiðið. Með þessu frv. er verið að færa óeðlilega mikið vald í hendur einum manni þar sem hann á svo einn að ráða öllum stjórnarmönnum sem hann kýs einn með sjálfum sér á þessum merka aðalfundi. Þar fær hann fjórtán bitlinga að ráðskast með, sjö aðalmenn í stjórn og sjö varamenn. Hann hefur einhvers staðar og jafnvel oftar en einu sinni látið þau orð falla að þess yrði gætt að þeir yrðu úr fleiri en einum stjórnmálaflokki, þ.e. hér er greinilega um pólitíska bitlinga að ræða. Engin skilyrði eða ákvæði eru um faglega menntun eða reynslu og engin ákvæði sem tryggja áhrif starfsmanna á stjórnun fyrirtækisins. (Gripið fram í: Það er nú alveg í stíl þessarar stjórnar.) Þarna ættu að koma til menn með breiða þekkingu og reynslu á sviði tækni og viðskipta og þarna ættu að eiga aðgang fulltrúar starfsmanna fyrirtækisins. En eins og hér var kallað fram í hefði það trúlega ekki verið í anda hv. ríkisstjórnar. Enginn varð undrandi á þessu. Þó verð ég að segja að ég varð æ meira undrandi eftir því sem ég gerði mér betur grein fyrir hvað hér er á ferðinni. Það er verið að veita hæstv. samgrh. það vald að útdeila pólitískum bitlingum til fjórtán manna á þessum eins manns aðalfundi sínum.
Þá er rétt að geta þess að ýmsir samkeppnisaðilar hafa gert athugasemdir við það hlutverk og vald sem samgrh. er falið í þessu frv. þar sem hann mun í senn koma fram sem eigandi og stjórnvald. Hann á að veita rekstrarleyfi, hann fer með eignarhlutann, hann á að hafa eftirlit með því að einkaréttarrekstur þess sé nægilega aðgreindur frá samkeppnisrekstri. Í 9. gr. kemur fram að samgrh. veitir Pósti og síma hf. rekstrarleyfi og væntanlega mun það sama eiga við um aðra aðila sem koma til með að starfa á þessu sviði. Samkvæmt 10. gr. verður gjaldskrá fyrir einkaleyfisstarfsemi Pósts og síma hf. háð samþykki samgrh. Samkvæmt fjarskiptalögum er hann líka æðsti yfirmaður Fjarskiptaeftirlits ríkisins sem hefur ýmsu eftirlitshlutverki að gegna varðandi starfsemi fyrirtækja á þessu sviði. Reglan í 6. gr. frv., sem ég var hér að fjalla um, gerir ráð fyrir að ráðherra skipi alla stjórnarmenn Pósts og síma hf. án nokkurra ákvæða um menntun eða reynslu eða hvaðan þeir eiga að koma. Þá hlýtur hann sem fulltrúi eigenda þess fyrirtækis að hafa hagsmuni þess í fyrirrúmi. Samkvæmt þessum ákvæðum eru verkefni ráðherrans því margvísleg og ljóst að hann verður í senn að vera hlutlaus úrskurðar- og eftirlitsaðili og gæslumaður hagsmuna eigenda Pósts og síma hf. Er nú vandséð hvernig hann ætlar að gegna þessu margþætta hlutverki.
(Forseti (GÁ): Forseti verður að biðja hv. þm. afsökunar og ónáða hann við ræðuflutninginn. En það mun vera samkomulag að ljúka þessum fundi núna um sexleytið. Ég vil spyrja hv. þm. hvort enn sé ekki töluvert eftir af ræðunni?)
Jú, ég get ekki neitað því enda heyri ég að forseti væntir þess að fá að heyra meira.
(Forseti (GÁ): Það er rétt. Þá vil ég gefa hv. þm. kost á að ráða sjálf hvar hún slítur á í þetta sinn.)
Já, ég held að ég geti bara, hæstv. forseti, látið hér staðar numið. Ég nýti þá rétt minn til að rifja upp með örfáum orðum það sem ég hef sagt hingað til þegar þetta mál verður aftur tekið á dagskrá sem ég vænti að verði þá ekki fyrr en í næstu viku. Ég hef lokið máli mínu í dag.