[17:55]
Kristín Halldórsdóttir:
Herra forseti. Ég vil í upphafi máls míns flytja öllum meðnefndarmönnum mínum og starfsfólki fjárln. bestu þakkir fyrir samstarfið. Það hefur í flestum atriðum verið með ágætum og oft mjög skemmtilegt þó að hér sé auðvitað um háalvarlegt og erfitt viðfangsefni að ræða, sjálf fjárlög íslenska ríkisins. En starfið í þessari stóru og mikilvægu nefnd væri nánast óbærilegt ef menn reyndu ekki að vinna vel saman og taka tillit hver til annars sem mér finnst menn hafa reynt að gera og ekki sakar að hafa kímnigáfuna í hávegum til þess að létta lundina milli stríða en það er óspart gert í þessari ágætu nefnd.
Allt þetta er ástæða til að virða og meta og það er ekki fyrir ódugnað og viljaleysi nefndarinnar sem þessi umræða er meira en viku seinna á ferðinni en upphaflega var stefnt að. Þar er um að kenna illa undirbúnum tillögum ríkisstjórnarinnar og erfiðleikum hennar við að ná samstöðu um úrvinnslu. Þetta á vitanlega fyrst og fremst við um heilbrigðismálin og veldur þessari ótrúlegu stöðu að við erum nú að ræða frv. til fjárlaga í 2. umr. án þess að fyrir liggi endanleg afstaða og tillögur meiri hlutans í þeim kafla sem markar um 40% af gjaldahlið fjárlaganna.
Svona vinnubrögð ættu auðvitað ekki að líðast og það var því fullt tilefni til þeirrar hörðu gagnrýni sem fram kom fyrr í dag og hefur haft í för með sér ákveðnar breytingar á þinghaldinu. Þessi staða er með eindæmum tel ég og það hefði í raun verið eðlilegast að leggja fram tillögu um að frv. yrði vísað aftur til ríkisstjórnarinnar. Það var hins vegar ekki gert og ætla ég ekki að skorast undan að ræða málið eins og það liggur fyrir þótt staðan sé óvenjuleg og gagnrýniverð.
Hv. 5. þm. Vestf. hefur mælt fyrir nefndaráliti 1. minni hluta. Þar koma fram ýmsar megináherslur sem við sem stöndum að því áliti gátum sameinast um. Þar leggjum við öll í púkkið og fram undir það síðasta var ætlunin að fulltrúi Alþfl. í fjárln. stæði að því með okkur. Það breyttist hins vegar á síðustu stundu og er ekkert við því að segja þótt menn kjósi að marka sér sérstöðu því að auðvitað verða áherslur aldrei eins þegar fleiri leggja saman eins og þegar hver er með sitt. Þannig hefðu kvennapólitískar áherslur að sjálfsögðu haft algeran forgang ef sú sem hér stendur hefði skilað séráliti. En dæmi um slíkar áherslur koma fram í breytingartillögum sem við þingkonur Kvennalistans flytjum á þskj. 353. Ég vek athygli á því að þær eru ekki settar upp í neinni forgangsröð heldur eftir númerum kafla frv. Þar er í fyrsta lagi um að ræða aukið framlag til Námsgagnastofnunar sem er ætlað til þess að fara yfir námsbækur með tilliti til jafnréttislaga sbr. þáltill. Kvennalistans á 118. löggjafarþingi. Þar er einnig um að ræða tillögu um framlag til UNIFEM. Við leggjum einnig til 60 millj. kr. fjárveitingu svo að hægt verði að standa við lög um bótagreiðslur til þolenda afbrota. Í fjórða lagi leggjum við til aukið framlag til atvinnumála kvenna. Í fimmta lagi er um að ræða kostnað við fræðslu um kynlíf og barneignir og loks leggjum við til að Alþingi samþykki sérstakt framlag til átaks til að jafna launamun kynjanna.
Ég segi þetta aðeins til að vekja athygli hv. þm. á þessum tillögum en mæli annars ítarlegar fyrir þeim síðar í máli mínu. Þessar tillögur verða að nægja sem dæmi um þær áherslur sem víða sæjust ef Kvennalistinn réði ferðinni. Það er vissulega ánægjuefni að við þurfum ekki að þessu sinni að flytja enn einu sinni árvissar tillögur um hækkun framlaga til Kvennaathvarfsins og Stígamóta þar sem loks var gengið frá ákveðnu samkomulagi um þau mál sem vonandi dugir til langframa. En það má kannski segja að það sé dæmi um dropann sem holar steininn.
Þessar tillögur Kvennalistans hafa samtals í för með sér rúmlega 300 milljóna útgjaldaauka sem er langt undir þeirri hækkun sem fyrirsjáanlegt er að verður á tekjuhlið fjárlaganna. Að okkar mati og margra annarra eru tekjur stórlega vanáætlaðar í frv. og má hiklaust reikna með um milljarðs kr. tekjuaukningu vegna aukinna umsvifa og betri afkomu en menn þorðu að spá. Það eru líkur á meiri sjávarafla en áður var reiknað með og gera má ráð fyrir að tiltölulega hátt afurðaverð erlendis muni haldast. Stækkun álversins með tilheyrandi virkjanaframkvæmdum hefur sín áhrif og að mörgu leyti eru bjartari horfur á mörgum sviðum atvinnulífsins en menn hafa treyst sér til að reikna með. Ég held því að hækkun tekna um einn milljarð frá því sem birtist tekjumegin í frv. sé síst of hátt áætlað. Auk þess hefðum við kvennalistakonur viljað reikna með skatti af fjármagnstekjum sem lengi hefur staðið til að koma á og við teljum að unnt væri að ná fram sparnaði sem ekki kæmi niður á þeim sem síst skyldi. Þar á ég t.d. við sparnað hjá yfirstjórnum ráðuneyta og ríkisstofnana sem koma ætti fram í minni risnu og ferðakostnaði.
Þá vil ég nefna eitt enn sem löngu er tímabært að taka á og það eru gjöld vegna mengunar. Grundvallarhugsun á bak við slík gjöld er hins vegar ekki sú að afla tekna í ríkissjóð heldur að verka sem hvatning til þess að draga sem mest úr mengun. Ég minni í þessu sambandi á tillögu um þetta efni sem Kvennalistinn flutti ítrekað á síðasta kjörtímabili. En það má ljóst vera af framansögðu að kvennalistakonur eru tilbúnar til þess bæði að spara og afla aukinna tekna sem lagað gætu það dæmi sem hér er verið að fást við auk þess sem við bendum á að tekjuhliðin er augljóslega stórlega vanáætluð í frv.
Hitt er svo aftur annað mál að það er orðið mjög brýnt að endurskoða skattkerfið í heild sem er á margan hátt ranglátt og íþyngjandi fyrir ákveðna hópa í þjóðfélaginu. Þar á ég sérstaklega við tekjuskatt á einstaklinga sem ég tel komna yfir eðlileg mörk, a.m.k. hjá meðaltekjufólki. Jafnvel þótt slík endurskoðun á tekjuskatti einstaklinga leiddi til lækkunar tekna ríkissjóðs á þeim lið er ég sannfærð um að þær mundu skila sér í auknum tekjum annars staðar í kerfinu.
Til gamans má kannski stinga því að við þessa umræðu sem hefur oft verið mér umhugsunarefni að framlög almennings til ýmissa þjóðþrifamála, svo sem í menningarmálum, heilbrigðismálum og félagsmálum, til landgræðslu, til margvíslegrar hjálparstarfsemi, til náttúruverndarmála og jafnvel til margvíslegra byggingarframkvæmda koma ekki fram á pappírum nema að litlu leyti, enda eru það ekki beinir skattar heldur frjáls framlög. Reyndar eru slík framlög oft tengd einhverri hagnaðarvon, happdrætti eða hvað þetta heitir allt saman. Hér er um að ræða hundruð þúsunda og jafnvel hundruð milljóna árlega sem fróðlegt væri að hafa yfirlit yfir því að þetta er fjáröflun og fjárveitingar sem virkilega skiptir máli. Það er t.d. algerlega borðleggjandi að tækjabúnaður í heilbrigðiskerfinu væri ekki upp á marga fiska ef hvers konar félög og félagasamtök hefðu ekki safnað fé til þeirra hluta. Ég nefni þetta hér til umhugsunar því að oft heyrist nefnt jafnvel með hálfgerðri lítilsvirðingu að félög með starfsemi af öllum mögulegum toga komi með betlistaf á fund fjárln. og fá þar reyndar gjarnan einhvern stuðning við sitt ágæta starf, en sjadan er það sett í samhengi við allt sjálfboðastarfið á þeirra vegum og hversu miklu það skilar til samfélagsins í beinum verðmætum.
Herra forseti. Ég sat í fjárln., sem þá hét reyndar fjárveitinganefnd, á árunum 1983--1987 og það hefur verið mjög fróðlegt og athyglisvert að koma aftur að þessu verki. Margt er enn með kunnuglegum hætti en ýmislegt hefur líka breyst. Vinnuaðstæður eru satt að segja miklum mun betri sem er sú breyting sem maður kann kannski best að meta. En erindin hafa líka breyst, áherslur eru aðrar sem vonlegt er, t.d. hjá sveitarfélögunum þar sem ýmis verkefni hafa færst til þeirra sem áður voru sameiginlega á könnu ríkis og sveitarfélaga.
Margt fleira mætti nefna en eitt er það sem ekki hefur breyst nema að því leyti að það hefur stórum versnað. Það er baráttan við að troða of miklu inn í of þröngan ramma. Það er í rauninni alveg makalaust að menn skuli koma að þessu verki ár eftir ár með þessum hætti nema ástæðan sé sú að menn hafi alveg sérstaka nautn af því að þrasa og togast á um hlutina. Allir eru sammála um að óæskilegt sé að reka ríkissjóð með halla og aldeilis ótækt að gera það árum saman eins og gert hefur verið nú um árabil. Hver ríkisstjórnin af annarri setur sér það markmið að ná niður fjárlagahallanum á mislöngum tíma. En eitthvað er bogið við verklagið því árangurinn er harla rýr. Ég held að orsakanna sé fyrst og fremst að leita í aðferðunum en þær hafa einfaldlega falist að mjög miklu leyti í því að koma sér saman um heildartölu, skipta henni á ráðuneytin og segja ráðherrum að gera svo vel og troða sínum verkefnum og stofnunum inn í sinn ramma. Það er svo gjarnan gert með flötum niðurskurði, en aðstæður til að mæta honum eru hins vegar geysilega misjafnar.
Stærsti gallinn við þessa aðferð er auðvitað að sparnaður hjá einni stofnun eða á einu sviði kemur iðulega fram sem útgjöld hjá annarri stofnun eða á öðru sviði. Öllu dæminu mætti líkja við það þegar fingri er stutt á loftfyllta blöðru. Loftið minnkar ekkert í blöðrunni við það, heldur ýtist undan fingrinum og leitar rýmis annars staðar. Ef breyta á umfanginu verður því að hleypa einhverju út af loftinu. Það er oft merkilegt að ræða við fulltrúa einstakra ríkisstofnana sem eru að skýra fyrir okkur hvernig þeir leitast við að uppfylla kröfur um auknar sértekjur vegna lægri framlaga frá ríkissjóði til rekstursins. Það gera þeir oft með því að selja öðrum stofnunum og aðilum ríkisins þjónustu sína. Þannig er þetta mjög oft aðeins spurning um að flytja aurana milli vasa á sömu flíkinni. Þetta er sérstaklega áberandi í heilbrigðisgeiranum og mætti nefna um það mörg dæmi hvernig sparnaður á einu sviði veldur útgjöldum á öðrum stað. Sjúkrahús reynir að halda sig innan fjárlagarammans með því að fækka legudögum og loka sjúkradeildum. Hinum sjúku batnar hins vegar ekkert við þær aðgerðir. Í sumum tilvikum komast þeir inn á eitthvert annað sjúkrahús og útgjöldin verða þá einfaldlega til þar. En oft skila ráðstafanir af þessu tagi sér í lengingu biðlista og aukinni lyfjanotkun sem hvort tveggja er jafndýrt eða jafnvel dýrara fyrir ríkissjóð og alveg áreiðanlega fyrir þjóðfélagið, svo ekki sé minnst á erfiðleika einstaklinga sem fyrir þessu verða.
Tryggingastofnun verður fyrir meiri útgjöldum ef sjúkrahúsin hafa ekki undan að veita þjónustu og sparnaður og vanræksla í forvörnum veldur meira álagi í heilbrigðisþjónustunni en ella væri. Aukið álag á starfsfólki í heilbrigðisþjónustunni, sérstaklega á stærstu sjúkrahúsunum, hefur þegar skilað sér í versnandi heilsufari meðal þess og valdið alls konar álagssjúkdómum og fjarvistum sem valda auðvitað óþægindum og auknum fjárútlátum. Þannig bítur hvað í annars skott í þessu dæmi sem verður aldrei leyst með því að beita endalaust flötum niðurskurði. Það verður að taka á þessum vanda með samræmdum hætti og undirbúa breytingar, t.d. á skipulagi, með góðum fyrirvara. Það mætti kannski byrja á því að taka til hendi í Stjórnarráðinu og endurskipuleggja það frá grunni. Stærsta verkefnið á þeim vettvangi ætti að vera að sameina ráðuneyti atvinnuveganna í eitt ráðuneyti og um leið væri hægt að setja það markmið að hver atvinnugrein stæði undir þeirri þjónustu sem henni er veitt með beinum hætti. Það væri ekki galin byrjun. Síðan verða menn auðvitað að fara yfir það lið fyrir lið hvaða verkefni og stofnanir eiga heima undir hatti ríkisins og hver ekki og leggja frekar niður starfsemi heldur en að kyrkja hana hægt og hægt eins og oftast er raunin. En fyrst og fremst held ég að það þurfi að fara vandlega yfir stjórnun og skipulag allrar starfsemi á vegum ríkisins. Ég tel t.d. að með því hefði frekar verið hægt að ná fram sparnaði í rekstri spítala en með því að henda í þá fyrirmælum um flatan niðurskurð eins og gert hefur verið að mestu til þessa.
Herra forseti. Alþingismenn hafa nú séð niðurstöður meiri hluta fjárln. og brtt. hans sem hv. formaður nefndarinnar og raunar varaformaður einnig hafa þegar skýrt og mælt fyrir. Enda þótt þær séu fluttar af meiri hlutanum tók minni hlutinn þátt í afgreiðslu þeirra og var góð sátt um þær margar en ekki um aðrar eins og gengur. Það er vart við öðru að búast í svo stórum hópi með mismunandi áherslur og með tilliti til þess ramma sem lagt var upp með. Ég hef ekki ástæðu til að kvarta umfram aðra þótt ég hefði vissulega viljað sjá margt öðruvísi en niðurstöður sýna.
Ég ætla ekki að fjalla um þessar tillögur í löngu máli en vil þó nefna örfáa liði. Er þar fyrst til að nefna framlag til lögfræðiþjónustu neyðarmóttöku vegna nauðgana. Þetta er nýr liður, þ.e. hann var nýr í frv., en við 1. umr. vakti ég athygli á því að sennilega væri sá liður vanáætlaður. Það kom á daginn en hefur nú verið lagfært og tel ég ástæðu til að fagna því. Lögfræðiþjónustan er mjög mikilvæg í þeim erfiðu tilfellum sem þarna ber að garði, en hún hefur verið veitt til reynslu í hálft annað ár. Fimm lögmenn hafa starfað við móttökuna frá miðjum mánuði 1994, þ.e. komið að einstökum málum. Frá þeim tíma og til loka ágúst á þessu ári hafa lögmennirnir sinnt 72 málum af þeim 115 sem til móttökunnar komu á þeim tíma. Málin hafa tekið mislangan tíma. Flest aðeins nokkrar klukkustundir en sum hafa verið mjög erfið og tímafrek. Hið lengsta tók 44 klukkustundir. Reynslan hefur sannað að þetta starf skiptir verulegu máli og er umtalsverð bót í meðferð þessara erfiðu mála. Það er því ástæða til að fagna skilningi og stuðningi hæstv. ráðherra og nefndarinnar allrar við þetta mál og ætti nú að vera tryggt að þessi fjárveiting dugi til að starf þetta megi fara fram eftir þörfum.
Þá vil ég einnig láta í ljósi ánægju með þá samstöðu sem varð í fjárln. um hækkun framlaga til ferðamála á næsta ári. Þótt hér sé ekki um háar upphæðir að ræða er þessi niðurstaða vonandi til marks um aukinn skilning á mikilvægi greinarinnar sem lengi hefur skort. Ég ætla að láta þetta nægja og ekki nefna fleira í þessum dúr né heldur leggjast í sparðatíning þeirra liða sem ekki tókst að lagfæra. Þær áherslur koma að flestu leyti fram í áliti 1. minni hluta og ekki ástæða til að endurtaka það sem þar er til á prenti og hefur verið ítrekað í ræðu hér.
Ég mun nú mæla fyrir brtt. okkar þingkvenna Kvennalistans sem birtast á þskj. 353. Þar er þá fyrst til að taka tillögu um hækkun framlags til Námsgagnasofnunar um 10 millj. kr. Ástæðuna fyrir þeirri tillögu er að finna í till. til þál. um úttekt á námskrám og kennslubókum grunn- og framhaldsskóla með hliðsjón af jafnréttislögum sem lögð var fram á þinginu sl. vetur. Þar voru að verki hv. þm. Kvennalistans með Guðnýju Guðbjörnsdóttur í fararbroddi. Tillagan var um að fela menntmrh. að skipa nefnd sem gerði úttekt á námskrám og kennslubókum grunn- og framhaldsskóla með hliðsjón af 10. gr. laga um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla og skyldi hún setja fram tillögur um verklag sem tryggi að þær kennslubækur sem eru í notkun hverju sinni samræmist þeirri grein. Á það skal minnt að allt frá árinu 1976, þegar Alþingi Íslendinga samþykkti fyrst lög um jafnrétti kynjanna, fyrst allra Norðurlanda, hefur verið ákvæði um að ekki megi mismuna kynjunum í kennslubókum. Þrátt fyrir það hefur lítið verið gert til úrbóta og ekkert sem tryggir að kennslubækur mismuni ekki kynjum. Einnig er óljóst hvernig má losa skólann við þær kennslubækur sem augljóslega brjóta í bága við gildandi lög. Til að skýra þetta enn frekar skal minnt á að í 10. gr. laganna um jafna stöðu og jafnan rétt kvenna og karla segir m.a., með leyfi forseta:
,,Í skólum og öðrum mennta- og uppeldisstofnunum skal kynjum ekki mismunað. Skylt skal að gæta þessa í námi og kennslu, starfsháttum og daglegri umgengni við nemendur. Á öllum skólastigum skal veita fræðslu um jafnréttismál, m.a. með því að leggja áherslu á að búa bæði kynin jafnt undir virka þátttöku í samfélaginu, fjölskyldulífi og atvinnulífi. Gæta skal þess sérstaklega að kennslutæki og kennslubækur séu þannig úr garði gerð að kynjum sé ekki mismunað.``
Um þetta gildir eins og annað að lögin eru lítils virði ef þeim er ekki fylgt eftir.
Starfshópur um jafna stöðu kynja í skólum, sem starfaði á vegum menntmrn. frá 1987 til 1990, komst að þeirri niðurstöðu að pottur væri brotinn í þessu efni. Starfshópurinn sendi Námsgagnastofnun bréf um það og benti á að í nokkrum könnunum á námsefni skólanna hefði komið í ljós að kynjum væri víða mismunað og sums staðar verulega. Starfshópurinn benti á mikilvægi þess að upplýsa höfunda nýs efnis um málið og að eldra efni yrði ekki endurprentað nema rækileg skoðun færi fram. Einnig var í tillögum starfshópsins gert ráð fyrir að ráðinn yrði starfsmaður í hlutastarf til að sinna þessu verkefni. Námsgagnastofnun sá sér ekki fært að ráða starfsmann í þetta verkefni og taldi ekki svigrúm til þess í stofnuninni. En úr varð að starfshópurinn samdi leiðbeinandi bréf til allra námsefnishöfunda sem Námsgagnastofnun var beðin um að koma á framfæri. Í bréfinu er minnt á að í námsefni skuli kynjum ekki mismunað heldur skuli þess gætt að ámóta fjöldi dæma sé tekinn af hvoru kyni, að áhugamálum beggja kynja sé gert jafnhátt undir höfði og að drengir og stúlkur séu ekki eingöngu sýnd í hefðbundnum hlutverkum. Þessu var dreift til nýrra höfunda en ekki er ljóst hvernig eftirliti er háttað þar sem töluvert virðist enn vanta á að bækur Námsgagnastofnunar samræmist framangreindri lagagrein.
Fjárhagsvandi stofnunarinnar ræður því vafalaust hverju sinni að gamlar og úreltar bækur eru enn í notkun en það er líka áhyggjuefni að ekki virðast allar nýjar bækur vera í lagi hvað þetta atriði varðar samkvæmt athugunum fjölmargra aðila og er ekki vitað til þess að nokkurt eftirlit sé haft með þeim bókum sem kenndar eru í framhaldsskólum að þessu leyti. Þetta er sem sagt ástæðan fyrir tillöguflutningi Kvennalistans þess efnis að framlag til Námsgagnastofnunar verði aukið um 10 millj. til að gera stofnuninni kleift að annast þetta verkefni sem ber að vinna að samkvæmt lögum.
Önnur brtt. á þskj. 353 er við liðinn 03-391 Þróunarmál og alþjóðleg hjálparstarfsemi. Þar leggjum við til að komi nýr liður sem sé merktur UNIFEM og veitt til hans 5 millj. kr.
Ég vek athygli á því sem kom fram í máli hv. formanns fjárln. að meiri hluti nefndarinnar leggur til 2,5 millj. kr. til UNIFEM á sérstökum lið sem er reyndar merktur aðeins öðruvísi eða með annarri tölu en við gerðum. Ég hafði ekki séð hvernig það var merkt hjá meiri hlutanum þegar tillagan fór frá okkur. En það framlag, 2,5 millj. kr., dugir ekki til að standa við loforð sem gefið var árið 1993 um framlag til þróunarverkefnis á vegum UNIFEM. Þá var ákveðið, því miður ekki í skriflegu formi, að utanrrn. legði fram alls 15 millj. íslenskra kr. til þessa verkefnis, eða 5 millj. kr. á ári í þrjú ár. Hér er um að ræða stuðning við þróunarverkefni í löndum Andesfjalla.
UNIFEM á Íslandi lítur á þetta verkefni sem mjög mikilvægan þátt í þróunaraðstoð Íslendinga. Þetta er ræktunar- og tækniverkefni og er unnið að því að taka upp og þróa gamlar ræktunaraðferðir sem áður hafði verið kastað fyrir róða svo framleiða mætti lúxusvörur til útflutnings. Sú ráðstöfun varð til þess að fólkið á svæðinu hafði ekki næga fæðuframleiðslu til eigin þarfa og lifði við hungurmörk. Í ár fékkst ekki fjármagn til þessa verkefnis á fjárlögum en þess má geta að Þróunarsamvinnustofnun Íslands tók að sér að hlaupa undir bagga með UNIFEM á Íslandi og leggja fram u.þ.b. þriðjung upphaflegrar upphæðar til að bjarga þessum neyðarlegu aðstæðum. Einnig er rétt að geta þess að utanrrn. mælti með því að veitt yrði á fjárlögum næsta árs 5 millj. kr. til þessa verkefnis en það hlaut ekki náð fyrir augum nefndarinnar sem treysti sér ekki til að leggja til hærri upphæð en 2,5 millj. kr.
UNIFEM hefur nú starfað í 20 ár og hefur ríkisstjórn Íslands styrkt sjóðinn flest árin. Þannig er mál með vexti að UNIFEM er rekið af frjálsum framlögum aðildarlanda Sameinuðu þjóðanna og til þess að sú starfsemi megi eflast er nauðsynlegt að framlög aðildarlanda fari hækkandi því verkefnin aukast og verða fjölbreyttari. Það er líka ástæða til að vekja athygli á því að samkvæmt nýrri skýrslu frá Alþjóðabankanum kemur fram að lykillinn að þróun og framförum í heiminum sé fólginn í að styðja fátækar konur í þróunarlöndunum. Það er engum blöðum um það að fletta að starf UNIFEM er með merkari þáttum í starfsemi Sameinuðu þjóðanna og hefur skilað athyglisverðum árangri. Því er fyllsta ástæða til að styðja UNIFEM á Íslandi til að taka þátt í því starfi með myndarlegri hætti en verið hefur hingað til.
Þriðja tillagan á þskj. 353 þarf ekki að koma neinum á óvart. Þingkonur Kvennalistans brugðust strax hart við þegar ljóst var að ríkisstjórnin hugðist fresta gildistöku þessara mikilvægu laga, þ.e. laga um bætur til þolenda afbrota, aðeins örfáum mánuðum eftir einróma samþykkt þeirra hér á Alþingi. Ég benti á þetta og mótmælti þessum áformum harðlega þegar í umræðu um stefnuræðu forsrh. í byrjun október og aftur við 1. umr. um fjárlagafrv. Allshn. afgreiddi frv. þessa efnis samhljóða frá sér snemma á þessu ári og frv. varð að lögum rétt fyrir síðustu kosningar með samþykki allra sem þátt tóku í afgreiðslu málsins. Með þessari lagasetningu var náð mikilvægum áfanga í baráttunni fyrir bættri meðferð brotaþola og fyrir breyttum viðhorfum í þeim efnum og var það ekki sísti ávinningurinn af lagasetningunni.
Það er alkunna að flestum brotaþolum hefur reynst afar erfitt að sækja bætur í greipar þeirra sem tjóninu valda. Einkum hafa brotaþolar vegna nauðgunar eða annars kynferðislegs ofbeldis verið í erfiðri stöðu. Það er í raun og veru óhugsandi að leggja það á fólk, í felstum tilvikum konur, að bæta þeirri raun ofan á óhugnanlega reynslu af verknaðinum og afleiðingum hans að reyna að innheimta bætur fyrir þann miska sem af honum hlýst og sækja þær í greipar þess sem skaðanum olli. Ábyrgð ríkisins á greiðslum þessara bóta var því öllum fagnaðarefni eða svo skyldi maður ætla. Með einróma samþykkt þessara umbóta fengu þolendur ofbeldisbrota þau mikilvægu skilaboð að samfélaginu væri ekki sama um örlög þeirra og margra ára barátta ýmissa kvennahópa virtist þar með í höfn. Það brá því mörgum illa í brún þegar ljóst varð að ekki var gert ráð fyrir greiðslu vegna laga þessara í frv. til fjárlaga 1996 og boðuð tillaga um frestun gildistöku þeirra um eitt ár. Jafnframt átti afturvirkni þeirra að færast til um eitt ár og um leið voru þeir sviptir voninni sem þegar höfðu fengið úrskurðaðar miskabætur vegna brota sem framin höfðu verið eftir 1. jan. 1993.
Vegna harðra viðbragða, utan sem innan þings, var hafist handa við að leita leiða til að falla frá frestun gildistöku laganna og nú hefur ríkisstjórnin lagt til að gildistöku laganna verði frestað um hálft ár í stað eins og að jafnframt verði bótafjárhæðir stórlega lækkaðar. Þetta er gjörsamlega óviðunandi niðurstaða sem 1. minni hluti getur engan veginn fallist á eins og segir í nál. okkar og er lögð þung áhersla á að Alþingi tryggi nægjanlegt framlag á fjárlögum 1996 til að staðið verði við lögin að fullu. Þetta mál er nú allt til meðferðar hjá hv. efh.- og viðskn. sem liður í bandorminum mikla og verður því varla trúað að ekki fáist leiðrétt þessi mistök ríkisstjórnarinnar. Kostnaður vegna laganna verður mestur á fyrsta ári þar sem greiða ber bætur vegna miska þrjú ár aftur í tímann og er áætlaður kostnaður vegna þeirra um 60 millj. kr. það ár. Tillaga Kvennalistans miðar að sjálfsögðu við að staðið verði í einu og öllu við þau lög eins og þau voru samþykkt í mars sl.
Fjórða tillagan á þskj. 353 er gamall kunningi hér í þingsölum. Upphaf hennar má rekja allt aftur til ársins 1989 þegar þingkonur Kvennalistans fluttu fyrst frumvarp um sérstaka deild við Byggðastofnun sem ætlað væri það hlutverk að sinna atvinnuuppbyggingu sem tæki mið af óskum og aðstæðum kvenna. Það frumvarp var flutt tvisvar sinnum frekar en þrisvar, ef ég man rétt, og því var fylgt eftir með tillögum um fjárframlag úr ríkissjóði. Þessi liður, atvinnumál kvenna, sem hefur verið á fjárlögum nokkur undanfarin ár, er í rauninni afleiðing þessa tillöguflutnings Kvennalistans og allt gott um það að segja. Þótt hér sé ekki um háa upphæð að ræða hefur hún samt skipt verulegu máli ekki síst utan höfuðborgarsvæðisins. En upphaflega hét þessi liður Atvinnumál kvenna á landsbyggðinni. Heiti hans var síðan breytt á síðasta ári þar sem atvinnuleysi meðal kvenna er ekki síður tilfinnanlegt á höfuðborgarsvæðinu en utan þess og þörfin brýn um allt land. Við höfum nú verið mun stórtækari oft áður í sambandi við þennan lið en hlotið of lítinn hljómgrunn. Það er hins vegar mörgum ljóst að engin stórvirki verða unnin fyrir tæpar 20 millj. kr. eins og frv. gerir ráð fyrir og er reyndar lækkun um nokkrar krónur frá þessu ári og hinu síðasta. Framlagið hefur sem sagt verið 20 millj. kr. nú um tveggja ára skeið. En þrátt fyrir að upphæðin sé ekki hærri en þetta er óumdeilanlegt að framlög á þessum lið hafa komið í góðar þarfir. Það hefur verið vakning í atvinnumálum kvenna um land allt á undanförnum árum og þær hafa brugðist með margvíslegum hætti við breyttu atvinnuástandi. Þessi sjóður, sem svo hefur verið nefndur, hefur verkað sem hvati á aðgerðir og starfsemi af ýmsu tagi og oft skipt sköpum um það hvort af framkvæmdum hefur orðið. Sem dæmi má nefna árangursríkt starf á Ísafirði og Akureyri þar sem unnið hefur verið mjög skipulega og markvisst að því að aðstoða konur við atvinnusköpun. Sýnilegasti árangurinn, en þó engan veginn sá eini, eru handverkshópar sem sprottið hafa upp og framleiða ýmiss konar varning til sölu. Margt af því eru minjagripir en líka ýmsir nytjahlutir sem geta orðið og hafa orðið vísir að meiri framleiðslu sem gefur ágætlega í aðra hönd. Enn gætir nokkurrar tortryggni í garð þessarar starfsemi og jafnvel er litið með nokkurri lítilsvirðingu á þessa viðleitni kvenna til sjálfsbjargar. Menn vilja helst ekki vita af öðru né sjá annað en stóru verkefnin og sjá t.d. tæpast annað en stóriðju sem lausn á atvinnuvandanum. En menn verða að muna þau einföldu sannindi að margt smátt gerir eitt stórt og jafnframt hafa í huga að áhættan af stofnkostnaði og rekstri hinna smærri fyrirtækja er miklum mun minni en þegar stóru verkefnin eiga í hlut.
Reynslan af viðleitni kvenna til atvinnusköpunar er góð og það er fyllsta ástæða til að styðja hana með myndarlegri hætti en gert hefur verið. Það skilar sér til framtíðar og væri reyndar hægt að vitna til erlendra kannana og reynslu sem staðfesta að stuðningur við atvinnusköpun kvenna borgar sig. Við leggjum til að þessi liður hækki um rúmar 30 millj. og verði 50 millj. kr.
Fimmta tillagan á þskj. 353 er undir liðnum 08-399 Heilbrigðismál, ýmis starfsemi. Þar er um nýjan lið að ræða, þ.e. fræðsla um kynlíf og barneignir og til þess liðar verði varið 2 millj. 580 þús. kr. Kvennalistinn hefur árum saman reynt að vekja athygli hv. alþingismanna á því ófremdarástandi sem ríkir í þessum málum hér á landi. Við höfum ítrekað beint fyrirspurnum til bæði heilbr.- og menntmrh. um þessi efni og flutt um þau tillögur. Fræðsla og ráðgjöf um kynlíf og barneignir er raunar bundin í lög allt frá árinu 1975 en hefur ekki verið innt af hendi svo viðunandi sé og vilja margir leita þangað orsakanna fyrir miklum fjölda ótímabærra þungana hjá ungum stúlkum. En ég vil taka það skýrt fram að fræðsla um þessi efni á ekkert síður að beinast að ungum piltum þótt afleiðingar ábyrgðarlauss kynlífs komi ekki jafnilla niður á þeim og stúlkunum.
Kvennalistinn fékk samþykkta tillögu um aukna fræðslu um kynlíf og barneignir árið 1987 og hefur margítrekað minnst á þá tillögu í þessum sal. Því miður hefur allt of lítið verið gert til að efna þá tillögu en nú hafa verið stofnuð athyglisverð samtök, svonefnd fræðslusamtök um kynlíf og barneignir, og er ástæða til að binda vonir við starf þeirra í þessum efnum. Þau voru stofnuð hér á landi árið 1992 en sams konar samtök hafa verið starfandi um allan heim í áratugi. Að íslensku samtökunum standa bæði félög og einstaklingar og er meiri hlutinn fagfólk. Meginmarkmið þeirra er að stuðla að heilbrigðu kynlífi og tímabærum barneignum. Í ágúst sl. var opnuð móttaka og símaráðgjöf fyrir ungt fólk í Hinu húsinu í Reykjavík. Veitti heilbr.- og trmrn. styrk til greiðslu launakostnaðar fyrir árið 1995 svo ýta mætti þessari starfsemi úr vör. Tilgangur starfseminnar er að veita ungu fólki á aldrinum 16--25 ára fræðslu og ráðgjöf um kynlíf, getnaðarvarnir og barneignir.
Fulltrúar fræðslusamtakanna komu á fund fjárln. og óskuðu eftir styrk. Erindi þeirra var tvíþætt. Annars vegar að óska eftir áframhaldandi fjárveitingu til starfsemi samtakanna í Hinu húsinu og hins vegar að óska eftir fjárhagslegri aðstoð frá ríki til þess að geta komið á stofn skrifstofu samtakanna. Þeir óskuðu eftir styrk að upphæð 580 þús. kr. á næsta ári til að greiða launakostnað fagfólks í Hinu húsinu. Gengið er þá út frá því að starfsemin sé öllum opin einu sinni í viku fjóra tíma í senn og tveir aðilar séu á vakt hverju sinni. Hér er um þróunarverkefni að ræða og þarf því að endurskoða ýmsa þætti þjónustunnar, eins og opnunartíma, með tilliti til þarfa ungs fólks. En miðað við svipaða starfsemi erlendis er alveg ljóst að þörfin er mikil og er það t.d. álit fagfólks í Malmö í Svíþjóð, sem hefur íbúatölu svipaða og hér á landi, að nauðsynlegt sé að hafa a.m.k. fjórar göngudeildir á þessu sviði starfandi alla daga vikunnar. Þá var óskað eftir styrk að upphæð 2 millj. kr. til að geta komið á stofn skrifstofu fyrir fræðslusamtökin með starfsmanni í 50% vinnu. Áætlaður stofnkostnaður er 1 millj. kr. Launakostnaður 600 þús. og leigukostnaður á skrifstofuhúsnæði 400 þús.
Helstu rökin fyrir þessari beiðni eru þau að lögum nr. 25/1975, um ráðgjöf og fræðslu varðandi kynlíf og barneignir og um fóstureyðingar og ófrjósemisaðgerðir, hefur takmarkað verið fylgt eftir. Samtökin eru ung en mikil þörf á því að taka á mörgum málaflokkum fjölskylduáætlunar svo sem kynlífs og frjósemisheilbrigði, þátt karla í fjölskylduáætlun og stuðla að aðgengilegri og fjölbreyttri þjónustu. Víða erlendis fá sams konar samtök árlegan styrk frá ríki til þess að geta unnið að þessum málefnum. Fræðslusamtökin byggja á því að mikilvægt sé að ungt fólk geti tekið heillavænlegar ákvarðanir varðandi kynlíf og frjósemi og það geti leitað leita til að koma í veg fyrir ótímabæra þungun.
Í Hinu húsinu er lögð áhersla á forvarnastarf en einnig verður veitt fræðsla og ráðgjöf um svokallaða neyðargetnaðarvörn sem hefur sýnt fram á lækkaða tíðni ótímabærra þungana. Þess ber að geta að þungunartíðni ungs fólks á aldrinum 15--19 ára er mun hærri hér heldur en á flestum öðrum Norðurlöndum. Árið 1993 var fæðingartíðni meðal 15--19 ára unglingsstúlkna 22,9 miðað við 1.000 konur, 8,8 í Danmörku, 10,5 í Finnlandi, 11 í Svíþjóð og 15 í Noregi. Um 6% mæðra á Íslandi eru yngri en 19 ára. Árið 1994 urðu 237 unglingsstúlkur mæður, yngri en 19 ára. Þetta vekur upp þá spurningu hvort það sé talið eðlilegra í íslensku samfélagi að unglingsstúlkur séu að fást við þau þroskaverkefni sem tengjast barneign heldur en á hinum Norðurlöndunum.
Í öðru lagi er ástæða til að benda á að mun fleiri unglingsstúlkur hér á landi ákveða að ganga með barnið heldur en að fara í fóstureyðingu miðað við Norðurlöndin. Árið 1993 var tíðni fóstureyðinga á Íslandi meðal stúlkna yngri en 19 ára 15,7 miðað við 1.000 konur en í Danmörku 16, Noregi 18,7 og í Svíþjóð 19.
Í þriðja lagi má benda á að aldur við fyrstu barneign hjá konum er lægri hér á landi heldur en á Norðurlöndum svo sem í Svíþjóð. Það er 24,6 ár borið saman við 27 ár. Erlendar rannsóknir hafa sýnt fram á að þungun á unga aldri eykur líkur á endurteknum þungunum á því æviskeiði. Kynfræðsla í skólum er ekki nægjanleg til að hafa áhrif heldur þarf ungt fólk að geta í góðu tómi rætt um sín mál við aðila með sérþekkingu til að það sjálft geti tekið ákvörðun um það hvað það vill gera til að takmarka barneign. Unglingsstúlkur eru oft óviðbúnar því að eignast barn og bera þá ábyrgð sem barneign fylgir. Það er okkar mat að mikið skorti á markvissa fræðslu til ungra mæðra og ráðgjöf um þroska barna og uppeldi þeirra. Það er því fyllsta ástæða til að leggja því lið þegar ábyrg samtök með fræðilegan grunn taka það frumkvæði að sinna að verulegu marki því hlutverki sem stjórnvöldum ber að sinna.
Loks mæli ég fyrir 6. brtt. Kvennalistans á þskj. 353 sem er tillaga um nýjan lið undir liðnum 09-989 Launa- og verðlagsmál. Þau heyra undir fjmrh. Liðurinn nefnist Átak til að jafna launamun kynjanna og leggjum við til að hann fái 200 millj. til þessa verkefnis. Ég minni á það að í síðustu kosningabaráttu lagði Kvennalistinn fram áætlun í 12 liðum um það hvernig útrýma mætti launamisrétti kynjanna og bæta stöðu kvenna á vinnumarkaði en á undanförnum 12 árum hefur Kvennalistinn flutt ótal tillögur hér á hv. Alþingi sem taka á launamálum kvenna.
Í síðustu kosningabaráttu tókst að koma launamálum kvenna á dagskrá með eftirminnilegum hætti og lýstu þá allir stjórnmálaflokkar yfir vilja sínum til að afnema það himinhrópandi launamisrétti kynjanna sem viðgengst hér á landi og var afhjúpað enn einu sinni í rannsókn sem gerð var fyrir Jafnréttisráð og birtist í febrúar sl. Niðurstaða hennar var sú að launamunur milli kynjanna er verulegur og eykst því meiri menntun sem fólk hefur. Launamunur kynjanna hefur aukist frá árinu 1980 eins og fram kemur í bæklingi Hagstofunnar, Konur og karlar, svo og í skýrslu þeirri sem tekin var saman í tilefni af kvennaráðstefnu Sameinuðu þjóðanna sem haldin var í Peking í september sl. Þessi þróun er ekki í samræmi við það sem gerst hefur meðal þeirra þjóða sem við berum okkur saman við þó þar sé einnig verulegur launamunur milli kynja. Bent hefur verið á af hálfu nefndar Sameinuðu þjóðanna að launamisrétti kynjanna hér á landi jaðri við mannréttindabrot. Jafnframt blasir við okkur sú staðreynd að laun fjölmennra kvennastétta sem vinna mjög ábyrgðarmikil störf eru skammarlega lág enda ber mikið á óánægju þessara stétta svo sem sést hefur í verkföllum og vinnudeilum undanfarinna ára. Nú þegar betur árar í íslensku efnahagslífi er tækifæri til að taka á því óréttlæti sem í launamisréttinu felst og jafnframt að grípa til aðgerða sem bætt geta stöðu kvenna á vinnumarkaði og þar með fjölskyldnanna í landinu.
Einn liður þeirrar áætlunar sem Kvennalistinn lagði til og flutti tillögu um hér á Alþingi á vorþingi var að ákveðinni upphæð yrði varið til að bæta lægstu laun hjá stéttum þar sem konur eru yfir 75% og starfsmat sýndi að um vanmat á störfum væri að ræða.
Nú er að störfum nefnd á vegum félmrn. um leiðir til að koma á starfsmati og nýta það til að jafna launamun kynjanna. Mun ekki vera langt þar til sú nefnd skilar af sér. Hins vegar sér þess hvergi stað í frv. til fjárlaga næsta árs að menn reikni með neinum útgjöldum til að framkvæma tillögur nefndarinnar og sé ég ekki hvernig menn ætla að leysa þetta mál.
Það er deginum ljósara að niðurstöður nefndarinnar hljóta að kalla á einhver útgjöld á næsta ári ef mönnum var á annað borð einhver alvara með stofnun hennar og með öllum yfirlýsingunum í síðustu kosningabaráttu. Þar gekk maður undir manns hönd að undrast og harma niðurstöður margumtalaðrar könnunar Jafnréttisráðs um launamyndun í þjóðfélaginu og launamisrétti kynjanna. Allir lýstu vilja til að taka á misréttinu en minna fór fyrir hugmyndum um leiðir í því efni. Helst var talað um nauðsyn hugarfarsbreytingar og skal ekki dregið úr því. En það hefur nú raunar verið helsta viðfangsefni Kvennalistans síðustu 12--13 árin. Menn geta ekki setið og beðið eftir þeirri hugarfarsbreytingu. Að henni þarf að vinna með öllum mögulegum ráðum og aðgerðum. Að því miðaði fyrrnefnd áætlun Kvennalistans. Einn liðurinn í þeirri áætlun var tillagan um að lögð yrði til hliðar ákveðin upphæð sem yrði varið til að bæta lægstu launin hjá þeim stéttum, eins og ég sagði áðan þar sem konur eru fleiri en 75% og starfsmat sýnir að um vanmat á störfum þeirra sé að ræða.
Nú 200 millj. eru svo sem ekki há upphæð í því skyni auk þess sem tillögur starfsmatsnefndar kunna að hafa önnur útlát í huga en Kvennalistinn telur einsýnt að ef menn ætla að jafna þennan óréttláta mun fyrr en síðar verður aðgerð af þessu tagi að koma til. Auðvitað væri hin leiðin sú að klípa einhverjar upphæðir af þeim sem hafa tekjur umfram aðra en með fullri virðingu fyrir réttsýni og veglyndi þeirra hinna sömu leyfi ég mér að efast um að þeir séu tilbúnir að láta af sínu. Því teljum við nauðsynlegt að leggja til upphæð í þessu skyni á fjárlögum næsta ár.
Ég hef þá, herra forseti, gert grein fyrir brtt. Kvennalistans á þskj. 353 og vil að svo búnu ítreka það sem ég sagði fyrr í máli mínu að útgjöld vegna þessara tillagna nema aðeins hluta af hækkuninni sem fyrirsjáanleg er á tekjuhlið fjárlaganna svo ekki mundu þær raska þeim markmiðum sem ríkisstjórnin setti sér við undirbúning frv. Við höfum hvorki lagt fram tillögur á sérstöku þingskjali um frekari öflun tekna né niðurskurð en ég minni á sitthvað sem ég nefndi fyrr í máli mínu um hugmyndir til sparnaðar og tekjuauka. En umfram allt þarf að vanda betur til undirbúnings fjárlagagerðar, setja skýr markmið og undirbúa breytingar með eðlilegum fyrirvara. Það gengur ekki lengur að beita flötum niðurskurði eða kreppa að einstökum stofnunum eða verkefnum með tilviljanakenndum hætti. Það þarf heildarsýn á þennan sameiginlega rekstur okkar landsmanna og beita ákvörðunum sem leiða til árangurs í stað glundroða.