Svanfríður Jónasdóttir:
Herra forseti. Kennsla, nám og rannsóknir á háskólastigi skipta verulegu máli fyrir lífskjör þjóðarinnar í framtíðinni og flestar nágrannaþjóðir okkar leggja mikla áherslu á að auka og bæta menntun landsmanna sinna, ekki síst á háskólastigi. Þetta höfum við Íslendingar einnig gert okkur ljóst og í þeirri umræðu sem hefur farið fram um mikilvægi menntunar hefur mikilvægi háskólamenntunar og rannsókna ekki verið hvað minnstur.
Ástæða er til að fagna því að nú skuli vera komið fram frv. um háskóla, frv. að rammalöggjöf um háskóla sem veitir þeim skólum lagaumgjörð sem veita svokallaða æðri menntun. En eins og fram kemur í 1. gr. frv., taka þessi lög til allra þeirra menntastofnana sem veita æðri menntun.
Það gerist þó strax þegar komið er niður í 2. gr. frv. að maður fer aðeins að velta því fyrir sér hvort ekki þurfi að orða skýrar vegna þess að þar stendur eða kemur strax fram sú skilgreining að háskóli sé menntastofnun sem jafnframt sinnir rannsóknum. Við höfum verið í dálitlum vandræðum með þetta vegna þess að við höfum aðeins verið með eitt orð, orðið háskóli, yfir þær menntastofnanir sem veita svokallaða æðri menntun og höfum notað orðið háskóli jafnt yfir rannsóknarháskóla og kennsluháskóla. Fram hjá þessu er dálítið snúið að komast ef við ætlum að láta frv. gilda um allt háskólastigið. Ég hygg að það verði höfuðverkur hv. menntmn. að leggjast svolítið yfir þetta orðalag til að gera það skýrar en það er núna. Þetta er eitt af því sem strax kemur upp þegar farið er að ræða frv. og það er ekki af því að þessi umræða sé ný, eins og menn þekkja. Þetta er auðvitað atriði sem menn hafa verið að ræða lengi um, að okkur hefur verið ákveðinn vandi á höndum í ýmsu tilliti þegar fjallað er um háskóla hérlendis vegna þess að háskóli og háskóli hefur einfaldlega ekki verið það sama og ef hugsun frv. er skoðuð þá stendur það heldur ekki til vegna þess að þrátt fyrir upphaf 2. gr. kemur fram annars staðar að ekki er gert ráð fyrir að allir háskólar sinni rannsóknum, þ.e. allir þeir háskólar sem þetta frv. tekur til. Hér þarf því greinilega að skilgreina betur en gert er, og eins og ég segi, ég geri ráð fyrir að það verði höfuðverkur hv. nefndar að leggjast yfir það.
Í frv. kemur fram að fjárveitingar til skólanna eigi m.a. að byggjast á fjölda nemenda og að menntmrh. geri tillögur um fjárveitingar til skólanna á grundvelli fjárhags- og starfsáætlunar hvers skóla til nokkurra ára í senn, þ.e. verið er að setja inn langtímahugsun sem er mjög jákvæð. Við ákvörðun fjárveitinganna verður miðað við m.a. fjölda stúdenta í fullu námi. Litið verður til fjárveitinga vegna rannsókna, nýsköpunar og þróunar í þeim háskólum sem hafa rannsóknarhlutverk og tekið er mið af fjölda fastra kennara og sérstakra framlaga til rannsóknarverkefna og þjónustustofnana og svo verða fjárveitingar vegna húsnæðis sem einnig munu taka mið af fjölda fastra kennara, fjölda nemenda og sérstakrar aðstöðu sem námið krefst.
Ekki kemur fram í frv. hvernig þessi ákvæði muni hafa áhrif á fjárveitingar til háskólanna miðað við þá stöðu sem við þekkjum í dag, en ég held að það sé alveg nauðsynlegt, herra forseti, að þinginu verði gerð grein fyrir hvernig fjárveitingar byggðar á þessum viðmiðunum muni koma út fyrir einstaka háskólastofnanir vegna þess að ég óttast að ef menn gera sér ekki grein fyrir því fyrir fram hvaða afleiðingar viðmið af þessu tagi kunni að hafa fyrir einstaka skóla, þá geta menn lent í því að niðurstaðan komi þeim fullkomlega í opna skjöldu.
Það er auðvitað svo að framlög til einstakra skóla hafa verið talin missanngjörn af öðrum skólum, eins og við þekkjum, og ekki er óeðlilegt að menn reyni að finna einhver hlutlæg viðmið sem hægt er að benda á og sem menn geta þá reitt sig á líka og verið með ákveðna festu í sínum áætlunum. Ég held eigi að síður vegna þess hve skólarnir eru gífurlega mismunandi, misstórir og misjafnlega settir, misgamlir o.s.frv., sé nauðsynlegt að þessi viðmið séu skoðuð mjög gaumgæfilega áður en þau eru lögfest á hv. Alþingi.
Það sem líka er athyglisvert í frv. eru inntökuskilyrðin. Í 6. gr. kemur fram að þeir nemendur, sem hefja nám í háskóla, ,,skulu hafa lokið stúdentsprófi, öðru sambærilegu námi eða búa yfir jafngildum þroska og þekkingu ...`` eins og hér stendur, með leyfi forseta. Það er sem sé opnað á það í rauninni að allir háskólar geti metið sína nemendur inn ef þeir eru taldir að mati stjórnar viðkomandi háskóla búa yfir jafngildum þroska og þekkingu og felst í stúdentsprófi.
Það kemur jafnframt fram, herra forseti, í téðri 6. gr. að háskólar geti ákveðið sérstök viðbótarinntökuskilyrði ef þörf gerist. Hér er í rauninni verið að opina á það að ekki einungis stúdentsprófið verði látið duga, heldur geti háskólar sett viðbótarskilyrði, það verður þá lögfest með þessu ákvæði, sem fyrir fram er ekki vitað hver verða en verða þá væntanlega tilgreind í lögum um hvern skóla fyrir sig. En hér er sagt að þar á meðal sé sá möguleiki að láta menn ,,sem uppfylla framangreind skilyrði gangast undir inntökupróf eða stöðupróf``.
Nú höfum við orðið vör við þá umræðu sem átt hefur sér stað á undanförnum árum um mat háskólamanna á þeim undirbúningi sem framhaldsskólinn veitir. Það hefur verið ákall á samræmd próf í framhaldsskólum og fyrirhugað að taka þau upp. Menn hafa jafnframt rætt um það hvort háskólinn, og nú er ég að tala um Háskóla Íslands, ætti að taka upp inntökupróf inn á sérstakar námsbrautir eða sérstakar deildir en jafnframt hefur staðið nokkur deila um það hvort það fyrirkomulag fjöldatakmarkana sem nú er viðhaft í sumum deildum sé réttlátt og virðist ljóst að meiri hluti a.m.k. nemenda vill afleggja það fyrirkomulag sem er. En hér er sem sé opnað á það að í lögum hvers háskóla um sig geti verið um að ræða sérstök viðbótarinntökuskilyrði. Þetta er atriði sem ég tel að við þurfum að skoða nánar án þess að ég sé að leggja mat á það núna.
Mér finnst hins vegar jákvætt það sem kemur fram í 9. gr. þar sem þess er getið að menntmrh. skuli gefa út skrá um viðurkenndar prófgráður og inntak þeirra. Þar er í rauninni verið að setja upp örlitla samræmingu gagnvart háskólastiginu og ekki óeðlilegt að einhver slík skrá sé til vegna þess að það er gert ráð fyrir því samkvæmt þessu frv. að menntmrh. viðhafi ákveðið gæðaeftirlit gagnvart skólunum og til að slíkt gæðaeftirlit sé framkvæmanlegt þurfa að vera til einhver viðmið sem hægt er að hafa.
Hæstv. menntmrh. ræddi nokkuð um það áðan hvernig rektor verður skipaður. Samkvæmt frv. er fyrirhugað, eins og fram kom í máli hans, að breyta nokkuð stöðu rektors. Það er nokkuð sem þarf að skoða betur. Það er verið að auka eða breyta valdsviði rektors nokkuð frá því sem nú er, bæði vegna þess að rektor mun eftir að þessi lög hafa tekið gildi, og er þá átt við rektora allra háskólanna, hafa ráðningarvald. Hann mun ráða starfsfólk og bera þannig aðra ábyrgð en hann gerir nú. Ábyrgð hans mun líka breytast vegna þess að skipan háskólaráðs verður breytt ef frv. verður að lögum. Eins og kom fram í máli ráðherra verða tengsl háskólaráðs við deildir rofin. Það breytir auðvitað stöðunni nokkuð og þá ekki síður sú fyrirætlun að staðan verði auglýst þannig að hver sem er, sem uppfyllir tiltekin skilyrði, geti sótt um og einnig hitt að í háskólaráði sitji þeir sem kallaðir hafa verið fulltrúar þjóðlífsins. Ég hef ekki gert upp við mig hvort mér finnist eðlilegra að menntmrh. skipi þá fulltrúa eða hvort háskólinn sjálfur kallar þá til verka. Það skiptir kannski ekki ýkjamiklu máli en ég held að þessi hugmynd um fulltrúa þjóðlífsins sé prýðileg.
Einnig kemur fram í frv., og er það í samræmi við þau lög sem gilda um Háskóla Íslands, að ríkisháskólanum verður heimilt að eiga aðild að atvinnurekstri í því skyni að hagnýta og þróa niðurstöður rannsókna sem háskólinn vinnur að hverju sinni. Við þekkjum dæmi um þetta varðandi eign Háskóla Íslands á Reykjavíkurapóteki og menn geta séð það fyrir sér í framtíðinni hvernig þetta ákvæði eða notkun þessa ákvæðis getur þróast. Ég er aðeins með vara á gagnvart þessu ákvæði. Ég geri mér grein fyrir því að í sumum tilfellum er það nauðsynlegt en ég held að afskaplega þröngar reglur þurfi að vera gagnvart því að einstaka háskólastofnun geti átt hlut í fyrirtækjum og að rökstyðja þurfi slíkar ákvarðanir mjög sterkum rökum.
Það kemur fram í frv. að fyrirhugað er að gerðar verði strangari kröfur til menntunar og starfsreynslu kennara og einnig kemur fram að háskólar skuli miðla fræðslu til almennings og veita þjóðfélaginu þjónustu í krafti þekkingar. Allt er þetta á sínum stað, hygg ég, miðað við þá þróun sem orðið hefur og þær kröfur sem gerðar eru í dag. Sömuleiðis finnst mér ákvæði 23. gr. um opinn ársfund vera jákvæð. Ég held að það sé mjög nauðsynlegt að efla umræðu í þjóðfélaginu um háskólann og hvað þar er að gerast og opnir ársfundir eru til þess fallnir að hreyfa við fólki og koma slíkri umræðu af stað. Þeir eru til þess fallnir að háskólarnir kynni það sem verið er að gera eða veki reglulega á því athygli og það er allt af hinu góða.
Hvað varðar ákvæði til bráðabirgða um tveggja ára frestinn, þá held ég að nauðsynlegt sé að háskólarnir fái svigrúm til að laga sig að þessari löggjöf hvenær svo sem þetta frv. verður að lögum. Ég er ekki alveg viss um að okkur auðnist að ganga frá málinu nú á þeim stutta tíma sem eftir er vorþings. En þessi frestur er auðvitað nauðsynlegur vegna þess að aðrir þeir skólar sem mundu flokkast undir menntastofnanir sem veita æðri menntun og þar með undir þessa rammalöggjöf þurfa tíma til að aðlaga sig ekki bara löggjöf heldur einnig e.t.v. starfsemi. Sömuleiðis er ljóst að kennarar einstakra skóla munu vegna þeirra krafna sem gerðar eru um menntun og starfsreynslu þurfa að huga að sínum málum og hafa til þess ákveðið svigrúm. Það er t.d. ljóst að kennarar einhverra þeirra skóla sem núna verða hluti af hinum nýja uppeldis- og kennaraháskóla, þegar það frv. verður að lögum, munu nú þegar vera farnir til þess að sækja sér fekari menntunar til að geta áfram kennt þær greinar sem þeir hafa kennt hingað til en ekki undir jafnströngum menntunar- og starfsreynsluskilyrðum.
Það kom fram í gær að þingflokkur jafnaðarmanna hafði beðið um skýrslu frá menntmrh. um kennslu, nám og rannsóknir á háskólastigi. Í þeirri skýrslu var óskað eftir að fram kæmi m.a. hver hefði verið þróunin hjá skólum á háskólastigi varðandi fjölda nemenda, kennara og annarra starfsmanna, hver hefði verið kostnaður við kennslu og rannsóknir á háskólastigi, kostnaður á hvern nemanda í skólum á háskólastigi, hver hefði verið hlutfallsleg dreifing nemenda á háskólastigi hérlendis borið saman við önnur ríki OECD, hver hefði verið menntun fastráðinna kennara við skóla á háskólastigi hérlendis og var þá beðið um að það væri flokkað eftir BA- eða BS-prófum, kandídats-, meistara- og doktorsgráðu. Jafnframt var beðið um að fá að vita hversu stór hluti þjóðarinnar hefði lokið háskólaprófi hérlendis og erlendis, hversu stór hluti þjóðarinnar stundaði nám á háskólastigi og hvert fyrirkomulag stjórnsýslu við skóla á háskólastigi væri í samanburði við sambærilega skóla erlendis, hver hefði verið fjöldi starfsmanna við stjórnsýslu og hvernig samvinnu skóla á háskólastigi væri háttað hérlendis miðað við önnur lönd. Þetta er ekki tæmandi yfir þær spurningar sem fram voru bornar og tekið er fram í greinargerð með skýrslubeiðninni að þessar spurningar eru í rauninni til viðbótar þeim upplýsingum sem fram koma í ágætri bók sem gefin hefur verið út, tölfræðihandbók um menntun og menningu. Það kom fram í máli hæstv. ráðherra í gær að ekki hefði unnist tími til að vinna þessa skýrslu til hlítar enn og það væri skýringin á því að hún væri ekki komin til þingsins. Eins og menn heyra eru ýmsar af spurningunum þess eðlis að ekki væri ónýtt að hafa upplýsingarnar við höndina núna, þegar farið verður að skoða frv. til laga um háskóla og vonandi tekst menntmrn., þeim starfsmönnum sem hefur verið falin þessi vinna að ljúka því verki sem beðið var um að unnið yrði á meðan frv. er til vinnslu þannig að þessar upplýsingar geti nýst. Ég er reyndar viss um að á hvaða stigi sem þær svo sem eru mundu þær nýtast vel við þá skoðun sem fram mun fara á frv. til laga um háskóla. En eins og segir í skýrslunni var beðið um hana til þess að auðvelda umræðu um úrbætur varðandi háskólamenntun okkar.
Herra forseti. Þetta er nú það sem efst er í huga þegar þetta frv. um háskóla er skoðað í fyrstu umferð. Eins og ég sagði áðan er ýmislegt í frv. sem er athyglisvert og margt jákvætt og í heildina séð er það mjög jákvætt að fram skuli vera komin frv. um rammalöggjöf um háskóla á Íslandi og vonandi mun það stuðla að enn frekari og betri mennun og rannsóknum á háskólastigi til gæfu fyrir þjóðina alla eins og menn hafa gert sér vonir um.