Frsm. 1. minni hluta efh.- og viðskn. (Jón Baldvin Hannibalsson):
Herra forseti. Ég mæli fyrir nefndaráliti 1. minni hluta efh.- og viðskn., okkar Ágústs Einarssonar, þingmanna jafnaðarmanna, á þskj. 980 sem og fyrir brtt. sem við flytjum á þskj. 981.
Fyrsti minni hluti styður þá breytingu í frumvarpinu að stofna sérstakt hlutafélag um rekstur ríkisviðskiptabankanna. Hér er um að ræða formbreytingu sem er að mörgu leyti eðlileg þar sem hlutafélagsformið er hið almenna form reksturs í atvinnulífinu, hvort sem eignarhald er alfarið í höndum ríkisins eða annarra og til þess fallið að samræma samkeppnisreglur og rekstrarskilyrði.
Þetta frumvarp snýst hins vegar einungis að hluta um þessa formbreytingu. 1. minni hluti hefði talið heppilegt að umsvif ríkisins á þessum markaði hefðu orðið minni, ekki síst í ljósi þess að Landsbanki Íslands, sem er ríkisbanki, keypti helminginn í stærsta tryggingafélagi landsins. Þess vegna er enn brýnna en áður að tryggja dreifða eignaraðild á fjármálamarkaðinum.
Þess vegna er 1. minni hluti andvígur aðferðafræðinni sem birtist í þessu frumvarpi eins og það kemur frá ríkisstjórninni og breytingartillögur meiri hluta nefndarinnar breyta því sáralítið eða nánast alls ekki neitt eins og hv. þm. Einar Oddur Kristjánsson komst að orði í sinni framsögu (EOK: Réttilega.) réttilega.
Fyrsti minni hluti telur að það sé löngu tímabært að stokka upp hið staðnaða ríkisbankakerfi. Umsvif ríkisvaldsins í viðskiptabankakerfinu eru mun umfangsmeiri hérlendis en í grannalöndum. Það hefur ítrekað verið bent á að þetta þurfi endurskoðunar við.
Þess vegna er það, virðulegi forseti, að við flytjum á þskj. 981 fimm brtt. Þær lúta að því að tryggja dreifða eignaraðild við sölu á hlutabréfum eða öflun viðbótarhlutafjár allt að 35% af eigin fé eins og viðskrh. er heimilað samkvæmt frv. og það er aðalatriði okkar brtt.
Aðrar tillögur okkar varða fyrst og fremst stjórnkerfið. Þannig viljum við að lögfest verði að aðeins einn bankastjóri skuli vera ábyrgur fyrir stjórn hinna nýju hlutafélagabanka, en ég vek athygli á því að meiri hluti efh.- og viðskn. treysti sér hvorki til þess að sýna fylgni sína við það sjónarmið með því að færa það inn í lagatextann né heldur að taka af skarið í bankaráðum, en það er að sjálfsögðu sjálfsagt þegar rekstrarforminu er breytt að kveða einnig á um grundvallaratriði að því er varðar stjórnarformið. Þetta vekur auðvitað upp grunsemdir um að hugur fylgi ekki máli. Öllu er haldið opnu fyrir hugsanleg hrossakaup stjórnarflokkanna í hefðbundnum stíl í þeim málum.
Jafnframt flytjum við brtt. sem varða hlut starfsmanna. Ýmsir talsmenn meiri hlutans tóku því út af fyrir sig í orði kveðnu vel að eðlilegt væri að starfsmenn og fulltrúar þeirra væru hafðir með í ráðum um þessa breytingu. Þeir höfðu sérstaklega þegar þeir voru kvaddir fyrir nefndina óskað eftir því að fá aðild að undirbúningsnefnd sem á að hafa málið á sinni könnu við undirbúningsframkvæmd, sem og vitnuðu þeir til þess sem er nokkurn veginn meginregla að því er varðar stjórnun banka, t.d. á Norðurlöndum, að fulltrúar starfsmanna eiga þar setu í bankaráðum, ýmist sem fullgildir aðilar eða sem áheyrnarfulltrúar. Við flytjum brtt. um það að verða við þessum sjálfsögðu óskum vegna þess að þrátt fyrir góð orð í garð starfsmanna þá varð niðurstaða meiri hlutans að hafa þær tillögur að engu.
Þá flytjum við brtt. að því er varðar æðstu stjórn bankanna um að bæði viðskrh. sem fagráðherra og yfirmaður bankamála og fjmrh. sem vörsluaðili hlutafjáreignar ríkissjóðs fari með þessa yfirstjórn, þ.e. brtt. er um að fjmrh. komi að því máli líka.
En eins og ég sagði, langsamlega veigamesta brtt. lýtur að reglum um hina dreifðu eignaraðild sem að okkar mati er frumforsenda fyrir því að vel og skynsamlega verði að málum staðið við breytinguna og forsenda fyrir því að tryggt verði að sjálfu meginmarkmiðinu, sem er að gæta hagsmuna almennings og auka samkeppni í bankakerfinu, verði náð. Í nefndarálitinu segir m.a. á þessa leið, með leyfi forseta:
,,Fyrsti minni hluti leggur mikla áherslu á dreifingu eignaraðildar í ríkisviðskiptabönkunum og telur m.a. heppilegt að fá til liðs við íslenska bankakerfið erlendar bankastofnanir sem geta hleypt inn nýju lífi og bætt vinnubrögð í íslenskum fjármálaheimi.``
Því mætti reyndar við bæta að sennilega væri erlend eignaraðild ein helsta trygging fyrir því að þessi breyting leiddi til þess að bankarnir yrðu reknir á grundvelli viðskiptasjónarmiða og á samkeppnisgrundvelli og ein helsta hindrun í vegi þess að fá en stór fyrirtæki með sterk innbyrðis vensl nái ráðandi hlut í þessum bönkum. Margir hafa lýst efasemdum sínum um að erlendir aðilar hafi nokkurn áhuga á eignaraðild í íslenskum bönkum vegna smæðar íslenska fjármálamarkaðarins. En það var athyglisvert sem fram kom í umræðum í nefndinni og sem svör við fyrirspurnum okkar. Fulltrúi J.P. Morgan sem kvaddur hafði verið fyrir nefndina þar sem hann gegndi ráðgjafarhlutverki gagnast ráðherra í þessu máli, kvað að að sínu mati alls ekki útilokað að slíkur áhugi væri fyrir hendi ef málin væru kynnt réttum aðilum og nefndi t.d. hugsanlegan áhuga forsvarsmanna norrænna banka í því efni. Og ég undirstrika að ef tekist hefði að fá slíka erlenda eignaraðild, þá væri það ein besta tryggingin sem við gætum fengið fyrir því að styrkja bankakerfið gagnvart erlendri samkeppni sem og að stuðla að því markmiði að samkeppnislögmál fái að ráða.
Mjög mikil ásókn er í framtíðarlífeyrissparnað landsmanna eins og fram hefur komið í hástemmdum og ástríðuþrungnum umræðum nú og ber að skoða frumvörp ríkisstjórnarinnar í því samhengi, ekki hvað síst frumvarpið um lífeyrissjóði. Þar kemur enn og aftur fram vilji ríkisstjórnarinnar til að tryggja fyrirtækjum nánum tengslum við forustumenn stjórnarflokkanna stóran hluta af þeirri köku.
Breytingar í bankamálum eru nauðsynlegar m.a. vegna þess að íslenska bankakerfið er því miður illa rekið og dýrt í alþjóðlegum samanburði. Rekstur íslenskra banka kostar yfir 13 milljarða kr. á ári sem er meira en rekstur Ríkisspítalanna og Sjúkrahúss Reykjavíkur samanlagt. Það kostar álíka að reka bankakerfið og allt menntakerfið að frátöldum grunnskólum. Bankakerfið einkennist af háum vöxtum, mjög verulegum vaxtamun, háum þjónustugjöldum, takmarkaðri þjónustu og óhagkvæmni samanborið við erlenda banka eins og fram hefur komið á framlögðum gögnum. Jafnframt eru afskipti stjórnmálamanna hér á landi meiri en víðast hvar annars staðar.
Því miður er það svo að ríkisstjórnin tekur ekki á þessum málum með heilsteyptum hætti. Stefna hennar kemur fram í fjórum lagafrumvörpum, þ.e. frumvarpi um stofnun hlutafélaga um Landsbanka Íslands og Búnaðarbanka Íslands sem hér um ræðir, um fjárfestingarbanka ríkisins, um nýsköpunarsjóð ríkisins og um lánasjóð ríkisins fyrir landbúnað. Með fjárfestingarbanka ríkisins, þar sem þremur sjóðum atvinnulífsins, Fiskveiðasjóði, Iðnlánasjóði og Iðnþróunarsjóði er steypt saman í einn fjárfestingarbanka, er stofnaður nýr ríkisbanki. Það er mjög í anda ríkisstjórnarinnar að landbúnaðurinn fær ekki þann sess sem honum ber með öðrum atvinnugreinum heldur er hann hafður hornreka á sérstökum bás sem birtist í frumvarpi um Lánasjóð landbúnaðarins.
Þetta frumvarp og önnur frumvörp ríkisstjórnarinnar um fjármagnsmarkaðinn bera þess skýr merki að festa á í sessi helmingaskiptareglu Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokks. Þessi helmingaskipti hafa verið við lýði alla þessa öld og nú á að tryggja þau enn betur við uppstokkun á ríkisbankakerfinu og atvinnuvegasjóðunum.
Við hefðum vissulega kosið að sjá róttækari breytingar á fjármagnskerfinu og þeim breytingum höfum við lýst nánar í nefndaráliti fyrsta minni hluta.
Ég vil í þessu sambandi minna á að við 1. umr. málsins vöktum við athygli á því að skynsamlegra hefði sennilega verið að fara aðra leið í þessu efni, þ.e. að breyta rekstrarformi beggja ríkisbankanna í hlutafélög að sjálfsögðu en stíga síðan fyrsta skrefið með því að selja hlut ríkisins, hugsanlega í áföngum, í öðrum bankanum fyrst. Þetta styðst við mörg rök, m.a. þau að reynslan af einkavæðingartilraunum áður fyrr er í ýmsum dæmum víti til að varast. Í annan stað er hlutabréfamarkaðurinn hér nýr af nálinn í alþjóðlegum samanburði og tiltölulega veikur. Þess vegna er ástæða til að láta á það reyna fyrst hvernig viðtökur hans yrðu við þessum gjörningi. Í þriðja lagi mætti síðan í ljósi reynslunnar bregðast við eftir að hafa styrkt þann eina ríkisbanka sem eftir væri til þess að móta sér reglur, reglur sem hefðu staðist prófstein reynslunnar að því er varðar aðferðafræðina við söluna. Þetta hefði verið undir öllum kringumstæðum mun skynsamlegri leið en sú sem ríkisstjórnin hefur mótað. En það varð ekki niðurstaðan.
Frumvarpið felur þess vegna í sér að stofnuð eru tvö hlutafélög um rekstur bankanna beggja. Sett er á laggirnar þriggja manna nefnd til að undirbúa stofnun þeirra. Hlutafélagabankarnir yfirtaka skuldbindingar eldri bankastofnana og eigin fé félagsins er breytt í hlutafé. Viðskiptaráðherra fer einn með hlut ríkisins og mun skipa bankaráð sem ræður bankastjóra. Heimilt verður að selja nýtt hlutafé í bönkunum allt að 35%. Þetta eru meginatriðin.
Gert er ráð fyrir að starfsmenn fái sambærileg störf og ríkisábyrgð á lífeyrisskuldbindingum og eldri skuldbindingum er tryggð. Jafnframt er kveðið á um að skattaleg staða ríkisviðskiptabankanna verði yfirtekin af hinum nýju hlutafélögum.
Eitt meginatriði frumvarpsins er að finna í greinargerð þess þar sem segir að ekki sé gert ráð fyrir frekari breytingum á eignarhaldi bankanna næstu fjögur árin. Þetta þýðir að ríkið ætlar að vera meirihlutaeigandi, a.m.k. með 65% hlutafjár, í hinum nýju hlutafélagabönkum, þ.e. Landsbanka Íslands hf. og Búnaðarbanka Íslands hf., a.m.k. næstu fjögur árin. Það vekur athygli manna að þessi stefnumörkun er óbreytt. Meiri hluti nefndarinnar hefur ekki séð ástæðu til að breyta þessu þrátt fyrir yfirlýsingar, m.a. formanns bankaráðs Landsbankans og formanns efh.- og viðskn., í kjölfar af kaupum Landsbankans á hlut Brunabótafélags Íslands í Vátryggingafélagi Íslands. Þessir aðilar báðir lýstu því yfir að í framhaldi af því væri eðlilegt að hraða áformum um sölu á hlut ríkisins í þessum bönkum. Þau ummæli reyndust hins vegar marklaus þegar á reyndi vegna þess að þrátt fyrir þau er frv. óbreytt að þessu leyti.
Á sama tíma og þróunin hefur orðið sú í öðrum löndum að ríkið hefur dregið sig út úr beinni þátttöku í rekstri viðskiptabanka og fjárfestingarlánasjóða þá er niðurstaða þessa sú að ríkisstjórn Íslands eykur hlut sinn á þessu sviði. Við höfum búið við veikan fjármagnsmarkað og með frumvarpi ríkisstjórnarinnar hafa markaðslausnir á þessu sviði fjarlægst því enn frekar.
Að mati 1. minni hluta er meginatriðið varðandi uppstokkun á fjármagnsmarkaði að tryggja samkeppni. Mjög lítill markaður er hér á landi og því er mjög til hagsbóta fyrir einstaklinga og fyrirtæki að sem mest samkeppni ríki á fjármagnsmarkaðinum.
Einkenni íslensks atvinnulífs er einmitt fákeppni stórra fyrirtækja á okkar mælikvarða sem tengjast stjórnarflokkunum báðum. Dæmi um þetta eru flutningafyrirtæki, tryggingafélög, olíufélög, fjölmiðlafyrirtæki og fyrirtæki í fleiri atvinnugreinum fyrir utan víðtækan ríkisrekstur t.d. innan orkugeirans. Þessi stórfyrirtæki ráða mjög miklu hér á landi. Átök milli þessara tveggja hópa flokkseigenda hafa oft sett mark sitt á atvinnulífið á síðustu árum. Þessi fákeppni á vinnumarkaði endurspeglast einnig í mjög miðstýrðu valdi atvinnurekenda, einkum innan Vinnuveitendasambands Íslands.
Í frumvarpinu er ekki gert ráð fyrir að tryggð sé dreifð eignaraðild við útboð á þessu nýja hlutafé, allt að 35% af eigin fé bankanna. Í umfjöllun nefndarinnar kom fram að einkavæðingarnefnd, ráðgjafarnefnd ríkisstjórnarinnar sem væntanlega mun hafa umsjón með hinu nýja útboði, hefur ekkert fjallað um málið og hefur engar tillögur um hvernig eigi að tryggja dreifða eignaraðild við sölu á hinu nýja hlutafé.
Þrátt fyrir að sagt sé í greinargerð að dreifð eignaraðild sé æskileg fylgja engar tillögur um útfærslu þess, hvorki í frumvarpinu, greinargerð þess né í breytingartillögum meiri hlutans. Hér á greinilega að hafa allt opið fyrir viðskiptaráðherra og ríkisstjórn, jafnvel svo opið að hlutast megi til um að tryggja skjólstæðingum stjórnarflokkanna á viðskiptasviðinu aðstöðu til að festa forræði sitt í sessi yfir hinum nýju hlutafélögum.
Þess vegna leggur fyrsti minni hluti fram breytingartillögu við frumvarpið um að tryggja að enginn einn aðili eða tengdir aðilar eignist meira en 5% af heildarfjárhæð hlutafjár í hvorum banka fyrir sig eða fari með meira en 5% af heildaratkvæðamagni á hlutahafafundum. Þetta er meginatriði þessa máls. 1. minni hluti telur einnig eðlilegt að við útboð á nýju hlutafé eigi starfsmenn kost á ívilnandi kjörum. Þá vill 1. minni hluti einnig vekja athygli á því að ef farið verður út í sölu á hlutafé ríkisins í viðskiptabönkunum komi til álita að reyna að tryggja erlenda eignaraðild í bönkunum að nokkru marki. Auk þess er hægt að dreifa hluta af hlutabréfum ríkisins jafnt milli fjárráða Íslendinga og almannavæða þannig bankana með ótvíræðum hætti. Þessi aðferð hefði verið mun heppilegri en að bjóða upp á svokallaða einkavinavæðingu sem landsmenn hafa horft upp á áður sem víti til varnaðar.
Fyrsti minni hluti sér sérstaka ástæðu til að nefna það einnig að unnt er að útfæra einkavæðingu þannig að ríkinu sé tryggður aukinn atkvæðisréttur við hlutafjársölu, þ.e. að eignarhluta ríkisins fylgi aukinn atkvæðisréttur, en þetta er ákvæði sem hefur víða verið notað við sölu á ríkisfyrirtækjum, m.a. í Bretlandi, einmitt út frá varúðarsjónarmiðum, að ríkið geti þegar verið er að fara út á þessa braut komið í veg fyrir að fáir en stórir aðilar nái ráðandi tökum á hinum nýju bönkum.
Í frumvarpinu er ekki tiltekinn fjöldi þeirra bankastjóra sem starfa skulu við hvorn banka. Þrátt fyrir að í nefndaráliti meiri hlutans sé sagt að æskilegt sé að einungis einn bankastjóri sé fyrir hvorum banka fyrir sig treystir meiri hlutinn sér ekki til að festa það með ótvíræðum hætti í lög. Þetta er þeim mun mikilvægara þar sem gert er ráð fyrir meirihlutaeign ríkisins í hinum nýju bönkum næstu fjögur árin. Því hefði verið eðlilegt að Alþingi hefði gengið frá stjórnskipulagi hlutafélagabankanna í meginatriðum. Meiri hlutinn leggur ekki til neinar breytingar á þessu þannig að opið er hvort um er að ræða einn bankastjóra eða þrjá við hvorn ríkisviðskiptabankanna. Þetta tengist vitaskuld þeim hrossakaupum sem nú eru í gangi bak við tjöldin milli stjórnarflokkanna í tengslum við þetta mál.
Fyrsti minni hluti leggur til breytingartillögu við frumvarpið um að einungis einn bankastjóri verði starfandi við hvorn bankann.
Í frumvarpinu er gert ráð fyrir að viðskiptaráðherra fari einn með hlut ríkisins í viðskiptabönkunum. 1. minni hluti telur að hér sé einum ráðherra falið mjög mikið vald og telur því eðlilegra að tveir ráðherrar fari með hlut ríkisins, þ.e. annars vegar fagráðherrann, viðskiptaráðherra, og svo hins vegar fjármálaráðherra. Það er að mörgu leyti eðlilegt að fjármálaráðherra sjái um þennan eignarhlut þar sem hann er ábyrgur fyrir eignum ríkisins almennt samkvæmt reglugerð um verkaskiptingu í Stjórnarráði Íslands. Sömuleiðis er rökrétt að viðskiptaráðherra komi að þessu máli þar sem hann ber stjórnsýslulega ábyrgð á bankakerfinu.
Allar tillögur starfsmanna, bæði innan Sambands íslenskra bankamanna og starfsmannafélaga Landsbanka og Búnaðarbanka, voru algerlega hunsaðar af meiri hlutanum.
Fyrsti minni hluti tekur undir sjónarmið starfsmanna bankanna sem hafa óskað eftir formlegri aðild að undirbúningsnefndinni. Það er eðlilegt að starfsmenn komi að þeim undirbúningi og þess vegna leggjum við fram breytingartillögu um að í þeirri undirbúningsnefnd skuli einn nefndarmanna skipaður að fenginni tillögu frá starfsmannafélagi hvors ríkisviðskiptabanka. Það er óeðlilegt að útiloka starfsmenn frá undirbúningi málsins.
Í frumvarpinu er viðskiptaráðherra falið það vald að skipa bankaráð en ekkert kveðið á um fjölda bankaráðsmanna. Ráðherrann getur þess vegna skipað fimm manns í bankaráð eða hvaða fjölda sem honum sýnist þess vegna. Honum eru ekki settar almennar stjórnsýslureglur í því efni. Við teljum eðlilegt að Alþingi kveði á um fjölda bankaráðsmanna og leggjum því fram breytingartillögu um það.
Starfsmenn hafa óskað eftir því að fá áheyrnaraðila í bankaráð. Það er fyrirkomulag sem þekkist mjög víða í grannalöndum og við teljum eðlilegt. Áheyrnarfulltrúi starfsmanna í bankaráði auðveldar stjórnun í bönkum, tryggir náin skoðanaskipti og greiðir fyrir upplýsingastreymi við stjórnun fyrirtækisins. Þess vegna leggur 1. minni hluti til að starfsmannafélag hvors hlutafélagsbanka tilnefni einn áheyrnarfulltrúa í bankaráð. Ef þessar tillögur okkar næðu fram að ganga mundu sex einstaklingar eiga sæti í bankaráði, fimm skipaðir af viðskiptaráðherra og einn áheyrnarfulltrúi tilnefndur af starfsmannafélagi.
Sú stefna ríkisstjórnarinnar sem birtist í þessu frumvarpi, þ.e. að breyta yfir í hlutafélag ásamt opinni heimild til ráðherra, án þess að geta nákvæmlega um hvernig reglur verði settar í kjölfar lögfestingar frumvarpsins eða að skilgreina útboð á viðbótarhlutafé, skilar því ekki, því miður, að almenningi sé tryggður samkeppnisrekstur. Það er verið að taka þá áhættu með þessari aðferð að fá og öflug fyrirtæki geti ráðið væntanlegum hlutafélagsbönkum án nokkurrar virkrar samkeppni.
Pólitísk helmingaskiptaregla Framsóknarflokks og Sjálfstæðisflokks er vond aðferðafræði og hefur áður komið niður á lífkjörum almennings og mun gera það áfram fái hún að festast í sessi. Hún á að vera okkur viðvörun um að fara ekki úr einu vondu kerfi í annað þar sem í stað pólitískra helmingaskipta á Alþingi komi pólitísk helmingaskipti byggð á ítökum í atvinnulífinu og samspili stjórnmála og fjármála.
Fyrsti minni hluti er þess vegna þeirrar skoðunar að þetta frumvarp sé í meginatriðum byggt upp á óheppilegan máta. Það hefði þurft að stokka rekstur ríkisbankanna upp á miklu róttækari hátt en hér er gert.
Fyrsti minni hluti styður að sjálfsögðu formbreytingu bankanna í hlutafélög en flytur þar að auki breytingartillögur við frv. sem eiga að stuðla að því að þessi breyting geti skilað okkur meiri árangri en ella við uppstokkun fjármálalífs og við það að tryggja heilbrigðari samkeppni á fjármagnsmarkaðnum.