Rannveig Guðmundsdóttir:
Virðulegi forseti. Það frv. sem hér er til umræðu er ekki stórt í sniðum né heldur er það margar greinar. En það mál sem er rætt í tengslum við frv. er afar stórt og afar þýðingarmikið. Eins og þegar hefur komið fram er málaflokkur fatlaðra mjög mikilvægur málaflokkur og við á Alþingi ættum í raun og veru miklu oftar að gefa þessum hópi gaum en raun ber vitni. Það hefur mjög margt komið fram varðandi frv. sjálft í máli hv. þm. Ástu B. Þorsteinsdóttur, og hún hefur farið mjög vel yfir athugasemdirnar sem hún var með fyrir hönd hagsmunasamtakanna við frv. Ég ætla ekki að fara mjög ítarlega í þær athugasemdir að öðru leyti en að taka undir að mikilvægt hefði verið að taka á ákveðnum þáttum sem þarna hefur verið farið inn á til þess að tryggja ákveðna þjónustu í þau tvö ár sem líða þar til nýjar breytingar taka gildi.
Virðulegur forseti. Í þessu frv. birtast tvö meginmarkmið. Það er um þau sem ég ætla að fara fáum orðum. Þessi markmið eru í takt við þá framtíðarsýn sem birtist í framsetningu frv. og síðar laganna um félagsþjónustu sveitarfélaga og um lögin um málefni fatlaðra sem sett voru fyrir fimm árum. Þar er það markmið sett fram að stefna að félagslegri heildarlöggjöf án sérlaga og að flytja málaflokk fatlaðra til sveitarfélaga. Meðal annars með tilliti til að þessi stefna var mörkuð fyrir fimm árum í tíð jafnaðarmanna í félmrn. styðjum við, þingflokkur jafnaðarmanna, þessi markmið og þá vinnu ráðherrans sem stefnir að því.
Ég vil hins vegar láta þess getið, af því að ég get hér um heildstæða félagsmálalöggjöf, að fleiri sérlög ættu að falla undir slíka löggjöf þegar þar að kemur samanber sérlög um málefni aldraðra. Ég vil einnig láta þess getið að það sem er mjög mikilvægt í þjónustu við aldraða og fatlaða er öflug heimaþjónusta og öflug liðveisla til sjálfstæðrar búsetu og til almennrar heilbrigðrar þátttöku í þjóðfélaginu þrátt fyrir að staðan sé ef til vill önnur en hjá þeim sem eru ungir og á miðjum aldri, í fullu fjöri og búa við gott heilbrigði og kraft.
Það eru ákveðin spurningarmerki við frv., m.a. þau að sú endurskoðun sem boðuð var fyrir fimm árum fer eiginlega ekki fram. Það er ákvörðun um að málaflokkur fatlaðra verði fluttur til sveitarfélaga og að löggjöf um félagsþjónustu muni þar með yfirtaka þau ákvæði sem nauðsynleg eru varðandi þjónustu við fatlaða og að þetta verði gert áður en málaflokkurinn verður fluttur. Ég verð að láta í ljós, herra forseti, að ég var mjög undrandi þegar ég heyrði á sínum tíma að búið væri að skipa tvær nefndir, aðra til að fjalla um félagsþjónustu sveitarfélaga, breytingu á þeim lögum, og hina um breytingu á lögum um málaflokk fatlaðra. Vegna þess að á þeim tíma taldi ég mjög skynsamlegt að ein nefnd yrði stofnuð sem fengi það verkefni að skoða þessi mál saman og koma með tillögur um hvernig með skyldi fara. Í raun og veru er það sem gerist að málinu er vísað áfram af þeirri nefnd sem skilaði af sér með því að taka ákvörðun um að málaflokkurinn verði fluttur eftir tvö ár og að áður en það gerist skuli skoða málaflokk fatlaðra með lögunum um félagsþjónustu sveitarfélaga.
Ég ætla að leyfa mér, herra forseti, að víkja aðeins aftur að þeim tíma þegar þessi lög voru sett og lögin um félagsþjónustu sveitarfélaga, því þá er þess getið í grg. með þeim frv. að þau kveði á um nýtt skipulag félagsþjónustunnar og um efnisatriði slíkrar þjónustu og hvaða forsendur séu lagðar til grundvallar þessara tveggja lagasetninga og af hverju sé ekki hróflað á þeim tíma við sérlögum sem í gildi eru. Strax þá, fyrir fimm árum, var lögð mjög mikil áhersla á meiri samskipan mála og að þetta þyrfti að breytast. En fram kom varðandi umfjöllun um annmarka á skipan félagsþjónustunnar að í raun væri erfitt að hún væri grundvölluð á mörgum sérlögum sem höfðu verið sett á löngum tíma. Og að sérhæfingarsjónarmiðin sem þá lágu fyrir hafi falið í sér mikla verkaskiptingu eftir eðli vandamálanna sem sérlögin voru að taka á. Þau sérhæfingarsjónarmið hefðu orðið til þess að yfirstjórn almennrar félagsþjónustu hefði dreifst á fleiri en eitt ráðuneyti og það hefði átt verulegan þátt í að stefnumótun í félagsþjónustunni átti erfitt uppdráttar. Það var að sjálfsögðu líka alveg ljóst að flest sveitarfélög voru, og mörg þeirra eru reyndar enn, of fámenn til að geta ein og sér risið undir því að veita félagslega þjónustu sem heitið getur. Þetta kom fram í umfjöllun um lögin um félagsþjónustu sveitarfélaga og sömuleiðis kom fram í greinargerð varðandi lögin um málefni fatlaðra að æskilegast væri að sérlög um málefni fatlaðra væru óþörf og kveðið væri á um málefni fatlaðra í heildarlöggjöf í félagsmálum sem tæki til almennrar félagsþjónustu landsmanna. En nefndarmenn voru sammála um það þá að þjóðfélagslegar og stjórnmálalegar forsendur væru ekki á þeim tíma fyrir hendi til að svo mætti verða. Því var málinu eiginlega vísað fimm ár fram í tímann og lagt til að þá yrði sett heildstæð félagsmálalöggjöf og fram að því mundi löggjöf um félagsþjónustu sveitarfélaga vera fyrsta skref.
Það er mjög mikilvægt að rifja þetta upp vegna þess að þarna, eins og ég segi, birtist sú framtíðarsýn sem hér er verið að fylgja eftir. Við megum aldrei í efasemdum okkar um stöðu sveitarfélaganna og getu horfa fram hjá því að það er þessi framtíðarsýn sem við erum að leitast við að ná og finna skynsamlegar leiðir til að við getum náð utan um þetta brýna verkefni.
Það er alveg ljóst að eins og málin voru fyrir fimm árum, dreifð á ráðuneyti, þá skortir mjög sjónarmið heildarsýnar. Nú höfum við haft þessi fimm ár til að átta okkur á hvað það hefur þýtt að fara inn á nýjar brautir, fara inn á aukna liðveislu, aukna stoðþjónustu, hverfa frá uppbyggingu stofnanaþjónustu, eins og var fram að þeim tíma, og reyna að átta sig á hvort sveitarfélög gætu farið að axla þessa þjónustu og hvernig þyrfti að taka á því.
Virðulegi forseti. Það er mikið umhugsunarefni hve seint hefur gengið að stækka sveitarfélögin og fækka þeim. Í grg. með frv., sem við erum að ræða um, er sagt frá því að frá tímabilinu 1. jan. 1992 til 1. júlí 1996 hafi 54 sveitarfélög sameinast í 19 sveitarfélög. Það er líka sagt frá því að 27 sveitarfélög hafi sameinast um sjö félagsmálanefndir og þannig styrkt stöðu sína til að takast á við félagsþjónustu. Og af því að ég var að fjalla um þær væntingar og þá framtíðarsýn sem menn höfðu fyrir fimm árum, væntingarnar um að fimm árum síðar yrði staða sveitarfélaganna orðin önnur þá eru það auðvitað vonbrigði að ekki skuli vera komið lengra í sameiningarmálunum og að ekki skuli hafa tekist að skapa þá samstöðu sem þurfti til að sveitarfélögin mundu horfa í ríkari mæli á getu sína til að takast á við ný verkefni. Og við vitum alveg að mörg ólík sjónarmið hafa komið upp á yfirborðið í umræðunni um sameiningu sveitarfélaga. Engu að síður verð ég náttúrlega að taka undir þau orð í grg. að miklar hræringar eigi sér enn þá stað varðandi aukna ábyrgð sveitarfélaganna og tilflutning verkefna. Ég er t.d. ein þeirra sem eru sannfærð um að flutningur grunnskólans yfir til sveitarfélaganna verður vítamínsprauta og hefur þegar haft áhrif á að sveitarfélögin skoði ýmist að sameinast eða að sameinast um byggðasamlög til að takast á við ákveðin verkefni.
Af því að mér verður litið til hv. þm. Kristins Gunnarssonar, sem vill greinilega að við innleiðum þriðja stjórnsýslustigið þá vil ég láta þess getið að ég tel það ekki rétt eins og við höfum byggt upp okkar samfélag. Þær upplýsingar sem ég fékk þegar ég var á sínum tíma á ferð í Noregi og hafði tækifæri til að tala við sveitarstjórnarmenn og sagði frá því á þeim tíma að verið væri að ræða þessar hugmyndir heima á Íslandi. Það eru reyndar nokkur ár síðan en þá hittist svo á að ég var að spjalla við sveitarstjórnarmenn sem sátu beggja vegna borðs í meiri hluta og minni hluta í því sveitarfélagi, sem var nokkuð öflugt dreifbýlissveitarfélag á vesturströnd Noregs. Þó þeir væru á öndverðum meiði um margt og gaman að geta þess að þarna voru sósíaldemókratar, sem voru svona eins og flokksmenn mínir, og þarna voru fulltrúar framsóknarflokksins norska, Centerpartiet, og þar með eins konar flokksbræður félmrh. Þetta fólk sagði: Eitt sameinumst við um í ráðgjöf til þín, Rannveig Guðmundsdóttir. Ef þið eruð ekki búin að koma á þessu þriðja stjórnsýslustigi, fallið ekki í þá gryfju, því þá fyrst fara málin að flækjast. Þannig að ég hafði tækifæri til að ræða ýmislegt við þetta fólk þá og hafði nú haft efasemdir áður en ég held að við ættum að leita annarra leiða. Þingmaðurinn talaði um mismunandi stór sveitarfélög og mismunandi löggjöf. Ég held einmitt að þetta eigi að vera þannig að í þeim tilfellum sem menn hafa sameinast og þar sem sveitarfélög eru stór og öflug taki þau verkefnin að sér beint. Þar sem þau ekki hafa gert það sameinast þau um byggðasamlög meðan þau eru að þróa sitt samstarf.
Ég er þess vegna sannfærð um að ýmislegt mun gerast sem hvetur sveitarfélögin til að efla samvinnu sína og tel, eins og fram hefur komið, að það sé forsenda þess að þau geti tekið við auknum verkefnum og líka að þau fái í raun fjárhagslega stöðu til að geta framkvæmt ýmis þau verkefni sem bæði smá og stór sveitarfélög hafa. Það er sannfæring mín að öll verkefni sem snúa að fjölskyldunni og nánasta umhverfi hennar eigi að vera í höndum sveitarfélaganna.
Ég vil líka líta til þess að þrátt fyrir að seint hafi gengið er ný hugsun í þessu máli á mörgum svæðum. Þó væntingarnar í sameiningarátakinu, sem var hér fyrir tveimur árum, hafi ekki gengið eftir eru samt æ fleiri sveitarfélög að átta sig á bæði þjónustulega og ekki síður það að geta tekist á við ýmsar framkvæmdir varðandi uppbyggingu og eflingu atvinnulífs, við skulum ekki gleyma því, vegna þess að langvarandi atvinnuleysi hefur líka opnað augu sveitarstjórnarmanna fyrir því að menn verða að sameinast um verkefni og uppbyggingu. Við höfum séð bæði atvinnufyrirtæki sameinast til að ná betri árangri hvað þetta varðar og sveitarfélög. En það er ekki síst mikilvægt að sveitarfélögin verði stærri og sterkari til að efla þjónustu við íbúa sína. Mér finnst að þessi umræða hafi reynst vera í góðum farvegi bæði á Austurlandi og Norðurlandi þó ekki sé séð fyrir endann á hvernig það muni verða varðandi sameiningu sveitarfélaga. En eins og áður segir eru byggðasamlög líka kostur fyrir þau sem vilja bíða um sinn.
Ég vek líka athygli á að það virðist hafa verið farsælt á þeim stöðum þar sem nokkur sveitarfélög hafa komið sér saman um barnaverndarnefndir til að ráða sérfræðinga sem hefur þurft til að sinna þeim málaflokki af þeirri festu og sérfræðiþekkingu sem nauðsynleg er í dag. Þannig að það er ýmislegt sem við getum litið á í þessum efnum.
Ég ætla ekki að lengja þessa umræðu, virðulegur forseti, enda flest það komið fram sem ég hef talið mikilvægt að koma inn á. Ég ætla þó í lokin að nefna það sem Ásta B. Þorsteinsdóttir, þingmaður jafnaðarmanna, nefndi um þá tillögu sem er flutt af fjórum þingmönnum þingflokks jafnaðarmanna um stofnun jafnréttismála fatlaðra. Sú tillaga er ekki bara bundin við að þessi málaflokkur flytjist til sveitarfélaganna. Þetta er algerlega sjálfstætt mál sem lýtur að því að tryggja að staðinn verði vörður um réttindi fatlaðra og þar er í einum sjö liðum getið um það hver helstu verkefni stofnunar jafnréttismála fatlaðra verði. Ef þessi málaflokkur verður fluttur til sveitarfélaganna, er ekki síður mikilvægt að slík stofnun sé til staðar til þess einmitt að einhver sé til staðar til að halda utan um þessi málefni og passa upp á réttindi hins fatlaða. Það eigum við auðvitað alltaf að hafa að leiðarljósi, rétt fatlaðra til almennrar þjónustu, rétt fatlaðra til að verða jafngildir þjóðfélagsþegnar og fá alla almenna þjónustu í sínu sveitarfélagi.
Nokkur sveitarfélög hafa yfirtekið eða báðu um að yfirtaka málefni fatlaðra, Vestmannaeyjar, ef ég man rétt, Vesturbyggð og Akureyri. Ég þekki ekki nægilega hvernig að þessum málum hefur verið staðið annars staðar en á Akureyri. Félmn. fór í heimsókn þangað á haustdögum og ég held að það verði mjög mikilvægt fyrir verkefnanefndirnar --- í vor var það reyndar, tíminn líður svo hratt að maður fer bara rangt með um tíma, --- sem verða settar á laggir til þess að skoða undirbúning að tilflutningi til sveitarfélaganna, að nýta sér reynslu, t.d. eins og hún verður á Akureyri. Það var mjög áhugavert að sjá hvernig Akureyri fór af stað. Strax var lögð áhersla á ákveðna samþættingu í fjölskylduþjónustunni sem er byggð upp á Akureyri og allir þeir þjónustuþættir sem sveitarfélagið er með varðandi fjölskylduna voru vistaðir á einn stað. Það held ég að sé hið rétta og í raun og veru ættum við að byggja upp fjölskylduþjónustustofnun í öllum helstu sveitarfélögum. Ég bendi líka á að Samtök fatlaðra og Samband sveitarfélaga styður málið.
Í lokin, virðulegi forseti, af því að ráðherrann var svo elskulegur að bjóða upp á að svara um þau mál sem hagsmunasamtökin óskuðu eftir að yrðu rædd í tengslum við 3. desember, þá held ég að við ættum ekki að taka þá umræðu hér. Þetta mál er þrátt fyrir allt afmarkað, þó hægt væri að fara út um víðan völl með það. Ég held að við ættum að sýna þá virðingu að við reynum að koma á svo sem klukkutíma afmarkaðri umræðu um þau mál sem hagsmunasamtökin óskuðu eftir og ég þakka ráðherranum fyrir að hafa tekið vel í það.
Þar með hef ég lokið máli mínu.