Hjörleifur Guttormsson:
Virðulegur forseti. Ég vil þakka hæstv. forseta fyrir að leyfa þessa umræðu hér utan dagskrár í því formi sem henni er markað. Tilefnið er ærið og þótt tekinn væri lengri tími í það mundi það ekki tæmast ef ítarlega væri farið ofan í saumana á því máli sem hér er tekið upp.
Framsfl. og ráðherrar hans ætla ekki að gera það endasleppt í stóriðjumálum. Umhvrn. hefur að því er virðist verið gert að afgreiðslustofnun fyrir erlenda fjárfesta. Þetta mikilvæga ráðuneyti undir stjórn hæstv. ráðherra Guðmundar Bjarnasonar er komið í svipuð spor og Markaðsskrifstofa iðnrn. og Landsvirkjunar sem þjónar mörgum herrum samtímis.
Það hefur komið berlega í ljós á síðustu dögum hvað liggur að baki auglýsingu markaðsskrifstofunnar og Útflutningsráðs þess efnis að starfsleyfi fyrir stór iðnfyrirtæki séu hérlendis venjulega veitt eins og það heitir með lágmarksformvafstri og skriffinnsku, with a minimum of environmental red tape, svo notuð sé enska. Dag eftir dag bætast við ný afrek framsóknarráðherranna sem sýna mat þeirra á því hvað séu réttar leikreglur að þeirra mati og hver sé virðing þeirra fyrir lýðræðislegum rétti almennings, að ekki sé talað um virðingu fyrir hv. Alþingi.
Viku af marsmánuði skilaði stjórn Hollustuverndar ríkisins tillögum sínum að starfsleyfi fyrir álbræðslu á Grundartanga ásamt meðhöndlun vegna athugasemda sem stjórninni bárust frá 54 aðilum. Þann 12. mars sl. átti Ríkisútvarpið viðtal við hæstv. umhvrh. þar sem eftir honum er haft að tafir gætu orðið á endanlegri útgáfu starfsleyfis fyrir nýtt álver á Grundartanga ef einhver atriði þess verða kærð til sérstakrar úrskurðarnefndar. Orðrétt sagði hæstv. ráðherra í Ríkisútvarpinu þann dag:
,,Við erum núna í ráðuneytinu að líta yfir það mál allt saman og það tekur tíma svoleiðis að ég sé ekki að það sé líklegt að starfsleyfi verði gefið út alveg á næstu dögum. Það mun taka lengri tíma af okkar hálfu og ekki bundið því hvort eða hvenær frv. verður lagt hér fram. Það er þá frekar spurning um það að það ætti að tengjast eitthvað því þegar Alþingi samþykkir þessi lög en þó er ekkert sem kveður á um það ...``
Svipuð orð viðhafði ráðherrann síðar, bæði hér á Alþingi og á opnum fundum, um vandaða og ítarlega yfirferð af hálfu ráðuneytisins áður en starfsleyfi yrði gefið út. Ég sat einn slíkan fund með ráðherranum í Sólarkaffi í Félagsgarði í Kjós þann 23. mars sl. Ég held að enginn sem þar var og hlýddi á ráðherrann hafi látið hvarfla að sér að hann mundi beita valdi sínu þremur dögum síðar og gefa formlega út starfsleyfi til álbræðslunnar.
Mér hefur satt að segja, virðulegur forseti, sjaldan brugðið jafnheiftarlega við frétt eins og þá sem Ríkisútvarpið flutti að morgni skírdags þess efnis að umhvrh. hafi veitt álbræðslunni starfsleyfi síðla kvöldið áður. Mér fannst ég ekki lengur staddur í réttarríki þar sem treysta mætti leikreglum og að réttindi borgaranna væru virt. Landsmenn hafa ólík viðhorf til stóriðju eins og þeirrar sem hér um ræðir. Við það er ekkert að athuga. Um þessi mál er tekist á af talsverðum hita oft á tíðum, bæði hér á Alþingi og úti í þjóðfélaginu. Einmitt við slíkar aðstæður skiptir það afar miklu máli að leikreglur séu virtar og þar sé ekki farið í manngreinarálit og fjárhagslegir hagsmunir valti ekki yfir fólk með gagnrýnin viðhorf. Þar þurfa þeir sem valdið hafa að gæta sín sérstaklega, láta ekki annarlega hagsmuni rugla sig í ríminu. En það gerðist því miður dymbilvikunni.
Hæstv. umhvrh. hafði vítin til að varast. Þann 3. júlí í fyrra breytti hann mengunarvarnareglugerð með þetta mál í uppsiglingu. Honum var bent á það hér á Alþingi í desember sl. að sú reglugerðarbreyting stæðist ekki lög. Ráðherrann lét það sem vind um eyru þjóta þar til eftir að málið hafði verið kært af þeim sem hér talar til stjórnar Hollustuverndar ríkisins sem staðfesti mitt álit. Ráðherrann breytti þá enn reglugerðinni þann 22. janúar 1997 eftir að frestur til athugasemda um starfsleyfistillögur vegna álbræðslunnar rann út og viðurkenndi þá loks afglöp sín. Þetta hefði átt að nægja. Hér var ráðherrann staddur á bjargbrún.
Ég sendi stjórn Hollustuverndar ríkisins erindi þann 13. mars sl. þar sem ég rökstuddi þá skoðun mína að hin breytta reglugerð ráðherrans frá því í janúar væri heldur ekki í samræmi við lögin um hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit. Svar hefur mér enn ekki borist. En frá forstjóra Hollustuverndar fékk ég þær upplýsingar nú í vikunni að stjórn Hollustuverndar hefði tekið málið fyrir og sent það til virts lögfræðings með ósk um álit áður en úrskurður yrði felldur. Á þessu vakti ég athygli hæstv. umhvrh. í þinginu við 1. umr. um frv. um heimild til samninga um álbræðslu á Grundartanga þann 20. mars sl. en varnaðarorð mín einnig þá hafa greinilega fallið í grýtta jörð í garði hæstv. ráðherra.
Alvarlegast af öllu er hins vegar sú hlið í málatilbúnaði hæstv. umhvrh. sem snýr að úrskurðarnefndinni. Hún starfar á grundvelli 26. gr., áður 30. gr. laga, nr. 81/1988, um hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit, og er sjálfstæð stjórnsýslunefnd sem skipað er til hliðar við hið almenna stjórnkerfi umhvrn. Um slíkar nefndir segir Páll Hreinsson lögfræðingur í skýringarriti sínu sem ber heitið Stjórnsýslulögin og gefið var út árið 1994:
,,Þegar sérstakri kærunefnd hefur verið komið á fót (d. ankenævn), og úrskurðarvald í kærumálum verið fært frá ráðuneyti og lagt til slíkrar nefndar, rofnar jafnframt kæruheimild til ráðherra. Þannig verða t.d. úrskurðir yfirskattanefndar`` --- og síðan eru taldar upp margar nefndir og nefnt síðan sérstaklega: ,,og úrskurðarnefndar samkvæmt 30. gr. laga nr. 81/1988, um hollustuhætti og heilbrigðiseftirlit, ekki kærðir til hlutaðeigandi ráðherra.
Með lögum hafa nokkrar sjálfstæðar stjórnsýslunefndir verið settar á laggirnar sem fara ekki með ósvipuð verkefni og dómstólar, (d. domstolslignende nævn), þ.e. að skera úr ágreiningi á milli einstaklinga eða á milli stjórnvalda og einstaklinga. Undir þennan flokk falla flestar kærunefndir sem áður var minnst á.``
Hvernig getur hæstv. ráðherra leyft sér að virða ekki valdmörkin milli ráðuneytisins og þessarar lögskipuðu úrskurðarnefndar? Hvernig getur hann sett þennan úrskurðarvettvang fyrir kærur frá almenningi í þá aðstöðu sem gert er með úrskurði starfsleyfis rétt í þann mund sem viðkomandi kærunefnd er að hefja störf vegna þessa tiltekna máls en getur vænst fleiri mála allt til 7. júní nk. og hefði þá þrjár vikur til viðbótar til að ljúka afgreiðslu síðkominna athugasemda? Hvers konar meðferð er það, virðulegur forseti, á lögum og rétti manna sem hér er ástunduð af hæstv. umhvrh.? Heggur sá er hlífa skyldi.
Ég vek athygli þingheims á gjörningi sem hengdur er aftan við starfsleyfi ráðherrans til álbræðslunnar, einnig dagsettur 26. mars og ber yfirskriftina: Sameiginleg yfirlýsing fundar umhvrn. og Norðuráls hf. og varðar útgáfu starfsleyfisins. Þar er tölul. 2: ,,Ef fyrrgreindri ákvörðun [þ.e. stjórnar Hollustuverndar ríkisins] er vísað til úrskurðarnefndar gæti ráðuneytið þurft að taka tillit til niðurstöðu nefndarinnar í samræmi við íslensk lög og stjórnsýsluhætti.``
Hafa menn séð það skrautlegra? Þetta er fyrirvarinn sem á að bjarga embættisfærslu ráðherrans og á milli orðanna situr valdhrokinn brúnaþungur ,,gæti ráðuneytið þurft að ...`` Og hvað svo? Hvernig á óháð úrskurðarnefnd að sinna sínu verki við slíkar aðstæður? Hvernig á umhvrh., hver sem hann verður þegar þar að kemur, að taka tillit til úrskurðar kærunefndarinnar? Hver er staða okkar sameiginlega sjóðs, ríkissjóðs, gagnvart hugsanlegum skaðabótakröfum Columbia Ventures Corporation ef starfsleyfinu verður breytt að lokinni kærumeðfeð eftir mitt sumar 1997? Hvers konar hagsmunagæsla er það sem hér er á ferðinni? Örugglega ekki gæsla íslenskra hagsmuna, hvað þá þeirra sem eru að reyna að verja hagsmuni umhverfisins hér við Faxaflóa og jafnvel alþjóðlega því að þetta mál hefur alþjóðlegar víddir og skírskotar langt inn í framtíðina, virðulegur forseti, og þá er ég að vísa til losunar á gróðurhúsalofttegundum sem mikið er til umræðu og ég hef ekki tíma til að rekja hér.
En við skulum hafa það í huga, virðulegur forseti, að við verðum að virða hér leikreglurnar. Það mun nefnilega reynast satt að ef við slítum í sundur lögin, þá munum við og slíta sundur friðinn í landinu.
Ég hef borið fram 11 tölusettar fyrirspurnir til hæstv. umhvrh. hér í lokin.
1. Hvaða ástæður réðu því að ráðherra, þrátt fyrir yfirlýsingar sínar 12. mars 1997 og síðar, gaf að kvöldi 26. mars 1997 út starfsleyfi til álbræðslu á Grundartanga, aðeins tveimur vikum eftir að stjórn Hollustuverndar ríkisins sendi frá sér tillögu með niðurstöðum meðhöndlun athugasemda vegna starfsleyfisins?
2. Hvers vegna virðir ráðherra ekki valdmörk milli ráðuneytisins og lögskipaðrar úrskurðarnefndar sem tryggja á lýðræðislegan rétt almennings? (Forseti hringir.)
Virðulegur forseti. Ég vísa til þeirra spurninga sem hér liggja fyrir og dreift hefur verið til þingmanna og skal ekki ganga á rétt annarra með því að lesa þær hér frekar. Hæstv. ráðherra fékk þessar fyrirspurnir í morgun og við munum væntanlega heyra svör hans.