Ferill 345. máls. Aðrar útgáfur af skjalinu: Word Perfect.
1996–97. – 1066 ár frá stofnun Alþingis.
121. löggjafarþing. – 345 . mál.
617. Frumvarp til laga
um breytingu á útvarpslögum, nr. 68/1985, með síðari breytingum.
Flm.: Mörður Árnason, Svanfríður Jónasdóttir.
1. gr.
Orðin „þó að fengnum tillögum útvarpsráðs ef um starfsfólk dagskrár er að ræða“ í 6. mgr. 21. gr. laganna falla brott.
2. gr.
Lög þessi öðlast þegar gildi.
Greinargerð.
Í 20. gr. útvarpslaga segir að hlutverk útvarpsráðs sé að taka ákvarðanir um „hversu útvarpsefni skuli haga í höfuðdráttum innan marka fjárhagsáætlunar“ og setji ráðið eins og þurfa þykir reglur „til gæslu þess að fylgt sé ákvæðum 15. gr.“ um markmið og skyldur Ríkisútvarpsins.
Hin síðari ár hefur útvarpsráð samkvæmt þessum ákvæðum því starfað þannig að þar er annars vegar mótuð heildarstefna um dagskrá Ríkisútvarpsins og hins vegar lagt mat á hversu til hafi tekist um þessa dagskrá. Ekki verður séð að sérstök afskipti útvarpsráðs af ráðningu dagskrárstarfsfólks séu í eðlilegum tengslum við hlutverk ráðsins og vinnubrögð skv. 20. gr.
Ákvæði 21. gr. um sérstakar „tillögur“ útvarpsráðs þegar ráðið er starfsfólk dagskrár er í raun arfur frá liðnum tíma þegar hlutleysisreglur Ríkisútvarpsins voru túlkaðar á annan veg og þrengri en nú tíðkast. Vera má að þegar fjölmiðlun á Íslandi var fyrst og fremst í höndum stjórnmálaflokkanna hafi þótt eðlilegt að útvarpsráð, kjörið pólitískt á Alþingi, legði mat á umsækjendur um dagskrárstöður og greiddi um þá atkvæði. Nú eru aðrir tímar í fjölmiðlun hérlendis þar sem kröfur um fagmennsku, menntun og hæfni við fjölmiðlastörf aukast sífellt en meint stjórnmálaviðhorf þeirra sem á fjölmiðlum starfa skipta minna máli. Eðlilegt er að löggjafinn geri Ríkisútvarpinu kleift að laga sig sem best að nýjum tímum, ekki síst í ljósi stóraukinnar samkeppni á fjölmiðlasviði.
Rétt er að benda á að þrátt fyrir skýr ákvæði 21. gr. um að tillögur útvarpsráðs taki til alls starfsfólks dagskrár hefur venjan verið sú að útvarpsráð gerir eingöngu tillögur um starfsmenn á fréttastofum Ríkisútvarpsins en skiptir sér lítt eða ekki af mönnun annarra dagskrárdeilda. Þetta þýðir meðal annars að starfsmenn við dagskrárgerð á Rás 2 eða í Dagsljóssþáttum sjónvarps þurfa ekki að fara gegnum nálarauga útvarpsráðs. Ráðið hefur af einhverjum ástæðum kosið að fara ekki að lögum í þessum tilvikum þótt á báðum stöðum séu unnin störf sem gera svipaðar faglegar kröfur og gerðar eru til fréttamanna.
Ljóst er að núverandi skipan við ráðningu dagskrárfólks hefur ýmis áhrif á fréttastofur Ríkisútvarpsins og setur bæði umsækjendur og ráðna starfsmenn í sérkennilega aðstöðu. Algengt er að umsækjendur reyni að afla umsókn sinni fylgis með samtölum við útvarpsráðsmenn eða einstaka pólitíska samherja þeirra. Þannig myndast í sumum tilvikum pólitískar blokkir í útvarpsráði um afstöðu til einstakra umsækjenda og er þá undir hælinn lagt hvort fagleg hæfni er metin að verðleikum. Þeir sem hljóta ráðningu eru í slíkum tilvikum í þeirri aðstöðu að þeir hafa að einhverju leyti fengið starf sitt á pólitískum forsendum, jafnvel flokkspólitískum. Þeir þurfa því að sæta tortryggni í nýju starfi og eiga á hættu að reynt sé að beita þá þrýstingi í starfi.
Erfitt er að koma auga á rök gegn því að á Ríkisútvarpinu sé viðhöfð sama skipan og á öðrum fjölmiðlum þar sem yfirmenn einstakra deilda eru alla jafna sjálfráðir um að ráða starfsmenn sína en standa sjálfir og falla með heildarframmistöðu sinni. Fréttastjórar ættu að þessu leyti að vera í svipaðri aðstöðu og ritstjórar dagblaðanna eða fréttastjórar eftir atvikum. Án þess að kasta nokkurri rýrð á núverandi og fyrrverandi fréttastjóra Ríkisútvarpsins er ljóst að afskipti útvarpsráðs draga úr valdi þeirra og ábyrgð á fréttastofunum og torvelda þeim eðlilega stjórnun og samskipti við starfsmenn sína, t.d. þegar fréttastjóri hefur eindregið mælt með einum umsækjanda í stöðu fréttamanns en útvarpsráð hins vegar hafnað honum og mælt með öðrum og útvarpsstjóri kosið að fara að vilja ráðsins, eins og mörg dæmi eru um fyrr og síðar.
Með þeirri skipan sem breytingin á lögunum gerir ráð fyrir er útvarpsráð losað undan umsagnarskyldum sínum við ráðningar tiltekinna starfsmanna á Ríkisútvarpinu. Eðlilegt væri að í framhaldinu yrðu settar ákveðnar innanhússreglur um framgang ráðningarmála, um samskipti einstakra yfirmanna og útvarpsráðs og um upplýsingar til ráðsins um einstakar ráðningar. Það er einnig álit flutningsmanna að heppilegast sé að a.m.k. dagskrárstarfsfólk, að yfirmönnum meðtöldum, sé aðeins ráðið til ákveðins tíma í senn. Þannig hafi yfirmenn dagskrárdeilda þokkalega frjálsar hendur til skipulagsbreytinga og mannaskipta ef svo ber undir en útvarpsstjóri geti hins vegar í samráði við útvarpsráð metið frammistöðu yfirmanna á ákveðnu tímabili. Slíkar breytingar eru þó ekki lagðar til í þessu frumvarpi þar sem um flókið mál er að ræða, m.a. vegna kjarasamninga, og eðlilegast að umfjöllun um það fylgi þeirri heildarendurskoðun útvarpslaga sem nú hefur staðið yfir um árabil.
Mál þetta var flutt á 120. þingi, var þá ekki afgreitt úr nefnd en leitað um það umsagna sem langflestar reyndust jákvæðar.
Kári Jónasson fréttastjóri Útvarps kveðst fylgjandi þessum breytingum og segir meðal annars að núverandi ákvæði gerði að verkum „að tilviljun ræður því stundum hverjir veljast til starfa á fréttastofum Ríkisútvarpsins, en ekki þörfin sem er þar hverju sinni fyrir fólk með ákveðna reynslu og þekkingu“.
Í umsögn Starfsmannasamtaka Ríkisútvarpsins, sem Logi Bergmann Eiðsson formaður undirritar, er tekið „heilshugar“ undir tillöguna um að útvarpsráð greiði ekki atkvæði um starfsfólk dagskrár. „Ákvarðanir um einstaka starfsmenn hljóta að vera best komnar í höndum deildarstjóra og sú ábyrgð sem fylgir þeim hlýtur að vera þeirra,“ segir í umsögninni þar sem einnig er lögð áhersla á að „starfsmenn séu ekki ráðnir á pólitískum forsendum og geti því komið óbundnir til starfa“.
Stjórn Félags fréttamanna tekur einnig „heilshugar“ undir þær breytingar sem boðaðar eru í frumvarpinu. „Það hefur lengi verið stefna félagsins að útvarpsráð eigi ekki að skipta sér af ráðningum fréttamanna,“ segir í umsögn stjórnarinnar sem Pétur Matthíasson formaður undirritar. Umsögninni fylgja ályktanir Félags fréttamanna um þetta efni frá 24. ágúst, 22. september og 17. nóvember 1995.
Í umsögn Starfsmannafélags Ríkisútvarpsins, sem Baldur Jónasson formaður undirritar, er lýst „fullum stuðningi“ við frumvarpið. Félagið telur „að með núverandi lögum geti fagleg sjónarmið verið fyrir borð borin, þegar pólitískt kjörnir fulltrúar í útvarpsráði geri tillögur um ráðningu dagskrárgerðarfólks“. Þeirri ráðningu sé „best fyrir komið í höndum deildarstjóra sem lætur fagleg sjónarmið ráða“.
Starfsmannafélag sjónvarpsins „fagnar framkomnu frumvarpi“ í umsögn sinni sem Einar Rafnsson formaður undirritar. Það „getur tekið undir rökstuðning flutningsmanna“ í greinargerð og er „reiðubúið að leggja fram frekari rökstuðning, sé þess óskað“.
Stjórn Blaðamannfélags Íslands „mælir eindregið með samþykkt þessarar tillögu“ í umsögn sinni sem Lúðvík Geirsson formaður ritar undir. Þar er talið „alls óeðlilegt“ að útvarpsráð véli um ráðningu einstakra fréttamanna á fréttastofum Ríkisútvarpsins. „Oftsinnis ganga ákvarðanir ráðsins þvert á mat og tillögu fréttastjóra sem eru sérstaklega ráðnir sem ábyrgðarmenn fréttastofanna. Ef sú ábyrgð á að standa undir nafni, þá er nauðsynlegt að fréttastjórar hafi endanlegt ákvörðunarvald um það hverja þeir telja hæfasta til að starfa á fréttastofunum hverju sinni.“
Í umsögn dr. Sigrúnar Stefánsdóttur, lektors í fjölmiðlafræði við Háskóla Íslands, er „eindregið“ mælt með samþykkt tillögunnar, „því fyrr því betra“. Breytingin sé „löngu tímabær og yrði Ríkisútvarpinu til mikils góðs“. Oft hafi „önnur sjónarmið en fagleg“ ráðið gjörðum útvarspráðs og séu þeir sem sækja um umrædd störf „settir í undarlega og óþægilega aðstöðu“, einkum þar sem nú mennti ungt fólk sig í síauknum mæli til starfa sem fréttamenn og líti á það sem frambúðarstarf. „Fyrir þetta fólk er það alls óviðunandi að þurfa að reyna að troða sér í gegnum pólitískt nálarauga fólks sem oft hefur engan áhuga né forsendur til þess að meta þá sem sækja um starfið á faglegum grundvelli“ segir Sigrún, sem styður frumvarpið „sem lektor í hagnýtri fjölmiðlun sem ber ábyrgð á fjölmiðlamenntun ungs fólks og sem fyrrum starfsmaður á fréttastofu Sjónvarps með eigin reynslu af vinnubrögðum útvarpsráðs við ráðningu starfsmanna“.
Andstæð viðhorf koma fram í tveimur umsögnum og einu bréfi. Heimir Steinsson þáverandi útvarpsstjóri segir að „iðulega“ þurfi „fulltrúar almannavaldsins“ í útvarpsráði að „hafa afskipti af aðfinnslum við störf fréttamanna, sem Ríkisútvarpinu berast utan að. Af þessu leiðir, að eðlilegt getur talist, að útvarpsráð fari með þann umsagnarrétt, sem títtnefndur málsliður gerir ráð fyrir.“ Heimir segir þó að ekki hafi „gætt fullrar samkvæmni í framkvæmd lagagreinarinnar“. Markús Örn Antonsson framkvæmdastjóri hljóðvarps leggur áherslu á endanlega ábyrgð útvarpsstjóra á umræddum ráðningum. Hann telur það „skref til skerðingar á umboði almannavaldsins og síst til bóta eða eflingar lýðræðislegum stjórnunarháttum innan stofnunarinnar“ ef ráðið missti tillöguréttinn, meðal annars vegna þess að hann sé til þess fallinn að „útvarpsstjóri fái að meta ólík rök og álit úr fleiri en einni átt þegar umrædd mál eru til meðferðar“. Þá kemur fram í bréfi frá Dóru Ingvadóttur, ritara útvarpsráðs, að við umræður um frumvarpið í ráðinu hafi sú skoðun verið „mjög ríkjandi“ að „það geti vart talið óeðlilegt að þingkjörnir fulltrúar í útvarpsráði hafi tillögurétt þegar um er að ræða störf á borð við fréttamannastöður við fréttastofur Ríkisútvarpsins“. Ráðið hafi þó ekki talið rétt að taka afstöðu til frumvarpsins þar sem það sé aðili máls.
