Flm. (Ásta R. Jóhannesdóttir):
Herra forseti. Ég mæli fyrir frv. til laga á þskj. 23, 23. máli, sem fjallar um umönnunargreiðslur eða umönnunarlaun. Þetta er frumvarp til laga um breytingu á lögum um félagslega aðstoð, nr. 118/1993. Flutningsmaður auk mín er hv. þm. Margrét Frímannsdóttir. 1. gr. frv. hljóðar svo, með leyfi forseta:
,,5. gr. laganna orðast svo:
Maki eða hver sá sem heldur heimili með og annast elli- eða örorkulífeyrisþega og getur af þeim sökum ekki eða takmarkað stundað vinnu utan heimilis á rétt á greiðslum fyrir umönnunarstörf á heimili þeirra. Upphæð þessara greiðslna skal ákveða með reglugerð sem ráðherra setur. Við ákvörðun um upphæð greiðslna skal tekið tillit til umfangs hjúkrunar og annarrar umönnunar og tekna vegna vinnu utan heimilis. Ráðherra skal setja reglugerð um mat á umönnunarþörf lífeyrisþega.``
Þetta er mál í svipaða veru og ég hef flutt nokkrum sinnum áður og einnig hv. þm. Margrét Frímannsdóttir. Þetta er mikið jafnréttis- og réttlætismál. Eins og málum er háttað í dag getur aðeins maki elli- eða örorkulífeyrisþega fengið umönnunargreiðslur, svokallaðar umönnunar- eða makabætur, leggi hann niður störf vegna umönnunar á heimili þeirra. Það er sem sagt aðeins maki hans sem getur fengið greitt fyrir þau störf. Foreldrar fatlaðra og alvarlega sjúkra barna geta fengið umönnunarbætur þar til þau verða 16 ára, sbr. 4. gr. gildandi laga. Þegar börnin eru síðan orðin 16 ára fá þau sjálf örorkubætur séu þau metin til örorku. En þó að umönnunin haldi áfram af hálfu foreldranna er ekki um neinar slíkar greiðslur að ræða til foreldra.
Við erum hér sem sagt að leggja til þá breytingu að það verði ekki einungis maki sem hafi þennan rétt heldur að hver sá sem heldur heimili með og annast lífeyrisþegann eigi rétt á greiðslum fyrir umönnun. Við teljum þó rétt að setja þau skilyrði að viðkomandi geti ekki eða takmarkað vegna umönnunarstarfa sinna stundað vinnu utan heimilis, þ.e. að hann leggi þá niður störf eða geti ekki sinnt öðrum störfum nema að hluta. Það er eðlilegt að ráðherra ákveði síðan með reglugerð hver upphæð þessara greiðslna verður og þá ber að taka tillit til annarra tekna er launþeginn hefur af vinnu utan heimilis. Jafnframt skal tekið tillit til umfangs hjúkrunar og annarrar umönnunar lífeyrisþegans sem í hlut á. Þá er ráðherra falið að setja reglugerð um mat á umönnunarþörf, þ.e. hver metur og hvað skal metið, en nauðsynlegt er að koma á samræmdu mati á hjúkrunarþörf vistmanna á öldrunarstofnunum.
Eins og menn þekkja í dag, þá er tekið nokkurt tillit til þess við greiðslu makabóta hvort makinn stundar vinnu utan heimilis eða ekki með umönnunarstörfunum og greiðast hálfar makabætur til þeirra sem stunda einhver störf utan heimilis en fullar ef makinn sinnir umönnunarstörfunum eingöngu. Við teljum sem sagt að þetta eigi að gilda um alla þá sem sinna þessum störfum.
Eins og við þekkjum í dag, er það einn stærsti vandi stóru sjúkrahúsanna á höfuðborgarsvæðinu að skortur er á ódýrari vistunarúrræðum. Það er svokallaður fráflæðivandi, sem er ákaflega ljótt og leiðinlegt orð, sem er notaður um þetta, þ.e. þegar umönnunarsjúklingar teppa sjúkrarúm vegna þess að það vantar önnur úrræði. Þetta er ákaflega dýrt fyrir heilbrigðiskerfið eins og hæstv. heilbrrh. þekkir. Þess vegna tel ég að það yrði mikill sparnaður og hagræðing fyrir heilbrigðiskerfið og rekstur sjúkrahúsanna ef úrræði eins og þetta sem við leggjum til í þessu frv. verða til staðar, þ.e. að fleiri en makar geti fengið greitt fyrir slíka vinnu.
Það er ekki aðeins að ódýr vistunarúrræði teppi dýr sjúkrarúm á sjúkrahúsunum. Það eru ekki næg hjúkrunarheimili. Það vantar hjúkrunarrúm. Ég ætla að nefna Sjúkrahús Reykjavíkur sem dæmi. Fram komu upplýsingar í sumar um það hvernig ástandið þar væri vegna þessa vanda sem við er að stríða, að það voru 2.000 fleiri legudagar en nauðsynlegt var á sjúkrahúsinu vegna þess að ekki var hægt að senda fólk til umönnunar annað. 2.000 legudagar í dýrustu sjúkrarúmum í fjóra og hálfan mánuð, þ.e. sumarið í sumar, eru náttúrlega geysilega mikil útgjöld fyrir hið opinbera. Og gróflega reiknað, ef maður miðar bara við það sem þeir, sem ekki eru sjúkratryggðir samkvæmt almannatryggingunum, eru rukkaðir fyrir vegna sjúkrahúsvistar, þá mundi þetta kosta um 80 millj. Ég held að yfirstjórnin á Sjúkrahúsi Reykjavíkur hafi reiknað þetta út miðað við launakostnað og þar hafi þeir komist að svipaðri niðurstöðu þannig að það er hægt að sjá að þetta eru geysileg útgjöld fyrir spítalana.
Það var athugað núna 19. september sl. hvernig þessi mál stæðu og þá biðu á Sjúkrahúsi Reykjavíkur 82 sjúklingar eftir öðru úrræði og þar af voru 58 sem biðu eftir úrræði fyrir utan Sjúkrahús Reykjavíkur, en 24 af þeim hefðu átt að liggja á öðrum deildum. Ég efast því ekki um að ef þau úrræði hefðu verið fyrir hendi hjá einhverjum af þessum sjúklingum að þeir hefðu getað farið heim á heimili sín og fengið umönnun þar, þá hefði verið hægt að leysa a.m.k. hluta af þessum vanda.
Það hefur einnig komið fram samkvæmt upplýsingum frá Ríkisspítölunum að svipað ástand ríkir þar. Það er gífurleg þörf fyrir umönnun á heimilum hér á landi og ég vil nefna dæmi frá Reykjavík. Ef við skoðum tölur yfir ástandið í Reykjavík, þá bíða nú um 400 einstaklingar á biðlistum eftir stofnanavist, bara hér í Reykjavík. Þetta er fólk sem er umönnunarþurfi og er heima hjá sér og af þessum 400 eru 254 í mjög brýnni þörf eftir vistun. Ég leyfi mér að efast um að allir þessir 254, hvað þá allir af þessum 400 eigi maka til að annast þá heima.
Mig langar aðeins vegna þessarar umræðu að vitna í sérfræðing, Michael Creedon frá Bandaríkjunum, sem talaði á ráðstefnu um lífeyrismál aldraðra sem var hér haldin í lok september og var á vegum öldrunarráðs og Landssambands aldraðra. Þar kom þessi sérfræðingur sem hefur stundað rannsóknir í öldrunarmálum í Bandaríkjunum og einnig starfað við svipuð mál á Nýja-Sjálandi, Pakistan og Írlandi og séð um lagasetningu um öldrunarmál í Japan og víðar. Hann var einmitt að ræða þetta með umönnunarmálin á heimilunum. Hann benti á að eftir því sem heilbrigðisþjónustan batnar, þá hefur það í för með sér að líf fólks verður lengra og það þarfnast meiri umönnunar og þarfnast hennar lengur og því megum við búast við því að útgjöld heilbrigðiskerfisins muni aukast vegna þessa á komandi árum. Þess vegna eigum við auðvitað að koma á ódýrari úrræðum eins og lagt er til í þessu frv. Það er hinn svokallaði stuðningur við velferðarkerfi fólksins sjálfs, þar sem fólkið sjálft og fjölskyldan tekur að sér að sinna sínum nánustu og við eigum að gera fólki það kleift. Það hefur sýnt sig í könnunum að sjúklingar, aldraðir og öryrkjar kjósa að fá að dvelja heima með sínum nánustu eins lengi og unnt er og það eigum við að gera fólki kleift.
Það á líka að taka tillit til þess hverjar eru óskir aldraðra sjálfra. Við eigum að spyrja fólkið: Hvernig þjónustu viljið þið? Það er tilhneiging hjá stjórnvöldum að taka ákvarðanir fyrir fólk, þykjast vita betur hvað aldraðir og sjúkir þurfa og vilja í þessum efnum. (Gripið fram í: Það þarf ekki aldraða til.) Það þarf ekki einu sinni aldraða til, það er rétt. Það er lögð rík áhersla á það í allri umræðu um öldrunarmál, um þessi málefni um umönnunarþurfi fólk, að tekið sé tillit til þess hvað fólkið vill. Og í þessu tilviki, ef menn fá þjónustuna heima á heimilunum, þá er það ódýrasti kosturinn. Við getum bara borið það saman við hvað það kostar að liggja í dýru sjúkrarúmi kannski dögum saman, hvað þá mánuðum. Það kom einnig fram í þessari umræðu að það er mikilvægt að þjónusta í velferðarkerfinu á að raska sem minnst lífi þeirra sem þarfnast umönnunar og það er einmitt í takt við það sem við leggjum til í frv. Við verðum að styðja fjölskylduna til að rækja það hlutverk að annast sína nánustu þegar heilsuleysi ber dyra.
Við fjölluðum þó nokkuð um lög um réttindi sjúklinga á síðasta ári og víða í öðrum löndum eru menn líka farnir að tala um réttindi þeirra sem annast sjúka. Það hefur verið umræða um það hjá Evrópusambandinu að setja reglur um réttindi þeirra sem sinna umönnunarstörfum. Það sem við erum að leggja til hérna er að auka réttindi þeirra sem sinna í raun umönnunarstörfum í dag.
Við nefnum í greinargerðinni að nauðsynlegt sé að setja reglur um mat á umönnunarþörf og í greinargerðinni er vitnað til verkefnisins Daglegs lífs á hjúkrunarheimili sem unnið var árið 1994. Það var rannsóknaverkefni sem var unnið í samvinnu heilbrigðis- og tryggingamálaráðuneytisins, öldrunarlækningadeildar Sjúkrahúss Reykjavíkur, Félagsmálastofnunar Reykjavíkurborgar og nokkurra hjúkrunarheimila. Í framhaldi af því verkefni var sett reglugerð um mat á heilsufari og aðbúnaði íbúa á öldrunarstofnunum. Á sama hátt mætti koma á samræmdu mati á heilsufari og aðbúnaði lífeyrisþega í heimahúsi sem gæti gefið raunsanna mynd af þörf á hjúkrun og annarri aðhlynningu. Við matið mætti hafa vistunarmat það sem nú er byggt á í öldrunarþjónustunni sem viðmið að einhverju leyti.
Eins og kom fram í máli mínu er ljóst að mun fleiri en makar lífeyrisþega vinna umönnunarstörf á heimilum og geta þá ekki eða takmarkað stundað vinnu utan heimilis vegna þess. Nú þegar legurúmum á sjúkrahúsum fækkar, þá er ekki hægt að senda sjúklinga út af heilbrigðisstofnun vegna þess að úrræði eru ekki fyrir hendi, þá er mikilvægt að huga að þessari leið og gera aðstandendum kleift að sinna þessum störfum. Að miða aðeins við greiðslu til maka til þeirra sem eru um önnunarþurfi er óréttlátt og ósanngjarnt. Við vitum að til er fólk sem annast uppkomin börn sín, fólk sem annast foreldra, tengdafólk og aðra ættingja og það á ekki rétt á neinum greiðslum fyrir þau störf samkvæmt lögum um félagslega aðstoð. Og það samræmist alls ekki anda laganna að fólki sé mismunað eftir tengslum við þá sem það annast.
Það hefur líka komið fram, samanber þessa ráðstefnu öldrunarráðs og Landssambands aldraðra sem ég vitnaði í, að nútímaáherslur í heilbrigðisþjónustu eru þær að lögð er áhersla á að sjúkir geti verið eins lengi heima og unnt er ef þeir óska þess og að þeir fái þjónustu þar. Það eru líka rökin fyrir því að það sé ekki bara makinn sem fái greitt fyrir þetta.
Því hefur líka oft verið lýst yfir á undanförnum árum af hálfu íslenskra stjórnvalda að stefnt skuli að því að aldraðir og öryrkjar geti dvalist sem lengst í heimahúsi, það sé hagkvæmasta og besta og manneskjulegasta leiðin varðandi aðbúnað þessa þjóðfélagshóps. Margir lífeyrisþegar sem þarfnast mikillar umönnunar dveljast í heimahúsum en þeir eru þó miklu fleiri sem veldu þann kost að dveljast heima ef þess væri nokkur kostur. Munur á lífskjörum einstaklinga og fjölskyldna í þjóðfélaginu er mjög mikill. Sumir hafa efni á því að vera heima, þeir sem hafa rúmar ráðstöfunartekjur og mikinn tíma fyrir fjölskylduna, á meðan stór hópur þarf að vinna langan vinnudag en býr engu að síður við þröngan fjárhag. Og vegna bágra kjara er margri fjölskyldunni ókleift að annast lífeyrisþega á heimili. Ef frv. verður samþykkt þýðir það að aðstandendur lífeyrisþega eiga rétt á launum fyrir umönnunarstörf á heimili en ekki eingöngu maki lífeyrisþega eins og nú, heldur börn, tengdabörn og allir þeir aðrir sem halda heimili með honum og veita honum hjúkrun og aðra umönnun sem viðkomandi þarfnast. Og það er löngu tímabært að þessi störf á heimilum verði metin að verðleikum.
Vegna þess að við gerum hér að umtalsefni reglugerð sem setja þurfi um þessar greiðslur, þá verður að mínu mati að koma inn í slíka reglugerð að umönnunarstörf lífeyrisþega verði einnig metin þegar aldraður eða öryrki sinnir sínum nánasta sem einnig er lífeyrisþegi. Svo er ekki nú. Ég get nefnt sem dæmi hjón þar sem eiginmaðurinn fær áfall. Hann er lífeyrisþegi og er algerlega umönnunarþurfi á heimilinu. Eiginkonan er nokkrum árum yngri, ekki orðin lífeyrisþegi en fer í mjög erfið umönnunarstörf við að sinna sínum manni. Hún á rétt á makabótum í dag, fær þær greiddar og þessi störf eru metin við hana á meðan hún sinnir þeim. Um leið og hún nær 67 ára aldri er hætt að meta þessi störf við hana. Hún fær reyndar sinn ellilífeyri sem hún er náttúrlega búin að öðlast rétt á samkvæmt greiðslum í formi skatta og e.t.v. í lífeyrissjóði en hún fær ekki af hinu opinbera metin þessi störf sem hún var að vinna þangað til hún varð 67 ára og til þessa verður auðvitað að taka tillit. Reyndar er litið til þess í tryggingakerfinu með hækkaðri uppbót en það er ekki nóg. Hún er orðin mjög tekjutengd. Það verður að meta þessi störf til greiðslna því að það er verið að sinna þarna mikilvægum störfum fyrir velferðarkerfið.
Ég tel einnig að í reglum eða reglugerð sem sett yrði um slíkar umönnunargreiðslur, verði að tryggja greiðslur fyrir umönnun einstaklings sem nýtur endurhæfingarlífeyris. Endurhæfingarlífeyrir, eins og e.t.v. einhverjir þekkja hér, er tímabundinn lífeyrir á meðan fólk er að ná sér eftir alvarleg veikindi eða slys og það hefur oft komið upp að aðstandendur hafa þurft að hætta tímabundið atvinnu sinni til að sinna sínum nánustu eftir slík tilvik, þ.e. eftir slys og sjúkdóma og það verður auðvitað að meta þau störf einnig því að fólk verður af launum og jafnvel missir vinnuna, þeir sem fara í það að sinna sínum nánustu á heimilum. Ég tel því mjög mikilvægt að þessar greiðslur verði metnar einnig til þeirra lífeyrisþega sem eru á endurhæfingarlífeyri, sérstaklega núna í seinni tíð eftir að farið var að setja þjónustugjöld á þá sem eru í endurhæfingu, þá sem þurfa á sjúkraþjálfun að halda, iðjuþjálfun og talþjálfun eftir áföll eins og er nú eftir 1. september þegar farið er að íþyngja þessum hópi með greiðslu hluta kostnaðar sem ekki var áður. Og þá er oft þröngt í búi hjá fólki, ekki bara aukin þjónustugjöld heldur engin greiðsla fyrir umönnunarstörf nema maki sé að sinna þeim. Ég held að þetta sé mjög mikilvægt.
Áður en ég lýk máli mínu þakka ég hæstv. heilbrrh. fyrir að vera viðstaddur þessa umræðu og mig langar til að varpa fram þeirri spurningu til hæstv. ráðherra hvort hún sé nokkuð með á döfinni að taka upp umönnunargreiðslur sem þessar til fleiri en maka. Ég veit að þetta hefur verið á stefnuskrá hennar flokks í mörg ár en ekkert hefur bólað á því að hún, í þeirri stöðu sem hún er þar sem hún gæti komið þessum réttarbótum á í kerfinu, hafi gert nokkuð í því og ég vildi gjarnan fá svar við þessu hjá hæstv. ráðherra. Mun hún setja á slík umönnunarlaun eða styðja frv. sem þetta til þess að koma á réttlæti og bæta úr því ástandi sem nú ríkir í heilbrigðisþjónustunni þar sem ekki er um ódýrari úrræði að ræða fyrir umönnunarsjúklinga og þeir taka dýr rúm eins og kvartað er yfir á sjúkrahúsunum? Ég efast ekki um að hæstv. ráðherra sjái hversu mikill sparnaður, hagræðing og réttlæti felst í þessu máli og þess vegna bið ég hana um að segja okkur hér hvort það standi til. Ég veit að þetta er og hefur verið lengi á stefnuskrá Framsfl. og ég trúi því ekki að það sé samstarfsflokkurinn sem komi í veg fyrir að mál sem þetta verði að lögum.
Herra forseti. Ég vil í lok máls míns leggja til að þegar þetta frv. verður fullrætt í dag, þá verði því vísað til hv. heilbr.- og trn.