Kristín Ástgeirsdóttir:
Hv. forseti. Ég tók ekki þátt í 2. umr. um þetta mál en eftir að henni er lokið og búið er að samþykkja þær brtt. sem lagðar voru fram er myndin nokkuð að skýrast og sést hvað hér er verið að gera. Fyrst og fremst eru það tvö atriði sem mig langar að ræða og fá skýringar á. Áður en ég kem að því, þó það reyndar tengist fyrra atriðinu, langar mig til að rifja upp að á undanförnum árum hafa fjárveitingar til háskólanna, sérstaklega til Háskóla Íslands, verið skornar niður þar til á allra síðustu árum. Það leiddi til þess að skera varð niður kennslu og afar lítið hefur verið um nýjungar í starfi háskólanna. Þeim hefur ekki tekist að þróast og innan þeirra verið mjög vaxandi óánægja. Meðal annars urðu talsverð tíðindi í tölvunarfræðum, þar sem erfiðlega hefur gengið að ráða kennara, meðal annars vegna þess að ríkisstjórnin var ekki reiðubúin til að leggja litlar 5 millj. kr. til að koma á mastersnámi í tölvunarfræðum. Samkvæmt fjárlagafrumvarpinu er 60 millj. króna lagðar til kennslu og reksturs á húsnæði skólans. Síðar voru samþykktar 50 millj. króna til viðbótar við 2. umr. um fjárlög. Samtals 110 millj. króna meðan fyrir liggur að fjárþörf Háskóla Íslands, sem ég er fyrst og fremst að tala um, er miklu meiri. Auðvitað má einnig geta þess að aðrir skólar á háskólastigi hafa verið í svelti um árabil.
Þróun undanfarinna ára hefur meðal annars leitt til þess að kennarar við Háskóla Íslands hafa í síauknum mæli tekið að sér störf utan við kennsluna, m.a. í stofnunum háskólans, Félagsvísindastofnun og Hagfræðistofnun háskólans, stofnunar á vegum verkfræði- og raunvísindadeildar. Kennarar hafa tekið að sér æ meiri störf í þessum sérstofnunum og kennslan hefur færst á annarra hendur, oft þeirra sem hafa mun minni menntun og reynslu en háskólakennararnir. Miklar umræður hafa verið um gæði menntunar og hvaða áhrif fjársveltið og þróunin í skólamálum hafi haft á stöðu og gæði háskólans.
Þar með kem ég að fyrra atriðinu í þessu frv. sem mig langar til að spyrja hæstv. menntmrh. um í ljósi þess að m.a. kannanir sem gerðar hafa verið á grunn- og framhaldsskólanemum hafa oft og tíðum sýnt slaka útkomu. Spurning mín varðar 4. og 5. gr. þessa frv. og mér skilst að þetta atriði hafi ekki verið rætt mikið við umræðuna. Hvernig hugsar hann sér eftirlitið með gæðum menntunar á háskólastigi? Nú er til stofnun í landinu sem heitir Rannsóknarstofnun uppeldis- og menntamála, sem mér vitanlega hefur fyrst og fremst sinnt grunnskólunum. Kannski hefur hún að einhverju leyti sinnt framhaldsskólunum. Það gefur auga leið að eftirlitskerfi með kennslu á háskólastigi, mat á því sem verið er að gera og að hvaða leyti það er sambærilegt því sem er að gerast hjá öðrum þjóðum verður að vera til staðar. Í lögunum kemur fram að markmiðið með frv. er að íslenskir skólar standist samanburð við sambærilega skóla erlendis. En hvernig er þetta eftirlit hugsað? Það kemur ekki fram í upphaflegu frv. hvernig þessu er háttað. Þar segir einungis, með leyfi forseta: ,,Menntmrh. skal hafa eftirlit með gæðum menntunar sem háskólar veita og að þeir uppfylli ákvæði laga þessara og þeirra sérfyrirmæla sem um þá gilda.`` Í 5. gr. er menntmrh. síðan falið að setja almennar reglur um það hvernig háskóli skuli uppfylla skyldur sínar um eftirlit með gæðum kennslunnar.
Innra eftirlit höfum við kallað það þegar skólarnir meta sjálfir sína stöðu og fylgjast með því hvað er verið að gera innan þeirra dyra. Í ytra mati eru skólar bornir saman, að ekki sé nú talað um samanburð við háskóla erlendis. Ýmsar leiðir eru til í þessu og til einnar þeirra hafa menn kannski vísað helst til oft en það er einfaldlega hve vel íslenskir nemendur hafi staðið sig í námi í skólum erlendis. Ég tel að slíkt mat segi nú kannski aðeins hálfa sögu, því skólar erlendis, t.d. í Bandaríkjunum eru afskaplega mismunandi. Og ég spyr: Er í uppsiglingu eitthvert kerfi, til dæmis á hinu Evrópska efnahagssvæði þar sem fari fram skipti nemenda milli skóla og og vaxandi samskipti? Er hugsanlegt að einhverjar rannsóknarstofnanir eða jafnvel OECD fari meira inn á þetta svið? Hvernig er þetta hugsað? Að mínum dómi er ákaflega mikilvægt að við tökum okkur tak, veitum meira fjármagn inn í menntastofnanir okkar og reynum að styrkja þær og byggja upp með tilliti til framtíðarinnar. Eins tek ég undir að auðvitað er mjög nauðsynlegt að samfélagið í heild geri sér grein fyrir því hver staða skólanna er. Hvað er verið að gera þar og uppfyllir námið þær kröfur sem þarf að gera til þess? Ég vil spyrja hæstv. ráðherra hvernig hann hugsar þetta, eða hafa menn áttað sig á hvaða tökum eigi að taka þessi mál.
Þetta tengist fleiri greinum hér, t.d. 6. gr. þar sem segir, með leyfi forseta: ,,Tryggja skal að inntökuskilyrði í háskóla og námskröfur svari jafnan til þess sem krafist er í viðurkenndum háskólum á sambærilegu sviði erlendis.`` Þarna kemur þessi samanburður við háskóla erlendis aftur inn og ég spyr: Hvernig á að framfylgja þessu?
Í því samhengi vil ég segja, hæstv. forseti, að mér hefur þótt skorta mjög á stefnu í menntamálum. Ríkisvaldið á hverjum tíma hefur ekki skilgreint hver þörf samfélagsins er fyrir menntun. Ég hef oft nefnt þetta á undanförnum árum en mér finnst ákaflega takmarkaður skilningur á því að einhverja stefnumótun þurfi. Þetta flýtur bara áfram, hér er eftirspurn og samdráttur þar og menn reyna að laga sig að þessu. Ég hef lengi verið þeirrar skoðunar að ríkisvaldið eigi að marka stefnu og stuðla að því, með ýmsum hætti, að fólk sæki í þær greinar sem við sjáum að verða greinar framtíðarinnar. Þær greinar verða að fá nauðsynlegan stuðning og fjármagn, ekki aðeins greinar á sviði raunvísinda, tölvunarfræði og slíkt, heldur einnig t.d. kennaramenntun. Hana þarf að styðja og styrkja og reyndar ýmsar grundvallargreinar sem skipta samfélag okkar miklu. Þar nefni ég til dæmis greinar eins og jarðfræði, veðurfræði og ýmislegt sem snertir okkar daglega líf. Með styrkjakerfi mætti t.d. stuðla að því að nemendur sæki í ákveðnar greinar. Stefnumótun af þessu tagi hefur ekki átt sér stað eftir því sem ég best veit. Ég segi þetta meðal annars til að koma því að sem ég nefndi reyndar í umræðunni um Kyoto-fundinn í gær. Ég hitti nýlega einn af prófessorum Háskóla Íslands, sem sagði mér að Írar hefðu nýlega ákveðið ... Nú bið ég hæstv. menntmrh. að hlusta vel.
Hæstv. forseti. Írar ákváðu nýlega --- og hæstv. menntmrh. er maður sem fylgist vel með fjölmiðlum og hefur kannski heyrt um þetta og kynnt sér þetta --- að setja jafnvirði 25 milljarða íslenskra króna í uppbyggingu tölvunarfræði í sínu menntakerfi, m.a. til að efla tölvukennslu á öllum skólastigum. Þeir settu skólunum markmið hvað það varðar að fjölga nemendum í þeirri grein. Skólunum ber að stefna að því að fjölga nemendum til þess að samfélagið Írland, írska lýðveldið, verði reiðubúið til að ganga inn í 21. öldina. Þetta eru miklir peningar, en þetta er fyrst og fremst viðurkenning á því að þarna er gríðarleg þörf og þeir sem ætla að standast samkeppni, ætla að vera í fremstu röð á næstu öld, leggja auðvitað höfuðáherslu á þessa grein.
Það er stefnumörkun af þessu tagi sem skortir svo sárlega í íslensku skólakerfi og þó að menn eigi alltaf að hafa hina almennu menntun í huga og reyni að mennta alla þegnana sem allra best í samræmi við kröfur hvers tíma, þá þarf líka að átta sig á hverjar þarfir framtíðarinnar eru og hvert stefnir. Menn ættu að setja sig inn í það hvílíkar feiknabreytingar eru fram undan bæði hvað varðar alla upplýsingatækni, vinnumarkaðinn og breytingar á störfum. Skólakerfið og ekki síst háskólinn hlýtur að þurfa að átta sig á því. Hverjar eru þarfirnar? Við erum ekki að tala um miðja næstu öld, við erum að tala um allra næstu ár og áratugi, þar sem stórkostlegar breytingar munu eiga sér stað. Af því að mér hefur orðið tíðrætt um tölvuheiminn og tölvunarfræði, þá er mikið um það talað og miklar áhyggjur eru af því hve mikill skortur er á tölvumenntuðu fólki. Það eru miklar áhyggjur af þessu og nýlega var haldin ráðstefna um það.
Ég ætla þá að víkja að hinu atriðinu sem ég vil koma að sem er 13. og 14. gr. frv. Vil ég einnig nota tækifærið og lýsa andstöðu minni við 3. mgr. 19. gr. Ég ætla ekki að gera skólagjöldin að umtalsefni nú. Ég hef marglýst þeirri skoðun minni að ég er á móti því að taka upp almenn skólagjöld.
En það eru þær breytingar sem verið er að boða í 13. og 14. gr. frv. sem ég verð að lýsa undrun minni á. Það kemur fram í athugasemdum við 13. gr. að þær breytingar sem verið er að gera, eru í samræmi við tillögur sem þróunarnefnd Háskóla Íslands setti fram. Ég vil reyndar draga í efa að sátt sé um þær tillögur. Það sem ég vil aðallega gera athugasemdir við er að háskólaráði, hvert sem það er, og við hvaða skóla sem er, hér er reyndar um ríkisháskólana að ræða, að talan skuli takmörkuð með þessum hætti, að háskólaráð hvers skóla skuli eingöngu skipað tíu fulltrúum. Þetta þýðir að deildir --- við skulum taka Háskóla Íslands sem dæmi --- munu að einhverju leyti verða að skiptast á um þessi sæti. Þá er hætt við að stærstu deildirnar geri kröfu um að eiga þarna sæti en minni deildirnar verði út undan. Í raun og veru verða þarna tiltölulega fáir fulltrúar deildanna, allt að fimm fulltrúar út hópi kennara skólans, síðan nemendur með tvo og tveir fulltrúar menntmrh. sem þarna eiga að sitja, og svo rektor. Ég spyr einfaldlega um rök fyrir þessari fækkun. Eru þau fyrst og fremst vegna þess að menn telji að betur muni ganga að stjórna háskólanum með minna háskólaráði? Hver er tilgangur háskólaráðs? Hvers vegna er ástæða til að takmarka þann fjölda sem þar situr? Ég geri athugasemdir við þetta, hæstv. forseti.
Það er að sjálfsögðu töluverð breyting sem felst í því að tveir fulltrúar, væntanlega atvinnulífsins skuli koma inn í háskólaráð. Þetta er algjör nýjung og ég ætla í sjálfu sér ekki að gera athugasemd við það. Ég held að það geti að mörgu leyti verið skólanum til góðs að þar komi fleiri aðilar að, utanaðkomandi aðilar, en það skiptir auðvitað mjög miklu máli hvernig þeir eru valdir og að til þeirra séu gerðar faglegar kröfur og þarna sé um fulltrúa að ræða sem hafa eitthvað fram að færa í háskólasamfélaginu. En það er fyrst og fremst þessi fækkun sem ég hef áhyggjur af. Það sitja, ef ég man rétt, 16 fulltrúar núna í háskólaráði Háskóla Íslands, en þessi fækkun mun þýða að ekki komast allar deildir háskólans að hverju sinni. Það er nokkuð ljóst.
Ég vil líka lýsa andstöðu minni við 14. gr. hvað það varðar að menntmrh. skipi rektor til fimm ára. Þetta er auðvitað í samræmi við þær breytingar sem menn hafa verið að gera í stofnunum ríkisins. Verið er að færa sífellt meira vald til framkvæmdarvaldsins og reyndar er mjög sérkennilegt hvernig sú þróun á sér stað. Um leið og hér er verið að setja fulltrúa atvinnulífsins inn í háskólaráð, þá er nánast alls staðar í ríkiskerfinu verið að henda út kjörnum fulltrúum Alþingis og er greinilega ekki sama hvort það eru fulltrúar utan úr bæ, fulltrúar atvinnulífsins, eða hvort það eru kjörnir fulltrúar fólksins í landinu sem eiga að sitja í hinum ýmsu stjórnum, nefndum og ráðum. Ég verð að segja alveg eins er, hæstv. forseti, að ég átta mig ekki alveg á þeirri stefnu hæstv. ríkisstjórnar. Ég sé enga línu í þessu nema þá að framkvæmdarvaldið er statt og stöðugt að treysta vald sitt, oftast á kostnað Alþingis.
Ég veit ekki til þess að það kerfi sem verið er að festa í lög í 14. gr. tíðkist t.d. í háskólum Norðurlandanna, hvað þá annars staðar, að rektorar háskóla séu skipaðir af menntmrh. viðkomandi ríkis. Við höfum fengið okkar hefðir fyrst og fremst frá háskólanum í Kaupmannahöfn og þar eins og víðar í háskólum á Norðurlöndum eru rektorar kjörnir og menn hafa haldið mjög fast við og virt sjálfstæði háskólanna og einmitt litið á þá sem hluta af lýðræðiskerfinu. Það er mikið leitað til háskólanna sem hlutlausra aðila sem beðnir eru um álit þegar leita þarf út fyrir framkvæmdarvaldið eða löggjafarvaldið. Vísa ég þar t.d. til lagadeildar, Hagfræðistofnunar háskólans og Félagsvísindastofnunar sem hafa oftast notið virðingar sem hlutlausir aðilar. Hér er verið að setja háskólann í miklu ríkari mæli beint undir framkvæmdarvaldið og ég harma að þetta skuli gert með þessum hætti.
Hæstv. forseti. Ég ætla ekki að hafa lengra mál um þetta en ítreka þá spurningu mína til hæstv. menntmrh. með eftirlitið með starfsemi og kennslu og þeim kröfum sem gera skal til háskólans, hvernig það er hugsað, því ég fæ ekki séð neitt út úr frv. eða skýringum á því hvernig fyrirhugað er að þetta verði því ég lít þannig á að verið sé að styrkja þann þátt í lögunum.