[prenta uppsett í dálka] 70. fundur, 123. lþ.
Flm. (Svanfríður Jónasdóttir):
Herra forseti. Ég mæli fyrir till. til þál. um könnun á læsi fullorðinna, sem er 280. mál þessa þings.
Tillagan er svohljóðandi, með leyfi forseta:
,,Alþingi ályktar að fela menntamálaráðherra að láta fara fram könnun á læsi Íslendinga. Könnunin verði gerð á árunum 1999 og 2000 og taki til fólks á aldrinum 18--67 ára. Við undirbúning og framkvæmd verði haft samráð við aðila vinnumarkaðarins.``
Tillögunni fylgir eftirfarandi greinargerð:
Í rannsókn á duldu ólæsi meðal Dana á aldrinum 18--67 ára frá árinu 1995 kom m.a. fram að um 12% úrtaksins áttu í umtalsverðum lestrarerfiðleikum og 23% til viðbótar lentu í erfiðleikum við lestur ákveðinna texta. Ekki er vitað nákvæmlega hve margir fullorðnir hérlendis stríða við þennan vanda sem jafna má við alvarlega fötlun í nútímasamfélagi. Miðað við þær kannanir sem til eru á stöðu barna og ungmenna og samanburði við sömu aldurshópa hjá Dönum má þó gera ráð fyrir að niðurstöður úr sambærilegri könnun hér á landi gæfu álíka niðurstöðu. Það er að segja, herra forseti, að um 20 þúsund Íslendingar á aldrinum 18--67 gætu átt í umtalsverðum lestrarerfiðleikum.
Flestir Íslendingar ná því að verða læsir á barnsaldri. Hins vegar er alltaf tiltekinn fjöldi í hverjum aldurshópi sem ekki nær tökum á lestri í skóla eða þeirri færni sem til þarf til að kallast læs, hvað þá vel læs. Í inngangi að skýrslu um læsi íslenskra barna frá 1993 er tekið fram að engar rannsóknir séu til, svo vitað sé, á læsi fullorðinna hér á landi. Sú rannsókn sem skýrslan greinir frá leiðir hins vegar í ljós að 5--10% fjórtán ára unglinga eiga í verulegum erfiðleikum með að skilja fræðsluefni sem þeir lesa, auk þess sem líkur benda til að 10% til viðbótar skilji textann ekki nægilega. Upplýsingar sem Lestrarmiðstöð Kennaraháskóla Íslands hefur aflað með prófunum á nemendum í 9. bekk grunnskóla benda til þess að um 15% nemenda séu í áhættu með tilliti til dyslexíu og að um 10% eigi við alvarlegan lestrar- og/eða stafsetningarvanda að etja.
Þeir sem starfa í grunnskólum hafa reynslu af því að í 20--30 barna bekkjardeild megi að jafnaði gera ráð fyrir að tvö til þrjú börn eigi við alvarlegan lestrarvanda að etja. Um gæti verið að ræða nærri 4.000 grunnskólanemendur á landinu öllu. Skólarnir reyna að taka á lestrarvanda nemenda sinna með sérkennslu en aðstæður þeirra til þess eru mismunandi og umtalsverður hópur útskrifast úr grunnskóla árlega án þess að hafa náð fullnægjandi tökum á lestri eða skrift. Ef þessir einstaklingar reyna við framhaldsskólanám er hætt við að þeir falli fljótlega úr slíku námi. Flestir framhaldsskólar kanna reyndar orðið getu nemenda sinna í lestri og stafsetningu og reyna að bregðast við, enda er þeim gert samkvæmt lögum að mæta nemendum þar sem þeir eru staddir. Kannanir hafa gefið vísbendingar um að allt að fimmtungur framhaldsskólanema eigi í lestrarörðugleikum.
Herra forseti. Það er samt svo að ákveðinn hópur nemenda nær tökum á framhaldsskólanámi þrátt fyrir þessa fötlun. Í gærkvöldi stóð Félag háskólanema með dyslexíu fyrir skemmtikvöldi í Þjóðleikhúskjallaranum. Á þeim vettvangi, þ.e. í háskólanum, eru nemendur sem þurfa að berjast við þessa fötlun að stilla saman sína strengi til þess að gera kröfur um aukna þjónustu, að fá hljóðbækur og efni við hæfi til þess að þeim sækist námið með eins og öðrum, en hingað til hefur ekki, hvorki af hálfu skólanna né lánasjóðsins, verið tekið tillit til þess að nemendum sem eiga við dyslexíu að stríða sækist nám eðlilega mun hægar en gerist og gengur.
Athygli vakti fyrir nokkrum árum þegar Iðnskólinn í Reykjavík tók upp námskeið í lestri fyrir nemendur skólans. Þau voru tekin upp í kjölfar könnunar sem gerð var í lestri og lesskilningi. Sú kennsla hefur leitt í ljós að unnt er að ná árangri með lesþjálfun þótt viðkomandi sé kominn af barnsaldri og rannsóknir hafa jafnframt sýnt að framhaldsskólanemar geta náð verulegum árangri í lestri með markvissri þjálfun. Ætla má að sama geti átt við um fullorðið fólk.
Í nýrri skólastefnu er stefnt að því að taka á málefnum barna með ,,sértæka lesröskun`` eins og það er kallað þar, t.d. með lesskimun og greiningu við upphaf grunnskólagöngu. Það er góður ásetningur og mun með aukinni sérkennslu og hærra hlutfalli menntaðra kennara í grunnskólunum verða til þess að fleiri börn fá þjónustu við hæfi og auka þannig líkur á því að fleiri börn ljúki grunnskóla betur læs.
Nú þegar aldamótin nálgast erum við að ganga inn í það sem kallað hefur verið upplýsingasamfélag. Það byggist á mikilvægi upplýsinga í leik og starfi og í allri framþróun, sem og nýtingu margvíslegrar tækni til að svo megi verða. Mikilvægt er að fólk hafi færni til að takast á við ný og fjölbreytt verkefni sem slíkum þjóðfélagsbreytingum fylgja. Forsenda þess að geta verið þátttakandi í slíkum breytingum er að geta lesið og er það mikilvægara nú en nokkru sinni fyrr. Vegna nýrrar tækni og krafna um meiri lestur og skráningu alls kyns upplýsinga detta einstaklingar út af vinnumarkaði og komast ekki inn aftur, einstaklingar sem gátu tekist á við ýmis störf sem ekki kröfðust lestrar og skráningar með sama hætti og í jafnríkum mæli og á tölvuöld. Að verða læs er einn af undirstöðuþáttum mannréttinda og jafnframt er það krafa sem þjóðfélagið gerir til þegna sinna.
Lengi hefur verið goðsögn á Íslandi að hér séu allir læsir. Bókmenntaþjóðin vill trúa því að hún sé læs og lesi mikið. Það á þó ekki við um alla landsins þegna. Ekki fá allir við lestur notið þeirra bókmenntaperlna sem gera okkur að þjóð né alast öll börn upp á heimilum þar sem bækur skipa öndvegi. Þegar barnafræðsla hófst og langt fram á þessa öld var gert ráð fyrir því að börn kæmu læs að heiman þegar þau hæfu barnaskólanám. Gamlir kennarar minnast þess þó að misbrestur hafi verið á slíku og þá, eins og nú, gerðist það að ungmenni luku skólagöngu án þess að ná tökum á lestri. Á meðan samfélagið var lítt tæknivætt og margar hendur þurfti til framleiðslunnar var það ekki jafnalvarlegt fyrir einstaklinginn þótt hann kynni ekki að lesa eða væri treglæs. Þetta er gjörbreytt. Læsi er grundvallarforsenda þess að þegnarnir fái þrifist í samfélagi sem tekur örum breytingum og á vinnumarkaði þar sem einstaklingarnir þurfa sífellt að takast á við nýja aðstæður vegna breyttrar tækni og viðurkennt er að menntun lýkur aldrei. Hvaða möguleika á ólæs einstaklingur á slíkum vinnumarkaði?
Flutningsmenn tillögunnar, ég og hv. þm. Þórunn H. Sveinbjörnsdóttir, leggja hins vegar áherslu á að læsi fullorðinna Íslendinga verði kannað svo traust vitneskja liggi fyrir um hve margir eigi við þennan alvarlega vanda að etja. Í grg. með tillögunni er vísað til könnunar Dana á duldu ólæsi þar í landi. Við flutningsmenn teljum að þá könnun mætti nota sem fyrirmynd. Við ákvarðanir um hvernig við verður brugðist ætti að líta til þess sem gert hefur verið til að kenna fullorðnu fólki að lesa, bæði hér og annars staðar. Þá væri eðlilegt, bæði við undirbúning og framkvæmd þessarar könnunar á læsi fullorðinna, að hafa samráð við aðila vinnumarkaðarins. Ljóst má vera að til þeirra kasta kæmi á einhvern hátt þegar niðurstöður liggja fyrir og ákvarðanir verða teknar um hvernig við skuli brugðist.
Ljóst er, herra forseti, að þetta mál er nokkuð knýjandi. Það veit ég af þeim viðbrögðum sem tillagan fékk þegar hún var kynnt í fjölmiðlum. Ótrúlega margir eiga við þennan vanda að etja eða vita af öðrum ólæsum. Það að vera ólæs í samfélagi okkar er meira feimnismál en nokkurn getur grunað.
Ég vænti þess, herra forseti, að að lokinni þessari umræðu verði málinu vísað til hv. menntmn.
