Margrét Frímannsdóttir:
Virðulegi forseti. Hæstiréttur Íslands hefur kveðið upp dóm sem án nokkurs vafa verður að telja tímamótadóm um það fiskveiðistjórnarkerfi sem við höfum búið við. Viðbrögðin við þessum dómi hafa verið sterk, hvort sem um er að ræða þá sem vilja eindregið vernda núverandi kerfi um stjórn fiskveiða eða þá mörgu sem hafa um árabil gagnrýnt kerfið og þá sérstaklega þau ákvæði laganna sem lúta að úthlutun veiði- og aflaheimilda.
Þeir eru margir sem hafa haldið uppi gagnrýni á þessa þætti og þá eignatilfærslu sem hefur átt sér stað í skjóli laganna og stjórnvaldsákvarðana sem byggja á lögunum. Eðlilega eru viðbrögð þessa hóps sterk þar sem Hæstiréttur staðfesti með dómi sínum að þessi gagnrýni var fullkomlega réttmæt.
Viðbrögð ríkisstjórnarinnar eru hins vegar ekki eins vel skiljanleg eða stórmannleg. Hæstv. ráðherrar hafa haldið því fram að dómurinn skipti ekki máli þar sem aðeins fimm dómarar dæmdu í málinu, það sýni að Hæstiréttur mæti málið ekki mjög veigamikið. Þá hefur það heyrst að ef niðurstaðan væri sú, að lögin um stjórn fiskveiða bryti í bága við stjórnarskrá landsins, þá þyrfti jafnvel að breyta stjórnarskránni, sem þýðir að menn velta því jafnvel fyrir sér að skerða þegnréttinn. Sú hugsun kom e.t.v. mest á óvart af þeim viðbrögðum sem heyrst hafa og sést því þegnrétturinn er einn mikilvægasti þáttur þess lýðræðis sem við viljum búa við.
Þá hafa ráðamenn látið hafa það eftir sér að þeir hæstaréttardómarar sem felldu dóminn skilji ekki muninn á úthlutun veiðileyfa og veiðiheimilda, sem væri tvennt ólíkt. Dómurinn tæki aðeins á 5. gr., þar með aðeins á heimildum til veiða, en alls ekki til þeirra ákvæða laganna sem fjalla um úthlutun veiðiheimilda. Látið er sem þetta tvennt sé allsendis óskylt og á þessu hafi Hæstiréttur alls ekki áttað sig.
Svona málflutningur dæmir sig sjálfur og er vart sæmandi ráðamönnum þjóðarinnar. Það er alls ekki hægt að aðskilja að fullu úthlutun veiði- og aflaheimilda enda var það aldrei ætlunin ef skoðaðar eru útskýringar í grg. með frv. að þeim lögum sem hér um ræðir, sem lögð var fram 1990, en þar segir, með leyfi forseta, í fyrsta lagi:
,,Í frumvarpi þessu er lagt til að öllum fiskiskipum, sem fá leyfi til veiða í atvinnuskyni, verði úthlutað fastri aflahlutdeild í leyfilegum heildarafla.``
Og áfram segir í grg. með frv., með leyfi forseta:
,,Lagt er til að ákvæði um heimild til geymslu veiðiheimilda milli ára í botnfiski, úthafsrækju, síld og humri verði rýmkuð verulega frá gildandi lögum en heimild til millifærslu milli botnfisktegunda verði þrengd.``
Þarna er talað um veiðiheimild og sett samasemmerki á milli þess afla sem á að úthluta. Áfram segir síðan:
,,Gert er ráð fyrir að aflahlutdeild fylgi skipi við sölu nema aðilar semji um annað. Einnig er lagt til að heimilt verði að flytja aflahlutdeild eða hluta hennar frá skipi, enda sé hún flutt til annars skips og flutningurinn leiði ekki til þess að veiðiheimildir viðtakanda verði bersýnilega umfram veiðigetu.
Samkvæmt frumvarpinu er ekki gert ráð fyrir neins konar bindingu aflahlutdeildar við byggðarlög eða landsvæði, en við það miðað að Byggðastofnun eða önnur stjórnvöld geti á hverjum tíma gripið til þeirra fjárhagsráðstafana er þurfa þykir til að hafa áhrif á byggðaþróun. Hins vegar eru sett ákvæði um tilkynningarskyldu þeirra aðila sem hyggjast selja fiskiskip eða hluta af sínum veiðiheimildum varanlega.``
Og að síðustu segir hér:
,,Þá er lagt til að skip, sem ekki nýta verulegan hluta sinna veiðiheimilda tvö ár í röð, missi þær að öllu leyti.``
Um 1. gr. frv. segir m.a., með leyfi forseta:
,,Enda þótt frumvarpið byggi á því að fiskstofnarnir verði skynsamlegast nýttir með því að fela þeim sem daglega starfa að fiskveiðum víðtækt ákvörðunarvald í þessum efnum má það ekki verða til þess að með því verði talin myndast óafturkallanlegt og stjórnarskrárvarið forræði einstakra aðila yfir auðlindinni.``
Virðulegi forseti. Að mínu mati kemur mjög skýr afstaða fram í þessari grg. þess efnis að veiðiheimild og aflaheimild beri að tengja saman. Í mínum huga er hæstaréttardómurinn mjög skýr. Í honum segir að ekki verði séð að rökbundin nauðsyn hnígi til þess að lögbinda um ókomna tíð þá mismunun sem leiðir af 5. gr. laga nr. 38 1990, um úthlutun veiðiheimilda. Hæstiréttur fellst ekki á að til frambúðar sé heimilt að gera þann greinarmun á mönnum sem gerður er í lögum um stjórn fiskveiða og framkvæmd þeirra. Í dómnum kemur mjög skýrt fram að sú ákvörðun að takmarka leyfi til að veiða í fiskveiðilandhelgi Íslands við skip, sem haldið hafi verið til veiða á ákveðnum tíma, geti staðist sem bráðabirgðafyrirkomulag til að bregðast við aðsteðjandi vanda. Slíkt fyrirkomulag megi þó ekki festa í sessi um ókominn tíma eins og gert hefur verið. Þessi niðurstaða Hæstaréttar fer ekkert á milli mála og við henni verður að bregðast.
En því miður er lausnin ekki fólgin í því frv. sem ríkisstjórnin leggur hér fram. Með frv. er á vissan hátt verið að reyna að snúa út úr dómi Hæstaréttar. Það á að veita mönnum rétt til að fara á sjó en því miður mega þeir ekki veiða nema þeir kaupi þann rétt af þeim sem hafa aflaheimild. Samt er ljóst, eins og ég fór hér yfir áðan, að sú hugsun fólst í lögunum þegar þau voru kynnt á sínum tíma að veiðiheimild og aflahluti væru að sjálfsögðu samtengd.
Til að kóróna vitleysuna er ráðist að smábátaflotanum, króka- og línubátum og útgerð þeirra stefnt í voða og þar með afkomu þeirra byggðarlaga sem háð eru þessari útgerð.
Í frv. er ekki tekið á rótum vandans sem er það séreignarkerfi sem búið er að byggja upp í sjávarútvegi. Ekki er tekið á því óréttlæti sem brýtur í bága við stjórnarskrá landsins og felst í því að þeir einir hafi aflahlutdeild sem áttu skip á níunda áratugnum og stunduðu veiðar eða þeir sem hafa keypt sér aflahlutdeild af þeim útgerðarmönnum. Með þessu frv. er verið að verja fáa á kostnað þeirra mörgu sem er í anda þeirrar stefnu sem ríkisstjórnin rekur grímulaust þó að þar sé vissulega um ákveðinn tvískinnung að ræða sem felst í því að flokkar sem kenna sig við frelsi, framsókn og sjálfstæði skuli vera sérstakir verndarar sérréttinda, einkaréttar og leyfa og setja jafnvel fram hugmyndir um að leysa þetta mál með því að breyta stjórnarskránni, líklega með því að afnema eða skerða jafnræðisregluna til þess að geta haldið stefnu sinni áfram óáreittir. Þetta er auðvitað fráleit hugmynd og þeim sem segjast unna lýðræði og virða rétt þegnanna til lítils sóma.
Það er óábyrgt að túlka dóm Hæstaréttar eins og ríkisstjórnin hefur gert og bjóða þannig upp á áframhaldandi óvissu um stjórnkerfi fiskveiða, óvissu sem býður upp á áframhaldandi stríð og stefnir þar með afkomu fyrirtækja og byggðarlaga í voða.
Það er mjög mikilvægt að ná sátt um þetta stóra mál. Þess vegna fluttu þingflokkur Alþb. og þingkonur Kvennalistans tillögu þess efnis að sett yrði á laggirnar sérnefnd sem færi í málið, nefnd þar sem allir flokkar kæmu að því að vinna tillögur til lausnar í samræmi við þann dóm sem Hæstiréttur felldi. Með slíkum tillöguflutningi er ekki verið að lýsa neinu vantrausti á sjútvn. þingsins heldur er verið að leggja áherslu á mikilvægi málsins og það að víðtæk sátt náist um úrlausnir.
Í umræðunni undanfarið og reyndar oft áður hefur því verið lýst að breytingar á kerfinu þýddu hrun byggða í landinu. Slík fullyrðing er auðvitað úr lausu lofti gripin. Ég býst fastlega við því að allir séu sammála um að nálgast þetta mikilvæga mál á ábyrgan hátt, minnug þess að núverandi kerfi hefur komið mjög mismunandi við byggðarlög vítt um landið. Það hefur leitt af sér hrun byggðarlaga þar sem stoðunum var kippt undan atvinnulífinu sem aftur hafði áhrif á verð eigna og fólksflutninga frá landsbyggðinni til höfuðborgarinnar. Það verður auðvitað að varast að grípa til aðgerða eða aðferða sem leiða til þess að afleiðingar þeirra verði í svipuðum dúr.
Ég dreg í efa að nokkur ákvörðun löggjafa og útfærsla framkvæmdarvalds hafi haft eins neikvæð áhrif á byggðaþróun í landinu og kvótakerfið. Það er mikilvægt að þær breytingar sem gerðar verði styrki landsbyggðina en ekki öfugt og að sátt ríki um þennan mikilvæga atvinnuveg. Sá hluti frv. ríkisstjórnarinnar sem snýr að smábátaútgerð er ekki í takt við þessi markmið eins og fram hefur komið á síðustu dögum eftir að tillögur ríkisstjórnarinnar voru kynntar. Því hefur jafnvel verið haldið fram að tillögurnar þýði hrun smábátaútgerðar á landinu, þeir sem aðeins fái að veiða níu tonn á ári samkvæmt frv. muni hætta útgerð. Þetta ákvæði frv. nær til 328 báta. Það þýðir í raun að 328 fyrirtækjum er gert að draga svo saman í rekstri að aðeins fá þeirra munu lifa af. Verði þessi áætlun hæstv. ríkisstjórnarinnar samþykkt mun það þýða hrun atvinnu í byggðarlögum vítt um landið, byggðarlögum sem nú þegar hafa mátt þola áföll vegna gildandi laga um stjórn fiskveiða.
Markmið fiskveiðistjórnarkerfisins eins og þau voru sett fram eru góð, þ.e. að stuðla að verndun og hagkvæmni í nýtingu nytjastofna á Íslandsmiðum og tryggja með því trausta atvinnu og byggð í landinu. Framkvæmdin hefur því miður oft verið æðilangt frá þessum markmiðum. Allir viðurkenna kosti smábátaútgerðar og þeirra veiðiaðferða sem þar eru viðhafðar, þ.e. vistvænar veiðar, gott hráefni, hagkvæm nýting og mikilvægt atvinnutæki í mörgum minni byggðarlögum þar sem möguleikar til nýsköpunar í atvinnu eru takmarkaðir. Því er illskiljanlegt að oft og tíðum skuli umræða um þessa tegund útgerðar einkennast af því að smábátaútgerð sé helsti skaðvaldur í annars fullkomnu stjórnkerfi.
Verði ákvæðum frv. ekki breytt mun það þýða að fyrirtækjum sem byggja afkomu sína á útgerð smábáta fækkar verulega sem aftur þýðir að atvinna dregst verulega saman og fólki fækkar enn á landsbyggðinni. Hrun þessara fyrirtækja þýðir hrun eigna. Afkomu fjölda einstaklinga og fjölskyldna er stefnt í voða og enn og aftur hlýtur atvinnulíf á landsbyggðinni að bíða tjón af lagasetningu og stjórnvaldsaðgerðum.
Ég teldi vænlegra til árangurs að skoða aðrar leiðir til að mæta dómi Hæstaréttar. Í fyrsta lagi er nauðsynlegt að setja sólarlagsákvæði í lögin um stjórn fiskveiða til að taka af allan vafa um að reglurnar um rétt til aflahlutdeildar séu tímabundnar en ekki fastar í sessi um ókomna tíð. Mætti hugsa sér að lögin falli úr gildi eftir fimm ár þannig að það verði algerlega skýrt að hér sé um tímabundið fyrirkomulag að ræða. Ef slíkt sólarlagsákvæði væri í núgildandi lögum mætti ætla að dómur Hæstaréttar hefði verið annar.
Þá er ljóst að nauðsynlegt er að nú þegar verði hafist handa við að endurskoða allt stjórnkerfið frá grunni. Það er mjög mikilvægt að það verði endurskoðað í heild sinni með hliðsjón af settum markmiðum í 1. gr. laganna þar sem markmiðin eru mjög skýr um að stuðla að verndun nytjastofna, hagkvæmni í nýtingu þeirra og tryggja með því trausta atvinnu og byggð í landinu.
Ítrekað hefur verið sagt að við búum við besta stjórnveiðikerfið í heiminum. Það er stór fullyrðing sem erfitt er að standa við, ekki síst í ljósi þess, fyrir utan það óréttlæti sem Hæstiréttur hefur nú þegar bent á og verður að leiðrétta, að það hefur komið illa niður á fjölmörgum einstaklingum, fyrirtækjum og byggðarlögum.
Við höfum búið við þetta kerfi í mismunandi mynd í 15 ár. Það er kominn tími til að skoða það rækilega með gagnrýnum augum hvaða árangri það hefur skilað og hvað það hefur haft í för með sér. Ég hlýt að setja spurningarmerki við framkvæmdina á því meginmarkmiði kerfisins að vernda nytjastofna. Er ástand þeirra nú mun betra en það var fyrir 15 árum? Ekki er langt síðan okkur var sagt að þorskstofninn væri í sögulegu lágmarki. Þótt hann hefði rétt nokkuð við að undanförnu, m.a. vegna góðs ástands í sjónum, er hann enn tiltölulega lítill að mati Hafrannsóknastofnunar. Er það ásættanlegur árangur?
Í síðustu skýrslu Hafró um nytjastofna sjávar og aflahorfur fiskveiðiársins 1998--1999 eru ófagrar lýsingar á ástandi nytjastofna. Ýsustofninn er veikur og sama er að segja um djúpkarfa og úthafskarfa. Grálúðuaflinn síðasta ár var sá minnsti síðan árið 1981 og ástand lúðustofnsins er afar slæmt. Að mati Hafrannsóknastofnunar var lúðuaflinn árið 1997 sá minnsti á síðari helming aldarinnar.
Ég nefni þessi dæmi til að benda á að við hljótum að þurfa að skoða með gagnrýni hvort við séum að ná settum markmiðum varðandi vernd nytjastofna með kerfinu eða hvort einhverjar aðrar leiðir geti skilað betri árangri. Á sama hátt þarf að skoða hagkvæmni kerfisins, ekki aðeins frá sjónarhóli útgerðar heldur í víðu samhengi. Skoða þarf þau áhrif sem fiskveiðistjórnarkerfið hefur haft á atvinnu og byggð í landinu, ástandið nú og horfurnar miðað við að kerfinu verði haldið óbreyttu.
Við endurskoðun stjórnkerfisins verður að stuðla að fjölbreytni í útgerð og vinnslu. Stuðla verður að aukinni fullvinnslu innan lands, eðlilegri þróun og nýsköpun í greininni og hvetja til nýtingar nýrra tegunda og viðhalds öflugrar smábáta- og bátaútgerðar á grunnslóð. Við verðum einnig að hafa í huga mikilvægi þess að eignarréttur geti ekki myndast á fiskstofnunum og veiðiheimildir safnist ekki á fárra manna hendur. Þessi vinna þarf að fara af stað sem fyrst og henni þarf að ljúka eigi síðar en eftir 2--4 ár. Mikilvægt er að vinnan við endurskoðunina og mótun nýrrar stefnu í fiskveiðistjórnun takmarkist ekki við ráðuneyti og stofnanir sjávarútvegsins. Samtök sjómanna, útvegsmanna og fiskvinnslufólks eiga að taka virkan þátt í vinnunni auk sveitarstjórnarmanna og annarra sem hafa verulegra hagsmuna að gæta. Víðtæk aðild vísindasamfélagsins er einnig nauðsynleg.
Eins er brýnt að taka þegar á meintu eignarhaldi á aflahlutdeildinni. Hugmyndir hafa komið fram um að setja nýjar heimildir á uppboð þannig að öllum útgerðum verði gert kleift að gera tilboð miðað við eigin þarfir. Með slíku fyrirkomulagi væri nýjum aðilum gert kleift að koma inn í greinina. Þá mætti hugsa sér að til viðbótar við nýjar heimildir kæmi sú viðbót sem myndast hefur á síðustu árum á uppboð eða henni úthlutað með öðrum hætti. Það gæti stuðlað að nýliðun eða gengið til byggða sem eiga í erfiðleikum, m.a. vegna kerfisins sem við búum við.
Ég tel ekki rétt að ganga lengra í þeirri skerðingu á aflahlutdeild sem útgerðin hefur nú. Ákvarðanir þar að lútandi ættu að bíða þar til heildarendurskoðun á stjórnkerfinu lýkur og niðurstaða hefur fengist um framtíðarkerfi og þá yrði um eðlilegan aðlögunartíma að ræða. Einnig kemur til greina að taka upp leigu fyrir aflahlutdeild. Áður þarf þó að skoða rækilega hvaða gjöld útgerðin er að greiða nú og hver þeirra gætu lækkað eða fallið brott í staðinn. Um leið og aflaheimildir væru leigðar en ekki úthlutað með núverandi hætti hyrfi svokallaður eignarréttur sem virðist myndast í núverandi kerfi þrátt fyrir 1. gr. laganna. Eignarréttur sem gengur kaupum og sölum myndar erfðarétt og kemur til skipta við hjúskaparslit og eins og hver önnur eign hjóna. Þessar afleiðingar núgildandi laga hafa m.a. valdið því ósætti og þeirri gagnrýni sem hefur verið á lögin um stjórn fiskveiða. Fólk unir illa hinni miklu eignatilfærslu, sem er staðreynd, og braskinu með sameign þjóðarinnar.
Virðulegi forseti. Ég hef hér tæpt aðeins á nokkrum þeirra hugmynda sem ræddar hafa verið innan Alþb. og á fundum þar sem fjallað hefur verið um framtíð sjávarútvegs hér á landi. Viljinn til að finna leiðir til úrlausnar er ríkur. Allir gera sér grein fyrir mikilvægi þess að sátt náist um framtíð þessarar mikilvægu atvinnugreinar. Lög um stjórn fiskveiða hafa verið umdeild frá upphafi, ekki síst sá háttur sem hafður er á hvað varðar úthlutun veiði- og aflaheimilda. Ákvæði laganna og framkvæmd þeirra hafa verið gagnrýnd mjög harðlega. Hæstiréttur hefur fellt dóm sem ekki verður komist hjá að bregðast við.
Frv. sem er til umræðu er langt því frá að vera fullnægjandi svar. Það þarf að vinna málið miklu betur ef vilji er til að ná víðtækri sátt um málið og koma í veg fyrir að framkvæmd laganna verði stöðugt í dómsölum landsins. Eins og horfir er viðbúið að svo verði.
Í gærkvöldi voru kynntar lauslegar tillögur sem unnar voru fyrir bandaríska þingið. Þar voru lögð til ákveðin vinnubrögð við undirbúning þess að taka upp kvótakerfi í fiskveiðum. Við höfum haft tilhneigingu til að ætla að við séum mest og best á þessu sviði. Mér sýnist þó, virðulegi forseti, að við gætum lært ýmislegt af öðrum þjóðum, í það minnsta hvað vinnubrögð varðar.