Forsætisráðherra (Davíð Oddsson):
Herra forseti. Ég vil í upphafi máls míns óska hinum nýkjörna forseta Alþingis, Halldóri Blöndal, til hamingju með kjör hans og bjóða hv. alþm. velkomna til þings, ekki síst þá sem setjast hér í sal í fyrsta sinn.
Ég er sjálfur í hópi allmargra alþingismanna sem hér hafa setið í átta ár og þykir ekki langur þingaldur. Þó er svo komið að við upphaf þessa þings eru aðeins 14 þingmenn sem setið hafa lengur en átta ár. Þannig er í þingflokki mínum, sem samanstendur af 26 alþm., aðeins þrír þingmenn með lengri starfsaldur en átta ár. Fullyrðingar um að menn sitji allt of lengi á þingi eiga því bersýnilega ekki við rök að styðjast og vera kann að breytingar á þingliðinu séu örari en hollt er fyrir stöðugleika og festu. Ég kann ekki skýringarnar á þessum miklu breytingum en þær eru vissulega verðugt rannsóknarefni.
Við komum nú til starfa um skamma hríð að loknum kosningum samkvæmt ótvíræðum ákvæðum stjórnarskrárinnar. Verkefnin eru fá, eðli málsins samkvæmt. Stefnuræðu fylgir ekki að þessu sinni upptalning lagafrumvarpa sem ríkisstjórnin mun leggja fyrir Alþingi. Þess háttar fylgiskjöl munu verða með stefnuræðu á hausti komanda. Sjálfur hef ég reyndar haft efasemdir um þá túlkun að rétt sé að flytja stefnuræðu á þessum sérstöku vorþingum eftir kosningar.
Reynslan frá árunum fyrir 1991 sýnir að stjórnarmyndunarviðræður tóku oftast svo langan tíma að forsrh. var iðulega aðeins starfandi ráðherra á þessum fyrstu 10 vikum. Meginverkefnið nú er að gera Alþingi starfhæft, kjósa því stjórn og ganga frá nefndakjöri og öðrum lögmætum skyldum. Þá þarf að afgreiða frv. til stjórnarskipunarlaga um kjördæmamál sem verður eingöngu til samþykktar eða synjunar og samning um Smuguveiðar svo það helsta sé nefnt.
Kosningaslagurinn var óvenjuskammur í vor. Raunveruleg kosningabarátta stóð aðeins í rétt rúman mánuð og býst ég við að þróunin verði áfram í þessa átt og kosningabarátta muni vart standa nema í þrjár vikur eða svo í framtíðinni, svo sem víða tíðkast. Þolinmæði fólksins í landinu gagnvart okkur frambjóðendum, skrifum okkar og auglýsingum, karpi og klögumálum alls konar setur þessi tímatakmörk. Fyrir vikið færist kosningabaráttan enn meira í fjölmiðlana en áður því augljóst er að frambjóðendur ná með gamla fundalaginu aðeins til lítils hóps manna á svo fáum vikum. Það leiðir aftur til þess að mörgum finnst lítið fara fyrir kosningabaráttunni og úr henni sé sá þróttur og kraftur sem áður fyrr hafi fylgt þeim tímamótum.
Á marga lund fór kosningabaráttan vel fram. Það er þó umhugsunarefni hversu óábyrgur leikurinn varð á stundum með orð í kosningayfirlýsingum einstakra flokka eða framboða. Líklegt er að kosningaúrslitin sannfæri flesta um að þess háttar kosningabarátta eigi ekki framtíð fyrir sér.
Ríkisstjórnarflokkarnir hafa endurnýjað samstarf sitt í nýrri ríkisstjórn. Þeir gengu óbundnir til kosninga svo sem venja stendur til en það lá í lofti, og það skynjuðu frambjóðendur flokkanna fljótt, að verulegur vilji var til þess í þjóðfélaginu að stjórnarflokkarnir héldu samstarfi sínu áfram næðu þeir saman um stefnuyfirlýsingu og samstarfsform. Hvort tveggja hefur gengið eftir.
Herra forseti. Stefnuyfirlýsing stjórnarflokkanna er ljós og skýr. Þar er lagður sá grundvöllur sem samstarfið mun byggjast á. Að sjálfsögðu er forðast að fara út í smáatriði og sparðatíning eða einstakar útleggingar á hinni almennu stefnumörkun sem í slíkum yfirlýsingum á að felast. Hitt má þingmönnum vera ljóst að við vinnslu stefnuyfirlýsingarinnar var af hálfu flokkanna farið mjög nákvæmlega í gegnum hvern einasta málefnaþátt sem þar er nefndur. Að baki orðunum býr því mikil umræða og skoðanaskipti forustumanna flokkanna tveggja. Þannig hefur farið fram víðfeðm forvinna sem létta mun mjög alla útfærslu einstakra þátta stefnuyfirlýsingarinnar. Í upphafi stefnuyfirlýsingar flokkanna segir svo, með leyfi forseta:
Í þessum upphafsorðum stefnuyfirlýsingarinnar er lýst þeirri meginhugsun sem að baki hennar býr og þeim almennu markmiðum sem stjórnarflokkarnir hafa sameinast um að treysta. Það er þeirra sameiginlega mat að gangi þau almennu markmið eftir, ásamt hinu helsta sem fjallað er um í þeim fjölmörgu liðum sem eftir fylgja, sé lítill vafi á að þjóðin sigli góðan byr inn í nýja öld. Hún nái að skipa sér þar í fremstu röð meðal þjóða, bæði hvað almennan efnahag varðar en ekki síður hitt að búa sér ramma að farsælu og heilbrigðu mannlífi sem stenst jöfnuð við það besta sem þekkist. Það var inntak kosningamálflutnings beggja flokkanna að þeir mundu leitast við að tryggja stöðugleika í efnahagsmálum og skapa skilyrði fyrir áframhaldandi hagvöxt og auka þjóðhagslegan sparnað.
Nú láta sumir sem svo að þeir hafi afhjúpað ný og óvænt sannindi; að viðskiptahallinn væri verulegur og því hafi verið andmælt fyrir kosningar en viðurkennt eftir kosningar. Ekkert er fjær sanni. Viðskiptahalli er ekkert leyndarmál. Hið opinbera gefur upplýsingar um hann á mánaðarfresti og jafnvel oftar ef þannig stendur á og þær upplýsingar hafa reyndar sýnt að viðskiptahallinn fer nú jafnt og þétt minnkandi. Hitt er annað mál að sá mikli uppgangur og kraftur sem nú er í íslensku atvinnulífi hefur leitt til nokkurs launaskriðs og verðlag hefur hækkað nokkuð umfram það sem spár við áramót gerðu ráð fyrir. En það voru svo sannarlega ekki ábyrg viðbrögð við því viðfangsefni, að koma fram í kosningabaráttu með tillögur um ótrúlega útgjaldaaukningu fyrir þjóðarbúið á nýju kjörtímabili og setja um leið aðalatvinnuveg þjóðarinnar í fullkomið uppnám. Ef þær forskriftir sem þar voru boðaðar hefðu breyst í raunveruleika hefði mikið uppnám orðið í efnahagsmálum. Þær verðlagshækkanir sem eru að verða á þessum árshelmingi eiga þó fæstar rót í spennu á innanlandsmarkaði. Olíuverðshækkanir, ótrúverðugar hækkanir á tryggingaiðgjöldum og erlendar hækkanir eiga þar stærstan hlut að máli. Það er umhugsunarefni að við mat á hækkunarþörf tryggingafélaganna er ekki litið til þess að nýjar bifreiðar með miklu hærri öryggisstaðla en hinar gömlu hafa verið fluttar til landsins síðustu þrjú til fjögur árin í stórum stíl. Tryggingafélögin hafa haft gríðarlegar fjármagnstekjur af sjóðum sínum og mikilli lánastarfsemi til bifreiðakaupa, svo fátt eitt sé nefnt. Óhjákvæmilegt virðist að fara nákvæmlega yfir þær forsendur sem félögin hafa gefið sér. Á hinn bóginn er jákvætt að flestar spár benda nú til þess að olíuverð muni lækka hratt á ný en álverð muni fara hækkandi.
Í þessu sambandi eru vissulega allir sammála um að það er miður þegar verð sumra vara og þjónustu hækkar. Slíkar breytingar geta verið fylgifiskar sérlega fjörlegs efnahagslífs, eins og okkar er nú um stundir. Þannig spá nú ýmsir 3--4% verðbólgu á árinu. Hins vegar mega ábyrgir stjórnmálamenn ekki gera sig seka um að halda einhverju allt öðru að fólki en efni standa til. Upphrópanir á borð við óðaverðbólgu, tímasprengjur og hrun eru langt frá því að eiga við. Þær þjóna því engum öðrum tilgangi en þeim að kynda undir og um leið að hræða fólk frá skynsamlegri hegðun. Aðalatriðið við núverandi aðstæður er að auka almennan og opinberan sparnað og að því er markvisst unnið eins og fram kemur síðar í máli mínu.
Hvernig sem á stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar verður litið er ekki efni til að ætla annað en að stöðugt verðlag og góð samkeppnisstaða atvinnulífsins muni tryggja að Ísland geti mætt auknu framboði á vinnuafli. Um leið væri tryggt það efnahagslega öryggi sem við höfum búið við undanfarin fjögur ár. Ríkisstjórn síðasta kjörtímabils lækkaði skuldir ríkissjóðs með afar markvissum hætti. Og sú sem tekin er við byggir á sama grunni og á sama vilja. Ekki er vafi á að það er forgangsatriði af hennar hálfu að ríkissjóður verði ekki aðeins rekinn í jafnvægi heldur með umtalsverðum afgangi. Allt bendir til þess að ríkissjóður verði rekinn með ágætum afgangi á þessu ári og ríkisstjórnin hefur sett sér það mark að gera enn betur við gerð næstu fjárlaga. Þannig verður spornað gegn vá á borð við langvarandi viðskiptahalla. En við minnumst þess glöggt að við fjárlagavinnu síðasta kjörtímabils var stjórnarandstaðan yfirleitt andsnúin öllum þeim aðgerðum sem miðuðu að því að tryggja að ríkissjóður hefði þá stöðu sem hér var lýst. Er vonandi að yfirlýsingar eftir kosningar, sem ganga að vísu þvert á kosningaloforðin, bendi til þess að stjórnarandstaðan muni stefna í sömu átt og ríkisstjórnin og muni nú taka á með henni við fjárlagavinnu og fjárlagaafgreiðslu til að ná þessum markmiðum. Eftir slíku samstarfi verður auðvitað leitað.
Herra forseti. Nú skipa 12 ráðherrar ríkisstjórn en höfðu verið mest 11 áður. Meginástæðan er sú að með breyttum þjóðlífsháttum hafa þær skoðanir fengið vaxandi fylgi sem hafa talið óheppilegt að sami ráðherra færi með fleiri en eitt ráðuneyti til lengri tíma þar sem þau meginmarkmið sem ráðuneytunum ber að fylgja gætu skarast illilega. Því er ekki haldið fram að sú skipan sem við bjuggum við hafi leitt okkur út í miklar ógöngur en það fyrirkomulag að hver ráðherra beri ábyrgð á einum samkynja málaflokki er mjög í takt við tíðarandann og þá hugsun sem er ríkjandi varðandi stjórnskipun og stjórnsýslu landsins. Ríkisstjórnin telur jafnframt nauðsynlegt að gera rækilega úttekt á Stjórnarráðinu, verkefnum ráðuneytanna og hvar og hvernig þeim sé best skipað. Því er sérstaklega tekið fram í stjórnarsáttmála að lögin um Stjórnarráð Íslands, skipan ráðuneyta og verkefni þeirra verði endurskoðuð með hliðsjón af þeim breyttu aðstæðum sem orðið hafa í þjóðfélaginu. Strax í upphafi verður Seðlabankinn færður undir forsrn. sem efnahagsráðuneyti og Byggðastofnun verður samþætt atvinnuþróunarstarfsemi undir iðnrn. Jafnframt er sá fyrirvari sleginn af þessum ástæðum og fleirum að stjórnarflokkarnir hljóti að taka til endurmats verkaskiptingu sín á milli og eftir atvikum einnig hvernig mönnum er skipað til verka.
Það er þýðingarmikið að þingið skynji strax á fyrstu starfsdögum sínum þá meginþætti sem skína í gegnum stjórnarsáttmálann. Þar kemur fram vilji til þess að skapa einstaklingum og atvinnulífi aukið svigrúm til þess að vinna að eigin hag og annarra, bæta samkeppnisstöðu þessara aðila gagnvart útlöndum og draga úr annmörkum sem óþjált ríkiskerfi getur lagt á starfsemi manna í landinu. Það er grein af sama meiði að ákveðið er að við endurskoðun á skattalöggjöf eigi að draga úr jaðaráhrifum og mismunun í skattkerfinu, gera skattlagninguna einfaldari og tryggja samkeppnisstöðu íslensks atvinnulífs hvað skattlagningu varðar. Það er einnig þýðingarmikið að boðað er að skattareglurnar verði þannig úr garði gerðar að þær verði hvetjandi fyrir frumkvöðla á sviði rannsókna og þróunar og almennarar nýsköpunar í atvinnulífinu.
Herra forseti. Undanfarin fjögur ár hefur tekist að endurbæta flest skólastig landsins í samvinnu við foreldra og skólafólk. Margar jákvæðar breytingar hafa jafnframt verið gerðar á háskólastiginu. Ljóst er að á kjörtímabilinu verður lögð mikil og aukin áhersla á æðri menntun í landinu. Með aukinni alþjóðavæðingu vinnumarkaðarins þurfum við að leggja áframhaldandi og aukna rækt við mannauðinn. Þar kemur hinn nýi og spennandi heimur upplýsingatækninnar sífellt meira við sögu og við Íslendingar verðum að halda því forskoti sem við höfum. Kemur fram í stjórnarsáttmála að við sölu ríkisfyrirtækja verði sérstaklega litið til upplýsingahraðbrautarinnar þegar ákveðið er hvernig skuli verja söluandvirðinu. Þá verða lögð drög að því á næstunni að losa þungamiðjuna í fjarskiptamálum okkar Íslendinga, Landssímann, úr viðjum ríkisrekstrar. Vissulega þarf að huga að ýmsu við slíka aðgerð en takist hún vel tel ég einsýnt að hún muni efla enn og styrkja upplýsingasamfélag þjóðarinnar um leið og samkeppni er tryggð og kostir einstaklinganna verða fleiri og ódýrari.
Afar mikilvæg eru þau áform ríkisstjórnarinnar að efna til markvissra aðgerða til þess að auka almennan sparnað og hvetja landsmenn til slíks sparnaðar. Í því sambandi er sérstaklega talað um að skapa skilyrði til að verja auknum fjármunum til lífeyrissparnaðar. Þær stórbrotnu breytingar sem orðið hafa í íslensku efnahagslífi á þessum áratug hafa fleygt okkur fram til þess besta sem þekkist í efnahagsmálum í okkar heimshluta. Sparnaðurinn hefur ekki fylgt þróuninni nægilega vel eftir og þar þarf hugarfarsbreyting að verða. Ríkisvaldið getur með margvíslegum hætti lagt grunn að slíkri breytingu.
Málefni aldraðra munu koma mjög við sögu, sem engum kemur á óvart eftir mikla umfjöllun nú á því ári sem sérstaklega er við þann hóp kennt. Slík málefni breytast hins vegar frá kynslóð til kynslóðar. Hagur eldri borgara hefur aldrei verið betri á Íslandi en nú er. En samt má enn gera betur. Allir eru sammála um að gefa verði færi á sveigjanlegum starfslokum á vinnumarkaði. Með bættri heilbrigðisþjónustu og auknu heilnæmi nútímasamfélags er fólk vinnufært mun lengur en áður. Því er fráleitt að dæma fólk á besta aldri frá störfum til þess eins að hlýða almanakinu.
Eins er ljóst að besta og varanlegasta aðgerðin til þess að íslenskir eldri borgarar búi við jafngóð eða betri skilyrði og aðrir er að auka veg sparnaðarins og þá ekki síst lífeyrissparnaðar í landinu. Menn geta með skattalegum úrræðum náð árangri hvað þetta varðar. Einnig er rétt að örva áhuga manna til að taka upp beinan þátt í uppbyggingu atvinnulífsins, til að mynda með hlutafjárkaupum. Það er einnig í þeim anda að hleypa lífi og krafti í íslenskt þjóðlíf og efnahagsstarfsemi að gefa fyrirheit um að leitast verði við að styðja frumkvöðla í atvinnulífi.
Þá er rétt, herra forseti, að vekja athygli á því að stefnuyfirlýsingin undirstrikar að í starfsemi ríkisstjórnarinnar sem heildar skulu skoðaðir möguleikar fólks í hinum dreifðari byggðum landsins. Slíkt framtak verður ekki eingöngu fyrir meðalgöngu Byggðastofnunar sem þó hefur unnið ágætt verk og fær nýtt og aukið hlutverk samkvæmt þeim hugmyndum sem stefnuyfirlýsingin greinir frá.
Þegar yfirlýsingin er lesin grannt kemur fram að í flestum einstökum þáttum hennar er jafnframt litið til byggðasjónarmiða og með hvaða hætti afmarkaðar aðgerðir Alþingis og ríkisstjórnar geti haft áhrif til góðs í þeim efnum. Til að mynda felast miklir möguleikar í upplýsingatækninni sem á að fá aukið vægi og mun ekki síst nýtast landsbyggðinni ef rétt er á haldið. Við vonumst til að á þessu kjörtímabili náist að snúa vörn í góða sókn í þessum mikilvægu málum.
Það er einnig augljóst að vilji ríkisstjórnarinnar stendur til þess að treysta stöðu íslensks sjávarútvegs og jafnframt tryggja frið um hann. Nauðsynlegt er að setja skýrar og skilmerkilegar reglur sem hann á að geta búið við til lengri tíma. Hafnað er hugmyndum um smáskammtalækningar annars vegar og óútfærðar byltingar hins vegar en kjósendur gáfu að vonum lítið fyrir slíkan málatilbúnað í kosningunum.
Það er athyglisvert að svonefnt veiðileyfagjald sem áður tröllreið umræðunni og átti öll mein að lækna náði engu flugi í kosningabaráttunni. Virtist það reyndar aðeins nefnt þar til málamynda af fyrrum heittrúuðum fylgismönnum. En árétta skal að við endurskoðun á ramma sjávarútvegsins ætla menn sér að skoða ítarlega öll þau gagnrýnisatriði sem sett hafa verið fram á undanförnum árum og meta hversu raunhæf þau eru, hversu sanngjörn þau kunna að vera og bregðast við með skynsamlegum hætti. Ég tel að sú niðurstaða í stefnuyfirlýsingunni sé í mjög góðu samræmi við úrslit kosninganna og þá umræðu sem fór fram fyrir þær. Óljósum hugmyndum byggðum á illa rökstuddum fullyrðingum, þar sem hvað rak sig á annars horn, var hafnað af almenningi í kosningunum með eftirminnilegum hætti. Það ættu menn að láta sér að kenningu verða.
Herra forseti. Útlit er fyrir að Atlantshafsbandalagið sé að ná markmiðum sínum í Kosovo þótt eigi eftir að leysa vanda sem upp kom fyrir tveimur dögum varðandi framkvæmd friðaráætlunar þeirrar sem fyrir liggur. Í átökunum vegna Kosovo hefur Atlantshafsbandalagið enn sannað gildi sitt, sýnt að það gegnir lykilhlutverki í Evrópu og er ómissandi fyrir frið og stöðugleika í álfunni. Staðfesta bandalagsríkjanna hefur auðvitað ráðið úrslitum við að tryggja þann árangur sem náðst hefur. Þegar Júgóslavíustjórn áttaði sig á að borin von væri að treysta á að óeining kæmi upp í bandalaginu og þegar hún trúði á að bandalagið hefði vilja til að halda út til sigurs gaf hún eftir en málið er enn ekki í höfn og staðfestu því áfram þörf líkt og ætíð er reyndin þegar einræðis- og kúgunaröfl eiga í hlut.
Vaclav Havel, forseti Tékklands, kallaði nýlega aðgerðir Atlantshafsbandalagsins vegna Kosovo fyrstu mannréttindastyrjöldina í Evrópu. Það er rétt að aðgerðirnar gegn Júgóslavíu hafa ekki snúist um völd og áhrif yfir löndum eða landsvæðum. NATO hafði ekki aðra hagsmuni að verja en réttindi þess fólks sem hrakið hafði verið frá heimilum sínum og beitt ótrúlegu harðræði.
Íslendingar öxluðu að sínu leyti ábyrgð á ákvörðunum Atlantshafsbandalagsins og munu taka þátt í að græða þau sár sem útsendarar stjórnvalda í Belgrad hafa valdið. Það starf verður bæði tímafrekt og kostnaðarsamt. Í stefnuyfirlýsingunni er í knöppu máli vikið að nokkrum helstu þáttum í utanríkisstefnu ríkisstjórnarinnar og vísa ég til hennar um það efni.
Herra forseti. Í stuttri stefnuræðu gefst einungis tóm til að víkja að örfáum þáttum þeirrar stefnuyfirlýsingar sem hefur verið birt öllum almenningi í landinu og fengið býsna góðar viðtökur. Þar er vikið að flestum þeim meginsjónarmiðum sem efst hafa verið á baugi að undanförnu. Þar eru reifaðar hugmyndir um heilbrigðismál með nýjum hætti. Þar er vikið að þörfinni á því að skoða almannatryggingakerfið og lífeyriskerfið til þess að ná fram sem hagkvæmastri uppbyggingu þess kerfis í þágu eigenda þess. Þar er farið orðum um um þá möguleika sem fyrir hendi eru til þess að styrkja stöðu fjölskyldunnar í einstökum þáttum en segja má að stefnuyfirlýsingin í heild lúti ekki síst að því að tryggja heilbrigðan efnahagsgrunn fjölskyldunnar. Þar er gerð grein fyrir því að gert verður sérstakt átak í baráttunni við fíkniefnavandann þannig að þeirri vá verði haldið frá íslenskri æsku og þeir aðilar sem gera sér mat úr eitrinu í orðsins fyllstu merkingu fái makleg málagjöld.
Þá er einnig fjallað um náttúruvernd og nauðsyn þess að skapa sátt milli skynsamlegrar nýtingar auðlinda og náttúruverndarsjónarmiða, því að hvort tveggja eru grundvallaratriði þegar litið er til langtímahagsmuna komandi kynslóða á Íslandi.
Allir þessir þættir, sem og þeir sem ég hef áður getið um, gefa heildstæða mynd af verkum ríkisstjórnarinnar og þeim væntingum sem hún vill skapa við aldahvörf. Hún sýnir ríka trú flokkanna og forustumanna þeirra á þeim möguleikum sem fyrir hendi eru til þess að skapa hér öflugt mannlíf. Yfirlýsingin er heitstrenging um að tryggja að Ísland verði áfram land tækifæranna þar sem æskufólkið á fleiri kosti en nokkru sinni fyrr. Ef þetta gengur eftir er víst að ekki hefur verið til einskis barist. Þau öfl eru fjölmörg sem við mennirnir fáum ekki ráðið við. Það setur okkur auknar skyldur á herðar að stýra því vel sem við völdum.