Össur Skarphéðinsson:
Herra forseti. Forustumenn hæstv. ríkisstjórnar hafa allir sem einn haldið því fram eftir að kosningum sleppti að mestu máli skipti í efnhagsstjórninni að efla og tryggja stöðugleikann. Ég held, herra forseti, að það sé engum efa blandið að frv. sem liggur fyrir af hálfu Samfylkingarinnar megi auðvitað líta á sem viðleitni Samfylkingarinnar til að styðja hæstv. ríkisstjórn til að ná þessu markmiði.
Í umræðunni um þessi mál höfum við drepið á ýmis atriði sem við teljum að hið opinbera geti nýtt sér til að draga úr því sem hæstv. fjmrh. kallaði verðbólguskot fyrr í dag. Hæstv. forsrh. hefur sagt að engin ástæða sé til þess að hafa áhyggjur af því. Enginn hæstvirtra ráðherra hefur raunverulega gefið alvarlegan gaum að þessu nema hæstv. iðn.- og viðskrh. í tveimur blaðaviðtölum.
Það sem Samfylkingin hefur verið að gera, herra forseti, er að leggja til að bensínsgjaldshækkun þessi verði kölluð til baka. Við höfum jafnframt lagt til að farið verði ofan í saumana á forsendum þeirrar ákvörðunar Landsvirkjunar að hækka orkuverð. Við höfum líka kastað því upp hvort rétt sé, miðað við þá stöðu sem komin er upp, að draga einnig til baka áfengishækkunina. Allt kemur þetta inn í verðbólguna og allt er þetta líklegt til að ýta eftir því sem Efnahags- og framfarastofnun Evrópu reifaði í aðvörunarorðum sínum í síðasta mánuði til að efla samspil víxlhækkana verðlags- og launaþróunar þegar kemur fram á árið í kjarasamningum.
Hæstv. fjmrh. reyndi að skjóta sér undan þessu í einhvers konar skæklatogi um frammistöðu Reykjavíkurborgar. Hann spurði okkur, sem hér erum að tala, hvort við ættum þá ekki að beina geir okkar að borgarstjórn Reykjavíkur. Það er sjálfsagt að gera það líka. Nú vill svo til að það er beint samband milli borgarstjórnar og fjmrn. þannig að það ætti kannski ekki að vefjast fyrir hæstv. ráðherra að koma þeim skilaboðum á framfæri.
Auðvitað, herra forseti, höfum við líka verið að beina geir okkar að borgarstjórn Reykjavíkur. Það felst í þeim athugasemdum sem við höfum sem þingflokkur gert við orkuverðshækkun Landsvirkjunar. Það er einfaldlega þannig, herra forseti, að Reykjavíkurborg kemur að þeim og er ábyrg fyrir þeim líka.
Við þær aðstæður sem nú hafa skapast þá er nauðsynlegt að allir taki á í þessum efnum. Það er nauðsynlegt að ríkisstjórnin hafi forgöngu um samráð við sveitarstjórnir til að ná þessu niður.
Herra forseti. Mig langar að varpa fram einni spurningu til hæstv. fjmrh. sem varðar frv. sem hér er um að ræða. Við erum að leggja það til að hækkun á bensíngjaldi verði frestað. Ég held að það megi færa sterk rök fyrir því að gjaldið sem runnið hefur í Vegasjóð það sem af er á þessu ári sé talsvert meira en gert var ráð fyrir í forsendum fjárlaga. Þetta var eitt af því sem við þingmenn Samfylkingarinnar, sem eigum sæti í fjárln., vildum fá ráðrúm til að spyrja fulltrúa hæstv. ráðherra að á fundi í fjárln. Við höfum ekki fengið tækifæri til þess enn þá og því vil ég, mér til hægri verka, herra forseti, spyrja hæstv. ráðherra: Getur verið að aukningin sem hefur af þessum sökum runnið í Vegasjóð sé það mikil að ekki sé beinlínis þörf á þeirri hækkun sem varð nú um síðustu mánaðamót?
Ég held að nauðsynlegt sé að þetta komi fram í umræðunni vegna þess að ef í ljós kemur að einhver hundruð milljóna komi inn, umfram það sem menn töldu þegar gengið var frá fjárlögum, er alveg ljóst að forsendur þessarar hækkunar eru brostnar og þær óþarfar.
Það er merkilegt, herra forseti, að í umræðunni eftir kosningar hefur verið allt annar tónn í talinu um efnahagsstjórnunina. Af hálfu ríkisstjórnarinnar var fyrir kosningar allt í stakasta lagi. Hins vegar var allt í einu komið annað umhverfi og ástand í efnahagsmálunum strax eftir kosningar. Þá steig hver sérfræðingurinn á fætur öðrum fram á sviðið og talaði um nauðsyn þess að fara afar varlega í efnahagsmálum. Það er merkilegt að rifja þetta upp í ljósi þess að hæstv. fjmrh. talar hér í dag aðeins um verðbólguskot. Hæstv. forsrh. hefur í viðtölum sagt að engin ástæða sé til þess að hafa áhyggjur af þessu. Guð láti gott á vita. Ég held að allir í þessum sal vildu mjög gjarnan að hæstv. ráðherrar hefðu rétt fyrir sér.
Eins og ég gat um hefur aðeins einn ráðherra tekið undir nauðsyn þess að gripið verði til einhverra aðgerða. Það er hæstv. iðn.- og viðskrh., sem lét svo um mælt í viðtölum, bæði við Dag og ég held DV líka, að nauðsynlegt væri að finna ráð og hann benti á þessi ráð. Þau fólust aðallega í því að einkavæða og mig minnir að hann hafi líka talað um nauðsyn þess að endurvekja og auka skattaívilnanir vegna hlutbréfakaupa. Það lýsir hins vegar skilningi hæstv. ríkisstjórnar á vandanum að þetta eru sömu ráðin og hún hefur talað fyrir t.d. stefnuyfirlýsingu sinni. Hún getur hins vegar ekki fundið neinn sérfræðing í efnahagsmálum sem reiðubúinn er að fallast á að þessi ráð dugi.
Því segi ég, herra forseti, að þegar talað er um að menn hafi ekki vit á efnahagsmálum, eins og hæstv. forsrh. lét sér sæma að segja fyrir kosningar, vegna þess að þeir hafi ekki sérstaka menntun í þeim fræðum, þá hittu þau ummæli auðvitað fyrir hæstvirta ráðherra sem hafa sjálfir lagt fram ráð sem ekki duga, eins og ég kem að síðar í máli mínu.
Hæstv. ráðherra hélt því fram að ég hefði fyrir kosningar látið sem ný sannindi hefðu komið fram þegar ég vísaði í skýrslu sem kom frá Alþjóðagjaldeyrissjóðnum. Hæstv. ráðherra sagði að hann hefði sjálfur sent fréttatilkynningu frá sér um álit sjóðsins og ég hefði látið sem þar væri eitthvað nýtt á ferðinni sem ekki hefði komið fram áður. Það er alrangt, herra forseti.
Að vísu er það svo að í fréttatilkynningu sem ráðuneytið sendi frá sér var aðallega að finna það sem jákvætt var. Vissulega var margt jákvætt í þeirri skýrslu um stöðu efnahagsmála, annað hvort mætti nú vera við annað eins góðæri og hefur verið síðustu missiri. Hins vegar var ýmislegt annað sem ekki kom fram. Ég lét þess jafnan getið í samræðum mínum við hæstv. fjmrh. og reyndar aðra frambjóðendur ríkisstjórnarflokkanna að þessi ummæli sem ég hafði eftir sjóðnum væru ekki ný af nálinni. Ég tók fram að ég hefði tekið þau úr skýrslu sjóðsins sem dagsett var 28. janúar og ég fann á heimasíðu Seðlabankans.
En þar er líka að finna ýmislegt annað, herra forseti. Þar er m.a. að finna ræðu seðlabankastjóra, Birgis Ísleifs Gunnarssonar, frá síðasta ársfundi bankans. Þar bendir bankastjórinn á að á síðasta ári jókst viðskiptahallinn verulega og hann sagði þar að mikilvægasta verkefni hagstjórnarinnar í nánustu framtíð væri að koma böndum á þann halla. Hann benti á það, eins og Seðlabankinn hefur ítrekað gert síðan, að tímabundnar ástæður valda 40% hallans, þ.e. tímabundnar ástæður sem tengja má stóriðjuverkefnum, virkjunum sem tengjast stóriðju, flugvélum og ábyrgðum. Þegar búið er að taka þetta frá og þegar búið er að taka inn í dæmið þær aðgerðir sem hæstv. ríkisstjórn hefur beitt sér fyrir og meta stöðuna fram til ársins 2003 kemst Seðlabankinn að niðurstöðu sem hljóðar svo, með leyfi forseta:
,,Eftir standa þá um 20 milljarðar króna sem nauðsynlegt verður að bregðast við svo að komist verði hjá því að langtímajafnvægi raskist í þjóðarbúskapnum.``
Á bls. 8 í ritinu Þjóðarbúið birtir Þjóðhagsstofnun spá þar sem tekið er tillit til þessara tímabundnu stóriðjutengdu fjárfestinga og þeirra aðgerða sem búið er að draga fram. Samkvæmt þeirri spá Þjóðhagsstofnunar verður árlegur viðskiptahalli á þessu tímabili til 2003 3% af landsframleiðslu, hann verður 19 milljarðar. Þetta er hinn varanlegi hluti viðskiptahallans sem er eftir þegar búið er að taka tillit til aðgerða ríkisstjórnarinnar og búið að draga frá það sem kalla má tímabundnar aðgerðir vegna stóriðjutengdra verkefna eins og þeirra sem ég nefndi áðan.
Þetta gerir það að verkum að hæstv. ríkisstjórn hefur brugðist. Hún hefur ekki fundið ráð til þess að auka þjóðhagslegan sparnað til þess að draga úr þessum viðskiptahalla. Það er hann sem er hættan sem fólgin er í efnahagsstjórnuninni og það er það sem ég á við þegar ég held því fram að hæstv. ríkisstjórn hafi brugðist.
Ég bendi á það, herra forseti, að í því sem Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn sagði segir líka, með leyfi forseta:
,,Nýsamþykkt fjárlög fyrir 1999 fela ekki í sér nægilegt aðhald í ríkisfjármálum að okkar dómi.``
Þar er sagt berum orðum að hagstjórnin hjá hæstv. ríkisstjórn hafi leitt til --- og ég leyfi mér að vitna í skýrsluna: ,,vaxandi áhættu sem leiðir af misvægi í þjóðarbúskapnum``. Þetta kemur fram í álitinu frá 28. janúar og það voru þessi orð sem hæstv. fjmrh. og hæstv. forsrh. vildu ekki kannast við fyrir kosningar. Þeir sögðu: ,,Það er allt í stakasta lagi.``
Nú koma þeir aftur og segja: ,,Það er allt í lagi.`` Hæstv. forsrh. segir að ekkert sé að, það sé ekkert að óttast en hæstv. fjmrh. kallar þetta verðbólguskot. Enginn hefur tekið sér í munn orðið óðaverðbólga eins og hæstv. forsrh. leyfði sér að halda fram í stefnuræðu sinni á dögunum, a.m.k. kannast ég ekki við að nokkur úr Samfylkingunni hafi gert það. Við höfum hins vegar bent á þessi varnaðarorð opinberra stofnana.
Efnahags- og framfarastofnun Evrópu hefur, eins og ég hef þegar rakið í dag, bent á að þrátt fyrir að gripið hafi verið til ákveðinna aðferða þá vanti forsjálni hjá viðskiptabönkunum og þar er líka sagt að viðskiptahallinn verði áfram til staðar. Hvað þýðir það? Það þýðir að undirstaða gengisins molnar, þetta eykur óvissu í efnahagsmálum og líkur eru á því að verðbólgan fari upp.
Ég bendi líka á það, herra forseti, að sú stofnun, sem jafnan er vísað til og vafalaust hefur innan vébanda sinna besta sérfræðing á þessu sviði, er varkár. Vel kann að vera að það sé sálfræðilega rétt að vera varkár í dómum ef maður heitir Seðlabankinn. En það er samt sem áður staðreynd að Seðlabankinn hefur á nokkurra mánaða fresti síðasta árið endurskoðað verðbólguspá sína og alltaf upp á við. Spáin var 1,9% í september, hún var orðin 2,2% í desember, hún var orðin 2,8% í apríl og núna held ég að hún sé komin í 3,3%, Íslandsbanki segir 3,9%. Ég ætla ekki að spá því að það fari yfir 4% en það er alveg ljóst að eitthvað er að gerast sem er heldur óhagkvæmt fyrir stöðu okkar.
Ég nefni þetta sérstaklega, herra forseti, vegna þess að ég held því fram, eins og ég hef sagt hér fyrr í dag, að það séu bara þrenns konar aðgerðir sem hægt er að grípa til við þessar aðstæður til að reyna að lengja þetta síðara skeið hagsældartímabilsins sem við erum á. Það eru vaxtahækkanir, það eru skattahækkanir og það eru mjög aðhaldssamar aðgerðir á sviði hins opinbera rekstrar.
Ég held því fram að mistök hafi orðið í efnahagsstjórnuninni sem geri það að verkum að við getum ekki lengur gripið til vaxtahækkana. Við getum ekki lengur gripið til skattahækkana. Það eina sem við getum er að fara ansi harkalega í hinn opinbera rekstur og það er alltaf mjög sársaukafullt eins og ég sé á þeim brúnum sem lyftast nú á hv. formanni fjárln.
Þau mistök sem ég er að tala um er t.d. sú staðreynd að í miðju góðæri fer ríkisstjórnin þá leið að lækka skatta yfir línuna. Ég sagði þetta í kosningabaráttunni og það þarf talsverðan kjark, herra forseti, til að standa frammi fyrir kjósendum sínum og segja: ,,Það var rangt að lækka skattana ykkar.`` Ég gerði það og ég geri það enn þann dag í dag.
Ég tel að miðað við stöðuna í efnahagsmálum hafi þetta því miður verið röng hagstjórnarleið og það hefði átt að fara aðrar leiðir til þess að koma þessari kjarabót og það hefði ekki átt að koma henni allri í hendur launamanna á þessum tíma. Það átti að gera það síðar ef menn vildu það.
Annað sem var miklu alvarlegra var sú kolranga aðferð sem hæstv. fjmrh. og hæstv. viðskrh. báru ábyrgð á varðandi einkavæðingu bankanna. Ég er síður en svo á móti því að selja samkeppnisrekstur úr höndum ríkisins og ég er ekkert á móti því að einkavæða bankana. En hæstv. ríkisstjórn fór ranga leið. Það sem hún gerði var að hún seldi nýtt hlutafélag með nýtt hlutafé úr bönkunum í stað þess að selja það gamla. Það gerði það að verkum að bankarnir höfðu möguleika á því að taka meira lán og þar af leiðandi að lána meira. Við þær aðstæður sem þarna ríktu var þetta stórhættulegt. Hvers vegna, herra forseti? Vegna þess að bankarnir eiga allir í samkeppni núna. Þeir eru allir að varða stöðu sína. Það liggur fyrir að það er samruni í bankaheiminum og það skiptir miklu fyrir bankana að víkka út efnahagsreikning sinn og þess vegna notfæra sér þetta og líkast til hafa þeir gefið ríkisstjórninni röng ráð til að fara þá röngu leið sem hentaði þeim í sínum innbyrðis slag. Þetta leiddi til að þeir gátu tekið aukin lán erlendis og þeir þurftu að þrýsta út þessum lánum innan lands og það gerðu þeir. Það er auðvitað partur af þeirri neyslusprengingu sem orðið hefur innan lands.
Síðan verð ég líka að segja það, herra forseti, að ég tel að það sé í besta falli gáleysislegt af hæstv. ríkisstjórn að standa frammi fyrir mesta góðæri sem sem við höfum farið í gegnum og skila ríkissjóði ekki með meiri afgangi en gert var og þurfti að grípa til sölu ríkiseigna. Það kalla ég ekki að skila almennilegum afgangi, herra forseti, og ég tel að þarna sé víti til varnaðar.
Ég er viss um að það eru ekki allir í mínum eigin þingflokki sem endilega fallast á þessar röksemdir mínar en þetta eru þær einu sem ég get fært inn í umræðuna, herra forseti. Ég tel að þarna hafi verið rangt farið að.
Hæstv. fjmrh. gat þess líka áðan að það skipti miklu máli hvernig menn tala og það er rétt. Þess vegna eiga menn að gæta sín á því að kalla ekki ,,úlfur, úlfur`` og gæta þess að vera ekki að spá því að fram undan sé einhver verðbólgusprenging og það höfum við ekki gert. Við höfum einungis verið að mæla nokkur varnaðarorð. En þetta gengur auðvitað á báða vegu, herra forseti. Hafi einhver talað gáleysislega í þessari umræðu allri þá eru það þessir ágætu piltar sem sitja hérna sitt hvorum megin á bekkjunum. Voru það ekki hæstv. utanrrh. og hæstv. forsrh. sem boðuðu beinlínis til sérstaks blaðamannafundar um miðbik síðasta vetrar, til þess að segja þjóðinni hvað? Bara eitt. Að það væri fram undan góðæri sem væri líklegt til þess að vara í nokkur ár.
Hvað gerir þjóðin þegar tveir forustumenn, sem hún treystir, ganga fram fyrir skjöldu og segja henni að góðærið sé komið til þess að vera? Þjóðin gengur út, hún fer í næsta banka sem býður henni fjármagn á útsöluprís, hún slær sér lán og kaupir sé nýjan bíl. Ég segi að gáleysisleg ummæli og gáleysisleg meðferð hæstv. ríkisstjórnar á góðærinu hafi magnað þennan vanda.
Ég sagði áðan, herra forseti, að erfitt væri fyrir okkur að fara þá leið að hækka skatta og það hef ég sagt fyrr í dag. Ég er líka þeirrar skoðunar að það sé voðalega erfitt að fara þá leið að hækka vexti. Það er svona hin hefðbundna leið, hagstjórnarleið, sem menn geta farið og gátu farið. Seðlabankinn hefur farið þessa leið, hann hefur hækkað vexti tvisvar. Þó að hann stjórni ekki beinlínis vaxtahækkunum viðskiptabankanna taka þeir auðvitað mið af þeim vöxtum og þetta hefur leitt til vaxtahækkana. Ætli vaxtamunurinn núna á skammtímalánum innan lands og erlendis sé ekki með síðustu hækkunum kominn upp í 5%? Í apríl var hann a.m.k. samkvæmt ársfjórðungsskýrslu Landsbankans 4,5%. Það er varla hægt að gera þennan mun miklu meiri, herra forseti.
Hvers vegna? Vegna þess að við lifum í allt öðru umhverfi en fyrir nokkrum árum. Hluti af skýringunni á því hvers vegna okkur tókst í byrjun þessa áratugar að rífa okkur upp úr þeirri efnahagslegu lægð sem við stóðum þá í var að við opnuðum hið peningalega umhverfi. Það er orðið opið og alþjóðlegt. Það þýðir einfaldlega að atvinnulífið leitar þangað sem lánin eru best. Þess vegna er það miklu meira umhendis núna að beita vaxtahækkunum til þess að stemma stöðuna eins og hún er að verða og þess vegna held ég að það sé ekki gerlegt. Fyrir utan það náttúrlega, þær tvær vaxtahækkanir sem Seðlabankinn hefur staðið fyrir, má auðvitað segja að hann hafi óbeint staðið fyrir vaxtahækkunum vegna þess að á sama tíma og vextir fóru mjög hratt lækkandi á síðasta ári erlendis, og vextir hér hefðu átt að fylgja, þá stóð hann í ístaðinu þannig að samsvarandi þróun varð ekki sem er auðvitað óbein vaxtahækkun af hans hálfu.
Herra forseti. Áður en ég lýk máli mínu vil ég ítreka að ég tel að þessi mistök sem ríkisstjórninni hefur orðið á við efnahagsstjórnunina hafi valdið því að erfitt er að framlengja þetta síðasta skeið hagsældartímans sem við lifum nema með mjög sársaukafullum niðurskurði í opinberum rekstri. Ég held að mjög erfitt verði að ná um það pólitískri samstöðu, ekki bara milli stjórnar og stjórnarandstöðu heldur líka innan stjórnarliðsins. Ég held að það verði gríðarlega erfitt. Ég held sem sagt að vegna þess að þeir sváfu á verðinum, vegna þess að þeir voru að fara í kosningar og vegna þess að þeir sögðu ekki rétt frá, sé miklu erfiðara að grípa inn í dæmið en núna. En það er auðvitað ekki vonlaust.
Þegar menn tala um að þetta sé bara verðbólguskot, eins og hæstv. ráðherra gerir, þá vil ég vekja athygli á því að verðbólguþrýstingurinn var kominn fram strax á síðasta ári. Húsnæði hækkaði um ríflega 2%, þjónusta um 3% og vextir hækkuðu um skeið. Það sem gerði það hins vegar að verkum að þetta náði ekki að hækka verðbólguna innan lands var auðvitað að það var verðhjöðnun erlendis og gengið hækkaði þannig að krónan var styrkari sem þýddi að innflutningsvarningur lækkaði. Verð á innfluttum varningi lækkaði um 3% í fyrra og það faldi þann verðbólguþrýsting sem var kominn fram löngu áður en á þessum vetri. Þess vegna leyfi ég mér að óttast að hæstv. ráðherra hafi ekki rétt fyrir sér þegar hann talar um verðbólguskot núna vegna þess að þessi verðbólga er framhald af þrýstingi á síðasta ári.
Síðan er það eftir sem við eigum enn órætt í umræðunni og það eru þær sviptingar sem verða á vinnumarkaði vegna þess að launahækkanir okkar, launahækkanir opinberra starfsmanna, aðlögunarsamningar og fastlaunasamningar munu leiða til þess að mikil ólga verður á launamarkaði.