Flm. (Kolbrún Halldórsdóttir):
Virðulegi forseti. Þáltill. sú sem hér er mælt fyrir er nú flutt í fjórða sinn. Hún var fyrst flutt vorið 1998, endurflutt að hausti og þá send út til ýmissa aðila til umsagnar. Tillagan fékk hins vegar ekki þá umfjöllun í umhvn. sem leiddi til nál. Þannig gerðist það að tillagan var flutt í þriðja sinn á sumarþinginu í júní. Í umræðum um tillöguna á þinginu kom í ljós að ný staða mundi að öllum líkindum vera komin upp í umhvn. þar sem meiri hluti nefndarmanna hafði lýst yfir stuðningi við efni tillögunnar. Það nægði þó ekki til að fá hana afgreidda úr nefndinni svo hún var aftur send út til umsagnar.
Nú hafa alls 19 aðilar gefið umsögn um tillöguna. Má segja að tólf þeirra hafi verið meðmæltir henni en aðeins sjö mælt á móti henni. Fróðlegt er að lesa upp lista þeirra sem hafa verið samþykkir þessari tillögu en það eru: Náttúruverndarsamtök Austurlands, Náttúrufræðistofnun Íslands, Félag íslenskra náttúrufræðinga, Hið íslenska náttúrufræðifélag, Félag leiðsögumanna, Náttúruverndarráð, Landvernd, Sveitarstjórn Norður-Héraðs, Skipulagsstofnun, Ferðamálaráð Íslands, Náttúruvernd ríkisins, Samtök úti\-vistarfélaga, Útivist og Ferðaklúbburinn 4x4.
Þeir sem hafa hins vegar mælt gegn þessari tillögu eru: Bæjarstjórn Austur-Héraðs, Samband sveitarfélaga í Austurlandskjördæmi, iðnaðarráðuneytið, Landsvirkjun, Orkustofnun og umhverfisráðuneytið.
Hér skiptast umsagnir og umsagnaraðilar algjörlega í tvo hópa. Allar náttúruverndarstofnanir sem að málinu hafa komið eru hlynntar tillögunni því að Fljótsdalsvirkjun fari í lögformlegt mat á umhverfisáhrifum. Einn umsagnaraðili, Ferðamálaráð Íslands, hefur raunar breytt um afstöðu frá fyrri umsögn þegar það lýsti sig fylgjandi lögformlegu mati því að í nýju umsögninni frá Ferðamálaráði tekur það ekki afstöðu.
Þá ber einnig að gera sérstaka grein fyrir umsögn Skipulagsstofnunar. Í fyrri umsögn sinni, dags. 9. nóv. 1998, styður stofnunin að virkjunin verði sett í hið lögformlega ferli og segir þar, með leyfi forseta:
,,Skipulagsstofnun telur að í ljósi breyttra viðhorfa og löggjafar í umhverfismálum sé eðlilegt að fram fari formlegt mat á umhverfisáhrifum framkvæmda sem háðar eru mati skv. 5. gr. laga nr. 63/1993, þrátt fyrir að þær falli undir II bráðabirgðaákvæði þeirra. Fjögur og hálft ár er liðið frá tímamörkum bráðabirgðaákvæðisins, en skv. nefndaráliti umhverfisnefndar, þar sem gerð er grein fyrir breytingartillögu þeirri sem bráðabirgðaákvæðið byggir á, var tilgangur þess að gefa ,,hlutaðeigandi aðilum nokkurn aðlögunartíma vegna þeirra breyttu réttarreglna sem lagðar eru til í frumvarpinu.````
Í nýrri umsögn Skipulagsstofnunar, sem dagsett er 16. júlí 1999, er ekki tekin afstaða til þess hvort virkjunin skuli sæta lögformlegu mati, en þar kemur fram að samvinnunefnd sú sem vann að gerð svæðisskipulags miðhálendisins og staðfest var af umhvrh. 10. maí sl., gerði í úrskurði sínum fyrirvara við virkjanaframkvæmdirnar. Að þeim fyrirvara verður vikið síðar í framsögunni. En þá kemur í umsögn skipulagsstjóra nýr flötur fram í málinu og skal nú vitnað orðrétt í umsögn Skipulagsstofnunar. Þar segir, með leyfi forseta:
,,Ekki er fyrir hendi aðalskipulag Fljótsdalshrepps en áður en hægt verður að hefja framkvæmdir við virkjun þarf sveitarstjórn að auglýsa tillögu að deiliskipulagi virkjunarsvæðisins. Það verður síðan hlutverk sveitarstjórnar að fjalla um og svara þeim athugasemdum sem kunna að berast við deiliskipulagstillöguna. Samþykki sveitarstjórn deiliskipulagið sendir hún það til yfirferðar hjá Skipulagsstofnun skv. 3. mgr. 25. gr. skipulags- og byggingarlaga, nr. 73/1997. Þegar deiliskipulagið hefur verið samþykkt getur sveitarstjórn veitt framkvæmdaleyfi fyrir virkjun, sbr. 27. gr. skipulags- og byggingarlaga.
Fari ekki fram mat á umhverfisáhrifum Fljótsdalsvirkjunar samkvæmt lögum nr. 63/1993 má ætla að sú umræða sem hefði orðið í tengslum við það, verði þess í stað í tengslum við deiliskipulagið og það verði því hlutverk Fljótsdalshrepps en ekki Skipulagsstofnunar að vinna úr hugsanlegum athugasemdum.``
Í þessu sambandi ber að athuga að allir landsmenn koma til með að hafa rétt til athugasemda um deiliskipulagstillögu sveitarstjórnar og síðan, eftir atkvæðagreiðslu sveitarstjórnar, kærurétt til sérstakrar úrskurðarnefndar skv. 8. gr. skipulags- og byggingarlaga, nr. 73/1997. Það væri síðan sú úrskurðarnefnd sem hefði síðasta orðið á stjórnsýslustigi því að úrskurðir hennar eru fullnaðarúrskurðir samkvæmt lögunum og verður ekki skotið til umhvrh. Þeir sem vefengdu niðurstöðu nefndarinnar yrðu því að leita til dómstóla.
Saga virkjunar á Fljótsdal er orðin öllum kunn og ekki þörf kannski að fara í smáatriðum ofan í hana. Greinargerðin sem fylgir tillögunni greinir söguna ítarlega frá 1981 fram að því að Jón Sigurðsson, þáv. iðnrh., veitti framkvæmdaleyfi eða virkjunarleyfi árið 1991. En það er athyglisvert að þetta virkjunarleyfi er ekki tímabundið á nokkurn hátt. Ein af þeim spurningum sem leitað hafa á menn er hvort réttlætanlegt sé að leyfi af þessu tagi geti gilt um aldur og ævi þegar einföld byggingarleyfi sem veitt eru samkvæmt skipulags- og byggingarlögum falla úr gildi ef ekki er hafist handa við framkvæmdir eða framkvæmdir stöðvast af einhverjum tilteknum ástæðum í tiltekinn tíma, tólf mánuði eða lengur. Þetta gildir um venjulegar húsbyggingar en ekki um framkvæmdaleyfi af því tagi sem hér um ræðir.
Árið 1993 voru sett lög um mat á umhverfisáhrifum, nr. 63/1993. Markmið laganna er, eins og allir vita, að tryggja að áður en tekin er ákvörðun um framkvæmdir sem kunna vegna staðsetningar, starfsemi sem þeim fylgir, eðlis eða umfangs, að hafa í för með sér umtalsverð áhrif á umhverfi, náttúruauðlindir og samfélag hafi farið fram mat á umhverfisáhrifum, svo og að tryggja að slíkt mat verði fastur liður í gerð skipulagsáætlana.
Í lögum þessum er að finna umdeilt bráðabirgðaákvæði II þar sem segir:
,,Þrátt fyrir ákvæði 17. gr. laga þessara eru framkvæmdir samkvæmt leyfum útgefnum fyrir 1. maí 1994 ekki háðar mati á umhverfisáhrifum samkvæmt lögum þessum.``
Þessu ákvæði og virkjunarleyfinu sem út var gefið 1991 hefur verið teflt fram sem vopnum í þeirri deilu sem staðið hefur nú um tveggja, þriggja ára skeið og fjallað um það hvort Fljótsdalsvirkjun sé skilyrðislaust undanþegið mati skv. lögunum eða hvort koma megi henni í slíkt mat með einhverjum ráðum.
Við upprifjun þess ferlis sem fram fór þegar lögin um mat á umhverfisáhrifum voru samin og bráðabirgðaákvæði II var sett inn í frumvarpið virðist ljóst að þeir sem komu að málinu hafi haft aðrar framkvæmdir en Fljótsdalsvirkjun í huga. Allt bendir til þess að menn hafi metið það sem svo að Fljótsdalsvirkjun hafi verið ákveðin og afgreidd 1991 og þannig ekki fallið undir ákvæði laganna enda var á þeim tíma búið að bjóða virkjanaframkvæmdirnar út og menn voru að deila um útfærsluatriði Fljótsdalsvirkjunar á borð við línulagnir og annað slíkt 1993 þegar lögin eru að fara í gegn. Þegar svo ekkert virtist ætla að verða af samningum um orkusölu til álbræðslu á Keilisnesi var framkvæmdum við Fljótsdalsvirkjun slegið á frest. Svo var það ekki fyrr en í ágústlok 1997 að álbræðsla Norsk Hydro á Reyðarfirði kom inn í landsmálaumræðuna. Þar með var Fljótsdalsvirkjun aftur komin í brennidepil og þá fyrst var farið að túlka bráðabirgðaákvæði II úr lögunum um mat á umhverfisáhrifum á þann veg að það gilti um Fljótsdalsvirkjun. Það er því mikil rangtúlkun, sem borin hefur verið á borð fyrir þjóðina, að Alþingi hafi fjallað um Fljótsdalsvirkjun 1993 þegar lögin um mat á umhverfisáhrifum voru samþykkt í þinginu og með bráðabirgðaákvæðinu ákveðið að Fljótsdalsvirkjun væri undanþegin lögformlegu mati.
Í ljósi þess er það lítt sannfærandi málflutningur sem hæstv. forsrh. viðhafði fyrir nokkrum dögum í stefnuræðu sinni.
Verndargildi Eyjabakkasvæðisins er ótvírætt. Mikil breyting hefur orðið á viðhorfum til verndunar hálendissvæða síðan 1981 að heimild til virkjunar Jökulsár í Fljótsdal var sett í lög og mikil breyting hefur orðið á ferðalögum Íslendinga, sem í auknum mæli sækjast nú eftir ferðum um eigið land og þá ekki síst upp á hálendið. Menn eru farnir að átta sig á gildi lítt snortinnar náttúru og í auknum mæli farnir að líta á hana sem sameiginlega auðlind þjóðarinnar, auðlind sem er í hættu vegna gamalla og kannski úreltra ákvæða í lögum, auðlind sem ber í sér möguleika á aukinni hagsæld, ef menn bara opna augun fyrir möguleikum hennar.
Jafnvel þótt Náttúruverndarráð hafi á sínum tíma talið sig vera að bjarga Þjórsárverum frá eyðileggingu vegna virkjanahugmynda sjá menn núna að sú björgunaraðgerð er að mistakast. Þjórsárver eru í stórkostlegri hættu vegna framkvæmda við Kvíslaveitur, þau hafa stórskemmst við fimmta áfanga þeirra framkvæmda og að þeim steðjar enn meiri ógn með áformum um sjötta áfanga. Þannig er það orðið ljóst að þótt Náttúruverndarráð hafi talið sig vera að bjarga Þjórsárverum á sínum tíma með því að gefa eftir Eyjabakka er sú aðgerð léttvæg núna og eykur það enn á kröfu náttúruverndarsinna um að staldrað verði við í virkjanagleðinni.
Á það má benda að Eyjabakkasvæðið fullnægir öllum skilyrðum til að vera útnefnt Ramsar-svæði og hefur Náttúruvernd ríkisins hvað eftir annað bent á mikilvægi þess, m.a. í nýrri umsögn sem nefnd var hér að framan og rituð var 27. ágúst 1999. Þá hefur Náttúruvernd ríkisins ásamt Náttúruverndarráði beitt sér fyrir því að tillaga Náttúruverndarsamtaka Austurlands, sem mótuð var á níunda áratugnum og fjallar um friðlýsingu Snæfells og Vesturöræfa næði fram að ganga. Virðist einkum fyrirstaða hjá virkjunaraðilum við framgang þeirrar sjálfsögðu verndaraðgerðar.
Þrátt fyrir margháttaða viðleitni Náttúruverndarráðs og áhugamanna um náttúruvernd til að fá fram heildstætt mat á verndargildi hálendisins og einstakra þátta í náttúrufari þess hefur takmarkaður árangur náðst til þessa. Þó hefur nú loksins verið skipuð verkefnisstjórn sem ætlað er það hlutverk að gera rammaáætlun til langs tíma um nýtingu vatnsafls og jarðvarma undir kjörorðinu Maður -- nýting -- náttúra. Verkefnið er á forræði iðnrh. en umhvrh. er samráðsaðili. Hefur það verið gagnrýnt að umhvrh. skuli vera undir iðnrh. settur í málefni sem á rætur í náttúru Íslands og umsýslu með hana sem er einmitt umsýslusvæði umhvrn. eðli málsins samkvæmt því ef einhver er skipaður talsmaður náttúru Íslands, þá er það auðvitað umhvrh.
Rúm átján ár eru liðin frá því að heimildarlög voru sett um Fljótsdalsvirkjun og átta og hálft ár frá því að þáv. iðnrh., Jón Sigurðsson, gaf út virkjunarleyfi. Þá eru liðin sex ár frá setningu laga um mat á umhverfisáhrifum og í þeim lögum er ákvæði sem skyldar stjórnvöld til að endurskoða þau lög samhliða endurskoðun skipulags- og byggingarlaga. Þá lagaskyldu hafa stjórnvöld hunsað og hafa þau þar með lengt líftíma margumtalaðs bráðabirgðaákvæðis II, sem notað er til að skjóta stórframkvæmdum á borð við Fljótsdalsvirkjun fram hjá þeim leikreglum sem Alþingi hefur samþykkt að skuli gilda í landinu. Í þessu sambandi má einnig geta um tilskipun Evrópusambandsins nr. 97/11/EC frá 3. mars 1997, en samkvæmt henni eru gerðar nokkrar breytingar á fyrri tilskipun sambandsins um mat á umhverfisáhrifum framkvæmda. Í 3. gr. þeirrar tilskipunar er gert ráð fyrir að stjórnvöld aðildarríkja Evrópusambandsins og Evrópska efnahagssvæðisins hafi tveggja ára frest til að breyta löggjöf sinni og færa hana til samræmis við nýju ákvæðin, eða til 14. mars 1999. Þessari skyldu hafa íslensk stjórnvöld líka brugðist. Því er alveg ljóst að með því að samþykkja áskorun til ríkisstjórnarinnar um að mat fari fram á umhverfisáhrifum virkjunarinnar, eins og lögbundið er um hliðstæð mannvirki, legði Alþingi sitt af mörkum til að unnið sé í anda þeirra laga sem gilda í landinu og þeirra sjónarmiða sem hafa verið sett á oddinn í löggjöf nágrannalanda okkar. Meti ríkisstjórnin það síðan svo að einhverjar lagabreytingar þurfi til, eins og bent hefur verið á í umræðunni upp á síðkastið, ætti að vera hægur vandi að gera þær. Annað eins hefur nú þurft til að framsækin og eðlileg þróun geti átt sér stað, þróun sem tekur tillit til viðhorfsbreytinga í samfélaginu.
Krafan í samfélaginu er alveg skýr. Samkvæmt skoðanakönnunum eru 80% þjóðarinnar þeirrar skoðunar að Fljótsdalsvirkjun eigi að sæta lögformlegu mati á umhverfisáhrifum. Reyndar sýna skoðanakannanir einnig að meiri hluti þjóðarinnar er á móti því að Eyjabökkum verði sökkt með uppistöðulóni.
Með því að samþykkja áskorun til ríkisstjórnarinnar um að fram fari mat á umhverfisáhrifum Fljótsdalsvirkjunar, eins og lögbundið er um hliðstæð mannvirki, legði Alþingi sitt af mörkum til að sem skýrust mynd lægi fyrir og viðhorf almennings kæmu fram um málið og fengju notið sín. Það er lýðræði sem þjóðin á rétt á.