Forsætisráðherra (Davíð Oddsson):
Herra forseti. Ég mæli hér fyrir frv. til laga um Byggðastofnun. Í stefnuyfirlýsingu ríkisstjórnarinnar frá því í vor kom fram að ríkisstjórnin mundi vinna að endurskoðun laga um Stjórnarráð Íslands, skipan ráðuneyta og verkefna þeirra, þar sem hliðsjón yrði höfð af breyttum aðstæðum í þjóðfélaginu. Fyrsta verkefnið á þessu sviði er að færa Byggðastofnun undir iðnrn. og sameina atvinnuþróunarstarfsemi á þess vegum.
Í þessu skyni skipaði hæstv. iðnrh. nefnd sem í haust hefur unnið að því að yfirfara hlutverk, skipulag og starfsemi Byggðastofnunar. Jafnframt var nefndinni sérstaklega falið að haga endurskoðun sinni í samræmi við þál. um stefnu í byggðamálum fyrir árin 1999--2001 sem Alþingi samþykkti á 123. löggjafarþingi, hinn 3. mars sl. Nefnd þessi hefur nú lokið störfum og sett tillögur sínar fram í formi frv. til nýrra heildarlaga um Byggðastofnun sem lagt er óbreytt fyrir Alþingi.
Í frv. eru lagðar til ýmsar breytingar frá gildandi lögum um Byggðastofnun sem eru að stofni til frá árinu 1985. Markmið breytinganna er annars vegar að laga löggjöf um Byggðastofnun að þeirri þróun sem orðið hefur í starfsemi stofnunarinnar á síðustu árum og hins vegar að efla frumkvæði stofnunarinnar á sviði atvinnuuppbyggingar og nýsköpunar á landsbyggðinni.
Samkvæmt frv. er gert ráð fyrir að Byggðastofnun heyri undir iðnrh. og að komið verði á beinu stjórnsýslusambandi milli stofnunarinnar og iðnrn. Er tillaga um það m.a. gerð í samræmi við niðurstöðu stjórnsýsluendurskoðunar á Byggðastofnun sem birtist í skýrslu Ríkisendurskoðunar fyrir árið 1996. Þar kom m.a. fram að eðlilegt væri að stjórnsýsluleg staða Byggðastofnunar yrði tekin til athugunar og komið yrði á stjórnsýslusambandi milli ráðherra og stofnunarinnar. Samkvæmt frv. er því lögð til sú breyting á stjórnskipulegri stöðu stofnunarinnar að iðnrh. fari með yfirstjórn Byggðastofnunar og að stofnunin og stjórn hennar beri ábyrgð á störfum sínum gagnvart ráðherra. Með þessu móti verður ráðherra jafnframt ábyrgur á málefnum stofnunarinnar, bæði á grundvelli laga um ráðherraábyrgð og gagnvart Alþingi, en fram til þessa hefur lagastaðan verið sú að enginn hefur borið slíka ábyrgð gagnvart þinginu. Það hefur því ekki heldur sjálft getað haldið uppi því eftirliti sem stjórnskipunin gerir almennt ráð fyrir að þingið hafi með stjórnvöldum. Jafnframt gefst þá kostur á að skjóta ágreiningi um ákvarðanir stofnunarinnar til ráðherra sem æðra stjórnvalds en slík kæruleið hefur ekki verið fyrir hendi. Í samræmi við þetta er lagt til að stjórn stofnunarinnar þiggi umboð sitt frá ráðherra í stað Alþingis, enda er það sú skipan sem íslensk stjórnskipan gerir almennt ráð fyrir og nauðsynlegt að haga því svo eigi ráðherra að geta borið ábyrgð á starfsemi stofnunarinnar gagnvart þinginu.
Hvað aðsetur Byggðastofnunar varðar er í frv. lagt til að iðnrh. verði heimilt, að fenginni tillögu stjórnar, að ákveða staðsetningu stofnunarinnar en hluti starfsemi hennar er nú starfræktur á Sauðárkróki. Er ákvæði um þetta að meginstefnu til í samræmi við það ákvæði sem ég hef lagt til að tekið verði í lög um Stjórnarráð Íslands.
Í frv. er lagt til að tekin verði upp sú nýbreytni að haldinn verði ársfundur Byggðastofnunar ár hvert. Með þessu fyrirkomulagi verður til nýr vettvangur til að fjalla um byggðamál, atvinnuþróun og nýsköpun. Á ársfundi gefst jafnframt kostur á að fjalla um stefnu stjórnvalda í byggða- og atvinnumálum og aðgerðir sem því tengjast. Gert er ráð fyrir að ráðherra setji í reglugerð nánari fyrirmæli um framkvæmd ársfunda, t.d. um hverjir skuli sitja slíka fundi. Það að halda sérstakan ársfund Byggðastofnunar er leið til að halda uppi opinni og faglegri umræðu um byggða- og atvinnumál. Jafnframt er í frv. gert ráð fyrir því að iðnrh. gefi Alþingi árlega skýrslu um starfsemi Byggðastofnunar eins og verið hefur.
Í frv. er lögð aukin áhersla á að Byggðastofnun stundi rannsóknir á sviði atvinnu- og byggðaþróunar. Jafnframt er lagt til að Byggðastofnun taki þátt í alþjóðlegum rannsóknarverkefnum á starfssviði stofnunarinnar í þeim löndum þar sem aðstæður eru svipaðar og hér á landi, t.d. í Noregi, Skotlandi, Írlandi og á austurströnd Kanada. Í þessu sambandi má einnig nefna norrænt samstarf og rannsóknaráætlanir Evrópusambandsins en Ísland er aðili að mörgum slíkum áætlunum á grundvelli samningsins um Evrópska efnahagssvæðið.
Á undanförnum árum hefur aukið fjármagn Byggðastofnunar runnið til atvinnuþróunarfélaga og atvinnuráðgjafar á landsbyggðinni. Þessi þróun hefur verið farsæl og miðað að því að færa frumkvæði í atvinnumálum heim í hérað. Í frv. er lagt til að þessi þáttur í starfsemi stofnunarinnar haldi áfram og verði jafnvel efldur frá því sem nú er. Byggðastofnun getur haft veigamiklu hlutverki að gegna við samhæfingu atvinnuráðgjafar á landsbyggðinni. Í því sambandi má nefna atvinnuvegabundna ráðgjafarstarfsemi, t.d. í ferðaþjónustu og landbúnaði. Þá getur Byggðastofnun einnig gegnt veigamiklu hlutverki á sviði fræðslu og endurmenntunar þeirra sem starfa við atvinnuráðgjöf á landsbyggðinni.
Í frv. er lögð áhersla á að Byggðastofnun hafi meira frumkvæði að uppbyggingu atvinnulífsins og nýsköpun á landsbyggðinni en verið hefur og er gert ráð fyrir því að stofnunin komi af stað verkefnum sem miði að því að auka fjölbreytni í atvinnulífi. Samkvæmt niðurstöðum rannsókna og að áliti fjölmargra aðila er aukin fjölbreytni atvinnulífs einn mikilvægasti þáttur þess að styrkja og efla byggðir landsins og felur frv. í sér auknar áherslur í þeim efnum. Byggðastofnun getur haft meira frumkvæði að því að hrinda verkefnum í framkvæmd og leita eftir samstarfi við aðra um fjármögnun þeirra. Er hér fyrst og fremst átt við rannsóknarstofnanir atvinnuveganna, Nýsköpunarsjóð og aðra þá sem áhuga hafa á samstarfi við Byggðastofnun. Er þetta m.a. í samræmi við þær áherslur sem fram komu í þál. um stefnu í byggðamálum fyrir árin 1999--2001.
Undanfarin ár hefur af og til komið upp umræða um það hvort rétt sé og eðlilegt að Byggðastofnun reki lánastarfsemi og í því sambandi hefur m.a. verið vísað til þeirra breytinga sem orðið hafa á síðustu árum á fjármagnsmarkaði, sem m.a. hefur leitt til betra aðgengis að fjármagni. Við undirbúning frv. kom fram að lánastarfsemi Byggðastofnunar hafi enn um sinn mikilvægu hlutverki að gegna í þjónustu við lítil og meðalstór fyrirtæki á landsbyggðinni. Gerir frv. ráð fyrir að Byggðastofnun haldi þeirri starfsemi áfram og er það jafnframt í samræmi við þál. um stefnu í byggðamálum.
Í frv. er kveðið á um reikningslegan aðskilnað á milli lánastarfseminnar og annarrar starfsemi stofnunarinnar. Þá er lánastarfseminni sett fjárhagslegt markmið sem er að eigið fé stofnunarinnar verði varðveitt að raungildi. Í frv. er gert ráð fyrir að stjórn Byggðastofnunar setji reglur um lánveitingar stofnunarinnar. Er m.a. lagt til að stjórnin geti falið forstjóra að taka ákvarðanir um lánveitingar að hluta eða öllu leyti. Með því að fela forstjóra að taka ákvarðanir, t.d. um um minni háttar lánveitingar, er hægt að auka skilvirkni og hraða afgreiðslu á erindum viðskiptavina stofnunarinnar. Þá er í frv. gert ráð fyrir að stjórn Byggðastofnunar geti tekið ákvörðun um að fela fjármálastofnunum afgreiðslu og innheimtu lána og aðra fjármálaumsýslu stofnunarinnar.
Samkvæmt frv. er gert ráð fyrir að iðnrh. hafi frumkvæði að gerð stefnumótandi byggðaáætlunar til fjögurra ára sem verði unnin í samvinnu við Byggðastofnun og í samráði við önnur ráðuneyti, sveitarstjórnir og aðra. Iðnrh. leggur síðan stefnumótandi byggðaáætlun fyrir Alþingi í formi þáltill. Áætlunin lýsir markmiðum og stefnu ríkisstjórnarinnar í byggðamálum. Fram komi áætlanir um aðgerðir og tengsl byggðastefnu við almenna stefnu í efnahags- og atvinnumálum og áætlanir á sviði opinberrar þjónustu í landinu.
Herra forseti. Ég hef gert grein fyrir helstu breytingum frá gildandi lögum um Byggðastofnun sem lagðar eru til í frv. þessu. Þegar rætt er um starfsemi Byggðastofnunar er rétt að hafa hugfast að starfsemi hennar er einungis eitt af mörgum tækjum sem beitt er á sviði atvinnu- og byggðamála í landinu. Ljóst er að Byggðastofnun ein og sér getur ekki leyst af hendi öll þau mál er lúta að byggða- og atvinnumálum á landsbyggðinni. Byggðamálin eru margþættur málaflokkur sem nær nánast til allra sviða samfélagsins. Þannig snerta byggðamál öll ráðuneyti og stofnanir.
Með þeim breytingum sem gerðar hafa verið á stefnumótandi byggðaáætlun að undanförnu hefur tekist að samhæfa betur en áður aðgerðir einstakra ráðuneyta í þessum málaflokki. Á sama hátt þarf að samhæfa aðgerðir í atvinnuuppbyggingu og nýsköpun á landsbyggðinni. Þar hefur Byggðastofnun verk að vinna í samstarfi við aðra.
Á síðustu árum hafa orðið ýmsar breytingar á starfsemi og skipulagi Byggðastofnunar. Þeirri þróun hefur miðað í rétta átt og um allt land hefur verið unnið að uppbyggingu atvinnuþróunarfélaga sem víða hafa skilað góðum árangri. Einnig hefur Byggðastofnun beitt sér fyrir stofnun eignarhaldsfélaga með það að markmiði að treysta atvinnulífið á landsbyggðinni og stuðla að aukinni fjölbreytni. Þær breytingar sem hér eru lagðar til á lögum um Byggðastofnun miða að því að styrkja þessa þróun og halda áfram á sömu braut.
Ég legg til, herra forseti, að frv. verði að lokinni þessari umræðu vísað til 2. umr. og hv. allshn.