Frsm. 2. minni hluta félmn. (Steingrímur J. Sigfússon):
Herra forseti. Ég hygg að óhætt sé að segja að niðurstaða svonefndrar tekjustofnanefndar sem skilaði af sér nú í októbermánuði sl. hafi valdið miklum vonbrigðum. Einmitt þá daga sem fréttir voru að berast af niðurstöðum nefndarinnar voru þingmenn Norðurl. e. og væntanlega fleiri þingmannahópar kjördæma á ferð um kjördæmin í svonefndri kjördæmaviku. Ég hef látið það koma fram áður í þessum ræðustóli og get endurtekið að enginn einasta sveitarstjórn af þeim sem við ræddum við í þessari ferð, voru það þó vel flestar sveitarstjórnir í kjördæminu, alla vega í hinum stærri sveitarfélögum, lýsti ánægju með niðurstöðurnar.
Þetta endurspeglast einnig í umsögnum sveitarstjórna sem félmn. hefur nú fengið og nema einhverjum tugum. Án undantekninga er þar lýst umtalsverðri óánægju með þessa niðurstöðu og vonbrigðum. Fyrst og fremst er gagnrýnt að um ónóga úrlausn sé að ræða og jafnvel gallaða aðferð við að styrkja tekjugrundvöll sveitarfélaganna. Síðast en ekki síst gagnrýna menn þá niðurstöðu að sveitarfélögunum sé att á það forað að axla ábyrgð af skattahækkunum á meðan ríkisvaldið hvítþvær hendur sínar af slíku.
Ég held að það sé alveg ljóst, herra forseti, að sveitarstjórnarmenn um allt land bundu vonir við að nú yrði virkilega tekið á í þessum málum og samskipti ríkisvalds og sveitarfélaga tekin til gagngerrar endurskoðunar, þá ekki síst hin tekjulegu. Vonast var til að út úr því kæmi framtíðarfyrirkomulag og framtíðarmódel sem menn gætu búið við og einhver friður gæti haldist um. Ég heyri engan lýsa þeirri trú sinni, reyndar hvorugu megin frá, að slíkt takist með þessum breytingum. Hér er í besta falli, reyni maður að sjá það jákvæða við málin, tekið ákveðið skref sem nýtist sveitarfélögum að nokkru marki til að laga stöðu sína, miðað við það sem fyrir liggur nú þegar um rekstrarútgjöld þeirra eða fjárþörf. Flestir eru þó sammála um að þar sé ekki nóg að gert miðað við stöðuna eins og hún liggur fyrir, hvað þá að horfi til betri framtíðar í þessum efnum.
Eftir standa óútkljáð deilumál eins og þau sem tengjast yfirfærslu grunnskólans. Það er rétt að leggja áherslu á að í viðtölum við félmn. tóku talsmenn margra sveitarfélaga sérstaka fram að þeir skildu málið svo að óútkláð mál vegna færslu grunnskólans væru alls ekki með í þessum pakka. Ég spurði þá hvort menn væru vissir um að sami skilningurinn væri hinum megin við borðið. Það er nokkur skaði að hafa hér ekki settan félmrh. til að svara fyrir um það en kannski fást svör við því seinna í umræðunni. Er það alveg á hreinu að það sé gagnkvæmur og réttur skilningur að óútkljáð fjárhagsmálefni varðandi færslu grunnskólans hafi ekki verið tekin inn í dæmið enn þá, að þau séu enn til umfjöllunar í því nefndarstarfi sem mér skilst að sé í gangi? Svo virðist af gagnasöfnun og úttektum sem fréttir hafa verið að berast af, jafnvel í frægum pistlum hæstv. menntmrh. á heimasíðu hans. Eins og kunnugt er er þeim hæstv. ráðherra ekkert mannlegt óviðkomandi og að sjálfsögðu hefur hann lagt gott til málanna með því að henda nokkrum sprengjum í sambandi við samskipti ríkis og sveitarfélaga um grunnskólann. Þó það nú væri, það má ekki minna vera en að hella pínulitlu bensíni að þeim eldum.
Það er ljóst, herra forseti, að sem betur fer deilir enginn um að sveitarfélögin í landinu hafi um árabil búið við algjörlega óviðunandi afkomu. Um það deilir enginn. Meira að segja hæstv. forsrh. hygg ég, sem yfirleitt á ekki létt með að viðurkenna vandamál, viðurkennir að það sé nokkurt vandamál að afkoma sveitarfélaganna hafi ekki verið nógu góð. Hæstv. forsrh. hefur að vísu á því þá einföldu skýringu að það sé vegna óráðsíu þeirra, herra forseti, sveitarfélaga og kaupstaða eins og Akraness og annarra slíkra, þar er svo mikil óráðsía og sukk og illa farið með fjármuni. Þess vegna er vandinn svo mikill að mati hæstv. forsrh. Þó örlar fyrir viðurkenningu á því að um einhvern vanda sé að ræða og það er strax í áttina. Eins og ég hef stundum bent á þá er fyrsta skilyrðið til að takast á við vandamál að viðurkenna tilvist þeirra.
Það má hafa góð orð um starf nefndarinnar að því leyti að þar eru reidd fram ágæt gögn, að ég held. Mér sýnist að í þeim sé ekki gerð nein tilraun til að draga fjöður yfir umtalsverðan vanda í fjárhagsmálefnum sveitarfélaganna. Enda hefði það stoðað lítið þar sem þau gögn eru aðgengileg víðar í árbókum sveitarfélaganna, í tölfræðilegum gögnum sem reidd hafa verið fram á fjármálaráðstefnum Sambands sveitarfélaga o.s.frv.
Þær tölur hafa verið rifjaðar upp. Menn kunna þær tölur og kannski ástæðulaust að endurtaka þær margoft hér. Hins vegar er ljóst að allan þennan áratug, eins og ég kalla það frá og með árinu 1991 og til dagsins í dag, hefur verið um samfelldan hallarekstur sveitarfélaganna að ræða. Ekki eitt einasta ár hafa þau náð afkomunni hjá sér upp fyrir strikið. Sá hallarekstur hefur farið upp í að vera alveg gríðarlegur, þannig að hlutfallstölur, ef þær eru skoðaðar, blikna gjörsamlega. Mönnum þótti hallinn á ríkissjóði mikill hér á verstu árunum. En hvað má þá segja um 8,6 milljarða halla sveitarfélaganna 1994, af veltu sem er 60--70 milljarðar um þessar mundir? Þetta er auðvitað svo gríðarlegur halli eins og hann var þarna og slagar upp í það á fleiri árum enda hafa heildarskuldir sveitarfélaganna tvöfaldast síðan þetta var, síðan í byrjun þessa áratugar. Og þó að peningalegar eignir þeirra hafi eitthvað aukist á móti þá hafa þær engan veginn fylgt þessu. Peningaleg staða eins og það heitir á fínu máli hefur versnað um yfir 20 milljarða kr. og það eru umtalsverðar upphæðir á hvern einasta íbúa þessara sveitarfélaga.
Einnig eru þau gögn áhugaverð sem rétt er að gefa gaum að í þessu sambandi, herra forseti, sem koma fram þegar skoðað er hvernig rekstrarafkoma sveitarfélaganna eftir landshlutum og svæðum hefur þróast á þessum tíma. Í ljós kemur að afkoma sveitarsjóða á landsbyggðinni, í aðalatriðum á svæði utan suðvesturhornsins, hefur versnað til muna meir en afkoman hér, þ.e. rekstrarafkoman, og dregur þar væntanlega enn í sundur. Þetta endurspeglast með ýmsu móti. Meðaltekjur, meðalútsvarstekjur þar með, hafa hlutfallslega farið lækkandi á því svæði borið saman við suðvesturhornið, dregið hefur í sundur í launamun eins og menn vita. Hins vegar hafa sveitarfélögin á suðvesturhorninu af eðlilegum ástæðum þurft að ráðast í umtalsverðar fjárfestingar, þannig að fjárhagsstaða þeirra hefur ekki batnað eins og ætla mætti af þessu, vegna þess að á móti auknum tekjum og betri rekstrarafkomu hefur komið mikil fjárfestingarþörf í margs konar uppbyggingu vegna fólksfjölgunar og mikillar þenslu á þessu svæði. Mannvirkjagerð og annað slíkt verður dýrara en ella eins og menn þekkja.
Herra forseti. Þarna sjá menn á nýjum mælikvarða herkostnaðinn af þeirri miklu byggðaröskun sem við höfum búið við í landinu undanfarin ár. Ég held að það verði seint sagt annað en að þessi margnefndi áratugur eða mestur hluti hans frá því 1993--1994 hafi verið einhver allra svartasti tími sem við höfum séð í þeim efnum með svo geysilegum flutningum innan lands, svo mikilli röskun að fá dæmi eru um annað slíkt. Árin 1997, 1998 og 1999 þegar hartnær 2.000 manns fluttu af landsbyggðinni til höfuðborgarsvæðisins umfram þá sem fluttu í hina áttina og sú fjölgun bættist við náttúrulega viðkomu hér á svæðinu og í sumum tilvikum talsverða heimflutninga frá útlöndum, þá þýddi þetta allt til samans að á þessu svæði var að fjölga um kannski 4.000 manns, 3.500--4.500 manns á ári hverju. Það er hlutfallslega mjög mikil fjölgun. Hvar sem er og á hvaða mælikvarða sem er er það mikið ef taka þarf á móti svo mikilli fólksfjölgun á einu svæði á ári hverju og það hlýtur að valda kostnaði og afbrigðilegu ástandi á ýmsan hátt. Ég tala nú ekki um þegar við bætist að á sömu árum var mikil þensla fyrir á þessu svæði og vaxandi eftirspurn eftir vinnuafli svo ekki sé sagt skortur, spenna á vinnumarkaði og mikil þensla í byggingagreinum. Þetta lagðist saman og útkoman varð sú sem allir þekkja, sprenging í fasteignaverði og margir aðrir hlutir afar óæskilegir svo ekki sé fastara að orði kveðið.
Ég dreg athyglina að þessu, herra forseti, vegna þess að ég held að menn hafi verið allt of sljóir fyrir því að kortleggja þennan herkostnað, reikna hann út, horfast í augu við hann og spyrja áleitinna spurninga. Væri t.d. ekki nokkru til kostandi að reyna að snúa þessari þróun eitthvað við? Ég held, herra forseti, að mælt á þennan mælikvarða og skoðað á margan annan hátt segi þetta okkur allt sömu söguna, að hvar sem borið er niður í þjóðhagslegu samhengi hvað varðar afkomu sveitarfélaganna, innbyrðis stöðu þeirra, samskipti þeirra við ríkisvaldið, skapar jafnvægisleysið í byggðaþróun í landinu í öllum þessum tilvikum mikil vandamál og mikinn kostnað.
Þar af leiðandi, herra forseti, er ekki nein deila um það að taka þarf verulega á í fjárhagslegum málefnum sveitarfélaganna. Það gengur ekki að reka þau áfram með dúndrandi halla eins og verið hefur, það getur ekki endað öðruvísi en með ósköpum og það er beinlínis ósanngjarnt og heimskulegt að stæra sig á annað borðið af góðri afkomu ríkissjóðs og afgangi þar, svo ágætt sem það er í sjálfu sér, en horfast ekki í augu við vandann hinum megin, hjá hinu stjórnsýslusviðinu, sveitarfélögunum, og gera ekkert í því að bæta stöðu þeirra. Það hlýtur að vera ámælisvert þegar þessi ferill er skoðaður og þetta tímabil er gert upp, að menn skuli hafa dregið það svo lengi sem raun ber vitni að gera í rauninni nokkuð sem máli skiptir í að bæta afkomu sveitarfélaganna, að menn skuli hafa horft meira og minna aðgerðalausir upp á heilan áratug líða með samfelldum hallarekstri og skuldasöfnun sveitarfélaganna, án þess að bregðast eitthvað við því máli.
Það þýðir ekkert, herra forseti, að ætla að afgreiða málin með því að sveitarfélögin séu ekki nógu vel rekin. Það er beinlínis barnalegur málflutningur í ljósi þess þó ekkert annað væri skoðað en það að sveitarfélögunum eru skömmtuð skilyrði nánast algjörlega hvað varðar annars vegar lögbundnar skyldur í hólf og gólf og hins vegar að tekjur þeirra eru ákvarðaðar meira og minna, alla vega hámörkin, með ákvörðunum á Alþingi. Afkoma sveitarfélaganna er því skömmtuð af framkvæmdarvaldi og löggjafarvaldi. Svigrúm þeirra til afreka í rekstri innan þess ramma er afar takmarkað vegna þess að þau geta ekki dregið úr þjónustu og rekstri sisona án þess að svara þar til ábyrgðar gagnvart nokkrum hlut, það er ekki þannig. Þau hafa ríkar lögbundnar skyldur á herðum sínum sem þau geta ekki hlaupist undan og eiga ekki að hlaupast undan. Útkoman er reyndar sú að menn sjá engin önnur ráð en að slá lán og reka sveitarfélögin með halla ár eftir ár eftir ár, búnir að skera niður í velflestum tilvikum nánast allar fjárfestingar við trog þannig að ég fullyrði að mannvirkjum á vegum sveitarfélaga er víða ekki haldið við og þar liggja verðmæti undir skemmdum af þeim sökum að menn eiga fullt í fangi með að ná endum saman í rekstrinum og lánstraustið jafnvel ekki orðið upp á marga fiska í þeim tilvikum sem um skuldsettustu sveitarfélög landsins er að ræða. Ég þekki a.m.k. af mínu svæði, og mér þætti einkennilegt ef það væru einu dæmin, allmörg stór sveitarfélög og meðalstór sem hafa núna í nokkur ár keyrt á því að ráðast ekki í nýfjárfestingar, bara halda sjó. Hversu lengi getur slíkt ástand varað í breytilegum heimi þegar sífellt berja á dyr nýjar þarfir og ný verkefni og nýjar skyldur eru settar ofan frá á herðar þessa stjórnsýslustigs?
Herra forseti. Þetta getur ekki gengið svona. Og þeim mun meiri vonbrigði eru það að frv. sem nú á að fara að afgreiða hér skuli vera í rauninni jafnmikið hálfkák og raun ber vitni. Það er það. Þarna er ekki á ferðinni til framtíðar litið sú varanlega lausn í þessum efnum sem maður hefði vonast til að sjá.
Ef dregið er saman, herra forseti, það sem kemur fram í umsögnum og sem ég tel að séu meginástæður þeirrar óánægju sem gætir með þessa niðurstöðu, þá er í fyrsta lagi það að þær tillögur um útsvarshækkun og fjármuni úr jöfnunarsjóði til að bæta sveitarfélögum þar sem fasteignaverð er lágt upp tekjutap vegna breyttrar álgagningar fasteignagjalda dugar engan veginn til þess að koma rekstrarafkomu sveitarfélaganna í fullnægjandi horf, það er ljóst. Þótt ekkert sé gert nema skoða meðaltaprekstur þeirra yfir nokkurt árabil, þá dugar þetta engan veginn. Sjálfir meta forsvarsmenn sveitarfélaganna það þannig að þeir hefðu þurft upp undir tvöfalda þessa fjárhæð, frekar fjármuni af stærðargráðunni 6--7 milljarða en 3,5 til að koma afkomu sveitarfélaganna í viðunandi horf.
Í öðru lagi er ég, herra forseti, alveg viss um að menn gerðu sér vonir um að í vændum væru mun víðtækari og róttækari uppstokkun í þessum málum. Til dæmis að tekjugrundvöllur sveitarfélaganna yrði breikkaður og þau fengju hlutdeild í fleiri tekjustofnum og yrðu kannski að því leyti nær því að vera jafnsett ríkinu en þau eru í dag. Auðvitað má deila um hversu góður t.d. tekjustofn við mismunandi aðstæður útsvarið er. Á það hefur verið bent á tímum uppgangs og þenslu, eins og verið hefur undanfarin ár, að sveitarfélögin hafi ekki náð til sín með sama hætti og ekki jafnmikið tekjum vegna uppsveiflu í þjóðfélaginu og ríkissjóður hefur gert. Ég held að enginn vafi sé á því að það getur a.m.k. verið talsverð tímatöf í því efni þar sem þetta skilar sér seinna til sveitarfélaganna en væntanlega einnig í minna mæli. Þá er á það bent á móti að í staðinn séu sveitarfélögin jafnvel betur varin fyrir niðursveiflu þegar hagkerfið fer niður á bóginn og það má til sanns vegar færa, en til lengri tíma litið væri kannski vænlegast að þessi tvö stjórnsýslustig og þessir tveir mikilvægu framkvæmdaraðilar í landinu, sveitarfélögin annars vegar og ríkisvaldið hins vegar, byggju við sem líkasta afkomu í þessum efnum, þannig að sveiflur þeirra væru í takti, en ekki væri hætta á miklu misgengi.
Í þriðja lagi, herra forseti, stendur það síðan algjörlega upp úr og veldur óánægju, eins og ég hef áður sagt, ég held í nánast hverju einasta tilviki þar sem gestir hafa komið fyrir þingnefndirnar eða við fengið umsagnir, að málin skuli vera afgreidd á þann harkalega hátt gagnvart sveitarfélögunum að þeim er fyrst og fremst vísað á skattahækkun til að bæta afkomu sína. En það er í rauninni það sem í málunum er fólgið, að samtals á tveimur árum er sveitarfélögunum ætlað að hækka útsvarið um tæpt 1%, en ríkið einungis koma þar á móti með lækkun tekjuskatts svo nemur 1/3.
Þetta er umhugsunarverð uppákoma, herra forseti, í ljósi aðdraganda málsins og í ljósi þess samkomulags sem ég lít svo á að ríki um afkomumisgengið milli ríkis og sveitarfélaga. Mér finnst það að mörgu leyti kóróna þann feril og þau samskipti núverandi ríkisstjórnar, þó fyrrverandi væri, og sveitarfélaganna. Eins og kunnugt er hafa hæstv. ráðherrar verið að koma á fundi hjá sveitarfélögunum og skamma þau blóðugum skömmum fyrir óráðsíu og ráðdeildarleysi. Þegar síðan loksins á að koma eitthvað til móts við þau með bætta afkomu er lausnin sú að benda þeim á að hækka skatta.
Herra forseti. Mér hafa þessi mál einnig verið nokkuð mikið umhugsunarefni í ljósi þeirrar þróunar sem hér hefur verið í gangi, sem að mínu mati hefur verið misjafnlega vel ígrunduð, að færa verkefni frá ríkinu til sveitarfélaganna. Eftir því sem fleiri vandasamari og viðkvæmari málefni á sviði velferðarmála færast til sveitarfélaganna, þeim mun mikilvægara verður það stjórnsýslustig. Og þeim mun meira máli skiptir fyrir framkvæmd í velferðarmálum okkar að sveitarfélögin séu vel í stakk búin til að leysa skyldur sínar af hendi. Það getur varla verið ætlun manna að halda lengi þannig áfram að henda meiri og meiri verkefnum í sveitarfélögin, en þjarma svo að þeim og skammta þeim skít úr hnefa til þess að standa undir rekstri sínum. Þannig hefur þetta í rauninni verið, og getur náttúrlega ekki haldið áfram.
Sem eindreginn stuðningsmaður öflugs velferðarkerfis og samneyslu, herra forseti, þá hef ég grundvallarpólitískar áhyggjur af þessu ef þetta er þar með að verða enn ein aðferðin til að þjarma að velferðarkerfinu í landinu, að ýta fleiri og fleiri verkefnum yfir til sveitarfélaganna eða láta þau fara þangað og láta síðan ekki fylgja með tekjur sem leiðir til þess að sveitarfélögin neyðast til að skera niður eins og þau gera og geta ekki lagt þann metnað í að byggja þjónustu sína vel upp eins og æskilegast væri.
Ég hef stundum velt þessu líka fyrir mér, herra forseti, í tengslum við umræðuna um sameiningu sveitarfélaga hér og borið það saman við bakgrunninn fyrir sameiningu sveitarfélaga, t.d. á hinum Norðurlöndunum, dæmi tekið Svíþjóð. Svo furðulegt sem það er þá hefur sameining sveitarfélaga hér fyrst og fremst verið rekin sem tæknilegt mál. Algengustu rökin sem maður hefur heyrt eru þau að með því sé hægt að fækka skrifstofum, losna við nokkra oddvita og spara í yfirstjórn. Þetta er svona rekið á sambærilegum nótum og það væri verið að slengja saman fyrirtækjum, að hægt væri að höggva af nokkra hausa og spara einhverjar krónur þannig, sem sagt tæknilegt mál án nokkurs umtalsverðs pólitísks inntaks.
Sama má að mörgu leyti segja um verkefnatilflutninginn, að það hefur meira og minna gleymst að ræða hinn pólitíska bakgrunn fyrir honum. Hvers vegna ættum við að færa verkefni til sveitarfélaganna? Eru þau betur komin þar og í hvaða skilningi? Vegna þess að það er hægt að spara peninga eða vegna þess að það er hægt að bæta þjónustuna og auka velferð íbúanna? Og í gegnum hvað gerist það þá? Jú, væntanlega í gegnum það að við eflum sveitarfélögin til að takast á við verkefnin.
Þar skilur að, að mínu mati eins og ég þekki til umræðunnar annars vegar hér á Íslandi og hins vegar t.d. í Svíþjóð, varðandi bakgrunninn fyrir stækkun sveitarfélaga í Svíþjóð og flutningi verkefna frá ríkisvaldinu til þeirra, að á bak við lágu hugmyndir félagshyggjumanna um að efla velferðarkerfið á 6., 7. og 8. áratugnum á hinum Norðurlöndunum. Það var gert í markvissum, pólitískum tilgangi að stækka sveitarfélögin, efla þau fjárhagslega, færa þeim aukin verkefni og styrkja þannig velferðarkerfið, þ.e. sænska módelið eða norræna módelið.
En á Íslandi hafa menn því miður að langmestu leyti rætt um þetta í allt öðru samhengi. Ég væri mjög spenntur fyrir mörgu af því sem fólgið er í stækkun sveitarfélaga og flutningi verkefna til sveitarstjórnastigsins ef þetta væri hugsunin á bak við það og ef ég sæi hana í verki, þ.e. að um leið væru sveitarfélögin efld fjárhagslega og styrkt til þess að halda uppi öflugri velferðarþjónustu þannig að séð væri vel og myndarlega um þau viðfangsefni sem þeim væri verið að færa. En hefur það verið gert? Nei. Þau hafa aldrei verið svelt meira og afkoma þeirra hefur aldrei verið verri en einmitt núna þessi árin sem slíkur verkefnaflutningur hefur að einhverju leyti verið í gangi. Það er staðreynd sem talar sínu máli. Hún æpir á mann af blöðum þessarar skýrslu. Og þá fer maður að efast um að hlutunum sé í öllum tilvikum betur komið hjá fjárhagslega vanburðugum sveitarfélögum. Ekki er það þó beinlínis peningaleysið hjá ríkissjóði með tugmilljarða afgang á ári hverju sem ætti í sjálfu sér að halda aftur af mönnum við að leggja til þarfra málaflokka sem enn þá tilheyra ríkinu.
Herra forseti. Í nefndaráliti 2. minni hluta er lítillega farið ofan í vinnubrögðin að þessu máli. Ég ætla ekki að fjölyrða neitt um það en vísa til þess sem þar segir. Ég tel það óheppilegt, svo ég dragi það saman, að stórmál af þessu tagi skuli koma jafnseint fram og raun ber vitni. Þessi blessaða tekjustofnanefnd var búin að hjakka við þetta síðan í júní 1999 og maður spyr sig hvað í ósköpunum nefndin var að gera allan þennan tíma nema þá að fúnkera sem pósthólf til að taka á móti gögnum sem er ágætt mál. En það hefði ekki átt að þurfa heila stjórnskipaða nefnd í meira en ár til þess að gera það, vegna þess að þegar litið er svo á tillögurnar og niðurstöðurnar, þá eru þær ósköp einfaldar. Það er hægt að draga það saman í hnotskurn í tvö orð, þ.e. hækka útsvarið. Það eru niðurstöður nefndarinnar að hækka útsvarið. Og mér er það mikið undrunarefni að menn skyldu þurfa allan þennan tíma til að komast að þeirri merku Salómonsniðurstöðu.
Ég hefði gjarnan viljað að þetta mál hefði getað verið hér til umfjöllunar og skoðunar í eins og tvo mánuði í þinginu en ekki innan við tvær vikur. Og að tíminn skuli fremur vera mældur í sólarhringum en meira að segja vikum sem nefndin eða nefndirnar, því önnur mál þessu tengd eru í hv. efh.- og viðskn., hafa haft til skoðunar á málunum, er ekki gott.
Maður veltir því líka fyrir sér, herra forseti, hvort það sé svona sem menn telja eðlilegast og heppilegast að vinna að hlutunum, að það eru stjórnskipaðar nefndir mallandi við þetta úti í bæ. Þær hafa nógan tíma mældan í árum. Svo þegar þar er komin einhver niðurstaða þá er henni hent inn í þingið og hún skal keyrð hér í gegn á nokkrum sólarhringum og þá allt í einu muna menn eftir því að það er kominn 1. desember árið 2000 rétt eins og á öðrum árum og þá þurfa sveitarstjórnarmenn að vera búnir að ganga frá álagningu fyrir næsta ár o.s.frv. En ég hélt að það hefði legið fyrir löngu fyrir októbermánuð sl. að 1. desember mundi koma á sínum tíma í ár eins og önnur ár.
Þetta gagnrýni ég, herra forseti. Það er ekki metnaðarfullum vinnubrögðum til framdráttar eða vönduðum, hvorki hér á þingi og við löggjafarstarfið, né annars staðar að standa svona að hlutunum. Ef þetta er að verða plagsiður í vinnubrögðum þá hlýtur Alþingi sjálft að fara að spyrja sig: Látum við þá þetta yfir okkur ganga eða förum við að reyna að eiga þátt í þessu undirbúningsferli mála með einhverjum öðrum hætti? Ætti t.d. að taka upp það fyrirkomulag að stjórnskipuðum nefndum sem fara með hlutverk af þessu tagi á fagsviði einhvers ráðherra, beri skylda til að upplýsa fagnefndir þingsins reglubundið um framvindu sinnar vinnu? Segjum að í þessu tilviki hefði hin fræga tekjustofnanefnd á tveggja, þriggja mánaða fresti átt sameiginlegan fund með félmn. og upplýst hana um þá vinnu sem þarna var í gangi til þess að félagsmálanefndarmenn þekktu til bakgrunnsins í málinu og væru undir það búnir að taka á móti niðurstöðunni þegar hún kæmi og þá sérstaklega ef skammur tími yrði til stefnu að vinna úr málum.
Þetta er a.m.k. ekki nógu gott eins og það er, herra forseti. Það er gjörsamlega morgunljóst og ég skora á hvern sem treystir sér til þess að koma upp og hæla þessari málsmeðferð sérstaklega, a.m.k. þeim hlutanum sem snýr að umfjöllun Alþingi um málið og þeim tíma sem mönnum er hér skammtaður í þeim efnum.
Herra forseti. Ýmis álitamál væri að sjálfsögðu ástæða til að ræða í tengslum við þetta mál því hér eru mikilsverð og stór mál á ferðinni, þ.e. tekjustofnar sveitarfélaganna og þó ekki væri nema þær breytingar sem þarna er verið að gera á álagningu fasteignagjalda, sem ég tel vel að merkja að hafi verið óumflýjanlegar, að skoða og koma til móts við þá óánægju sem orðin var með þá aðferð að leggja fasteignagjöld á samkvæmt verði í Reykjavík eða með hliðsjón af þróun fasteignaverðs í Reykjavík og án nokkurs samhengis í mörgum tilvikum við veruleikann á fasteignamarkaði í viðkomandi sveitarfélögum. Þetta gat auðvitað ekki gengið. A.m.k. var ekki von til annars en að með þetta fyrirkomulag væri óánægja og ég tala nú ekki um þegar færa má fyrir því ýmis rök að menn hafi í mörgum tilvikum takmarkaðri afnot af þeim hinum sömu fasteignum við aðstæður eins og þær eru á landsbyggðinni. Það gildir t.d. um mjög margt atvinnuhúsnæði að nýtingartími þess er skemmri og þeim mun tilfinnanlegri er fasteignagjaldaálagning á grundvelli sem þessum sem hér hefur núna verið um nokkurt skeið.
Frá sjónarhóli landsbyggðarsveitarfélaganna er það augljóslega þannig að þau hafa engar forsendur til þess að sætta sig við minni tekjur úr þessum tekjustofni en önnur sveitarfélög í landinu og geta það ekki því það kostar það sama í sjálfu sér að þjónusta þessar eignir. Og hvað varðar allar aðrar almennar aðstæður í rekstri þeirra sveitarfélaga eru síst efni til þess að sætta sig við eða verða fyrir tekjutapi af þessum ástæðum. Þar af leiðandi var eðlilegt að reynt yrði að fara einhverja leið af því tagi sem frv. gerir ráð fyrir --- ég tek fram að ég er hér eingöngu að tala um breytingarnar sem snúa að álagningu fasteignagjalda --- að hverfa þar að raunhæfari álagningu miðað við álagningarstofninn eða skattstofninn en bæta þá þess í stað þeim sveitarfélögum sem fyrir tekjutapi verða það einhvern veginn upp. Þá vakna hins vegar ýmsar spurningar um það hvernig það skuli best gert og þar hefði nefndin enn þá einu sinni gjarnan mátt hafa meiri tíma til að skoða hlutina.
Þá má líka nefna hluti sem snúa að málefnum einstakra aðila í þessu og nefndin fékk erindi um. Ég nefni þar ferðaþjónustuna sérstaklega. Aðilar í ferðaþjónustu almennt og reyndar sérstaklega ferðaþjónustu bænda og forsvarsmenn eða talsmenn ferðaþjónustu á landsbyggðinni bentu á þær aðstæður sem þar væri við að glíma, að innheimt væru full fasteignagjöld, og að nú skuli tekin af tvímæli um að það verði gert samkvæmt b-flokki, þ.e. hærri álagningarflokkinum, á fasteignir sem nýtast mönnum í mjög mörgum tilvikum afar skamman tíma á ári hverju. Spurningin er þá sú hvort hægt væri, t.d. með heimildarákvæði í lögum, að heimila sveitarstjórnum að fella niður eða veita afslætti á fasteignagjöldum við einhverjar slíkar afmarkaðar og skilgreindar aðstæður þar sem fasteignir til atvinnurekstrar nýttust sannanlega aðeins lítinn hluta ársins.
Það eru heimildir í 5. gr. laganna til niðurfellingar þegar í hlut eiga aldraðir og öryrkjar, þegar í hlut eiga útihús í sveitum sem eru lítt eða ekki notuð og fljótt á litið verður ekki séð að mikil kórvilla væri að halda lengra áfram með þá hugsun og hafa inni heimildir fyrir niðurfellingum t.d. í sveitum landsins eða strjálbýlinu vegna fasteigna sem sannanlega nýtast einungist örskamman tíma á ári hverju. Nú er það auðvitað voðalega í tísku að vera á móti öllum undanþágum og menn halda hetjuræður um að allir skattar eigi að vera flatir og um engar undanþágur og allt það. En er réttlætinu endilega fullnægt með slíku?
Ef við lítum aðeins nánar á fasteignaskatt og spyrjum okkur að því hvort það sé sanngjarnt að menn sem hafa full afnot af sínum fasteignum allt árið og njóta þjónustu við þær allt árið, borgi það sama og aðrir sem einungis geta nýtt sínar fasteignir í tvo mánuði á ári og hafa enga þjónustu við þær stærstan hluta ársins, þ.e. að þeir séu engu að síður skyldaðir til að greiða nákvæmlega sömu fasteignagjöld. Upp kemur auðvitað á hina hliðina vandamálið sem snýr að sveitarfélögunum og tekjuhliðinni, hvort að þau hafi efni á því að vera með slíka afslætti. En það væri þeim þó a.m.k. í sjálfsvald sett ef þau hefðu þetta sem heimildarákvæði og þau gætu t.d. litið á það sem ákveðinn stuðning við atvinnuuppbyggingu í ferðaþjónustu eða á öðrum sviðum að beita slíkum heimildum.
Ég tel að þetta atriði hljóti að þurfa að skoðast rækilega. Það er kannski varla von til þess að í það fengist niðurstaða á þessum skamma tíma, enda ekki mikill vilji til þess að breyta málinu. Ég áskil mér a.m.k. allan rétt til þess að halda áfram að skoða þetta mál og önnur tengd, eins og t.d. álagningu fasteignagjalda á veiðihús, en nefndin fékk einnig erindi um að það væri harkalegt að skella þeim sjálfkrafa öllum í b-flokk þegar í hlut ættu t.d. hús sem eingöngu væru notuð sem slík lítinn hluta ársins, væru í eigu bænda og væru í raun og veru nátengd nýtingu hlunninda á viðkomandi bújörðum, en hún er skattlaus samkvæmt a-flokki og lægra hlutfalli.
Herra forseti. Að lokum varðandi þessi álitamál vil ég nefna framkvæmdaatriði málsins og þá er nú aftur skaði að hafa ekki hæstv. félmrh. hér. Það er alveg ljóst að menn eru með þessum breytingum að ganga enn lengra inn á þá braut að framselja mjög afdrifaríkt fjárveitingavald og reglugerðarútgáfu í hendur hæstv. félmrh. og þar af leiðandi stjórnar Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga. Miklir fjármunir hafa á undanförnum árum verið settir til viðbótar í Jöfnunarsjóð sveitarfélaga og að langmestu leyti lúta þeir síðan valdi ráðherra og stjórnar og það er útfært í reglugerð hvernig þeim er endurúthlutað eða þeir greiddir til sveitarfélaganna.
Það er svo komið að jöfnunarsjóður er óðum að verða að svona litlum ríkissjóði með hátt í 10 milljarða veltu á ári hverju þannig að það eru ekki lengur neinir smáaurar, það eru ekki kaffibaunir sem menn eru að telja þar þegar verið er að ákveða með reglum hvernig slíkum fjármunum sé úthlutað. Við þessar aðstæður hefði í raun og veru þurft að liggja fyrir reglugerð og samkomulag um það hvernig með þetta yrði farið þannig að hægt hefði verið að fjalla samtímis um breytingar á lagatextanum og framkvæmdina og útfærslu í einstökum atriðum, þannig að félmn. þingsins hefði haft yfirsýn yfir málið í heild sinni.
Það hefur hún ekki. Það liggja engin drög fyrir í þeim efnum hvað reglur snertir. Er þó vitað að talsverð óánægja og ósætti er meðal sveitarfélaga t.d. um hvernig fjármunum til bráðabirgða hefur verið ráðstafað úr jöfnunarsjóði nú síðustu árin á grundvelli þjónustuframlaga og fólksfækkunarframlaga. Það hefur áhrif á sveitarfélög sem eru ekkert ofhaldin í meðaltekjum. Dæmi er tekið um Akureyri sem lendir niður í að verða eitt af tekjulægstu sveitarfélögum landsins á hvern íbúa vegna þess að það sveitarfélag fær nánast ekkert út úr regluverkinu og geldur þar stærðar sinnar, er sett í sama flokk og jafnstór eða stærri sveitarfélag á höfuðborgarsvæðinu sem hafa hins vegar miklu hærri meðalútsvarstekjur og eru í allt öðrum færum hvað varðar fjármuni. Eru menn þá alveg sáttir við að láta þetta ráðast sisona, að reglugerðarverk úthluti þessum fjármunum án nokkurar teljandi leiðsagnar af hálfu löggjafans í þeim efnum?
Á það hefur verið bent, herra forseti, að býsna vandasamt sé að ganga frá viðmiðunarreglum hvað varðar útgreiðslur á þeim fjármunum, þeim 1.100 millj. kr. sem á að ráðstafa úr jöfnunarsjóði til þess að gera sveitarfélögin jafnsett og áður var varðandi tekjur þegar breytt álagning fasteignagjalda kemur til sögunnar. Ef það yrði gert á grundvelli þess að bæta þeim eingöngu tekjur eins og álagningin var á síðasta ári þá munu mörg sveitarfélög fara illa út úr því, sérstaklega þau sem veigruðu sér við að nýta til fulls álagningarstofna sína á síðasta eða síðustu árum. Og af hverju gerðu sum sveitarfélögin í landinu það? Jú, vegna þess að við þær aðstæður að fasteignaverð var mjög lágt í viðkomandi sveitarfélagi fannst mönnum harkalegt að leggja á, miðað við snögga hækkun fasteignaverðs á Reykjavíkursvæðinu, að fullu á fasteignir sem voru mun minna virði og kannski með öllu óseljanlegar í höndum eigenda sinna í sveitarfélögum úti um land.
Þessi sjónarmið koma fram í umsögnum frá nokkrum sveitarstjórnum og eru ágætlega rökstudd. Ég vil a.m.k. fyrir mitt leyti láta það standa í þingtíðindunum að þessi sjónarmið hafi komist til skila og að hið háa ráðuneyti líti vandlega á það hvernig sanngjarnast verður að leggja viðmiðunargrundvöllinn þegar menn fara að reyna að ná því markmiði sem sjálfgefið er, að gera sveitarfélögin sem allra næst því að vera jafnsett og þau hefðu ella orðið. Mér finnst hæpið annað en að nota þar álagningarstofninn eins og hann hefði skilað miðað við að vera nýttur að fullu, nema alveg sérstakar ástæður séu til að skoða annað.
Við vitum að það getur verið næstum að segja tilviljanakennt og ráðist af sviptingum meiri hluta og minni hluta í einstökum tilvikum hvernig álagningu er háttað nákvæmlega í það og það skiptið. Líka getur verið um að ræða fullkomlega réttmæt viðhorf af því tagi sem fram koma í umsögnum ákveðinna sveitarstjórna, að þau hafi haldið aftur af sér við að beita þessum skattstofni að fullu vegna þeirra aðstæðna sem ég lýsti áðan. Og ætla menn þá að láta sem slíkt sé ekkert sem þurfi að hlusta á eða taka mark á?
Auðvitað væru ýmsar aðrar leiðir mögulegar og það mætti að sjálfsögðu skoða t.d. að taka einhvers konar meðaltal yfir lengra tímabil eða leyfa sveitarfélögunum að velja meðaltal bestu ára á einhverju tímabili, þ.e. meðaltal þeirra ára sem hefði skilað þeim hæstum tekjum miðað við skattstofninn, tvö bestu af fimm eða eitthvað því um líkt. Ýmsar slíkar viðmiðanir eru þekktar þegar menn reyna að lesa reynslusögur úr fortíðinni og færa þær inn í framtíðina eins og hér verður að gera.
Þetta skiptir náttúrlega miklu máli, herra forseti, vegna þess að við erum væntanlega ekki bara að tala um meðferð þessara mála á næsta ári einu, heldur er verið að búa til framtíðar um það fyrirkomulag sem verður á því að bæta tekjugrundvöll sveitarfélaganna miðað við þessa breyttu innheimtu fasteignagjalda. Það er ekki eins skiptis aðgerð heldur aðgerð sem þarf að framkvæma á hverju ári eða verður í gangi á hverju ári.
Herra forseti. Niðurstaða mín er sem sagt sú að hér sé eingöngu um að ræða afar takmarkaða úrlausn hvað varðar tekjuforsendur sveitarfélaganna. Ég sé því miður allt of lítið fólgið í þessum breytingum sem teiknar til þess að það horfi til betri tíðar í sjálfu sér í þessum samskiptum. Það er í raun mikið áhyggjuefni að ekki skuli vera hægt að leggja einhvern grundvöll fyrir þessa sambúð ríkisvaldsins og sveitarfélaganna sem felur í sér að menn standi ekki í nánast árlegum núningi um hluti af þessu tagi. Draumur manna hefur að sjálfsögðu verið sá að það gerðist m.a. og ekki síst í gegnum það að sveitarfélögin yrðu fjárhagslega sjálfstæðari, þau hefðu einfaldlega að lögum það mikið sjálfræði og svigrúm til þess að stýra sínum málum, afla sér tekna og stjórna sínum útgjöldum, að þau væru ekki upp á ríkisvaldið og löggjafann komin á sama hátt og nú. En það er bara ekki staðan. Þau eru að langmestu leyti algjörlega bundin í báða skó og geta sig lítið hreyft, með lögbundnar skyldur og lögbundin verkefni, tilskipanir og samþykktir sem koma að ofan og síðan einnig tekjur skammtaðar samkvæmt mjög þröngum ramma sem hér er settur. Leifarnar af sjálfstæði þeirra felast í því að ákveða hvort þau geti látið það eftir sér að fara ekki alveg í topp með útsvarsálagningum. Það er allt og sumt. Það er bara þannig. Og hvaða sjálfstæði er í raun og veru í því fólgið?
Ég heyri æ oftar sveitarstjórnarmenn af þessum sökum kvarta líka undan því að ekki sé orðið svigrúm til að framkvæma neina pólitík í sveitarstjórnum í landinu, að menn hafi bara ekki efni á því. Menn líta á þetta sem rekstur, lífróður frá degi til dags til að ná endum saman, rekstur sem gefi ekkert svigrúm til þess að hrinda í framkvæmd sérstökum baráttumálum eða gera átak í félagslegum efnum, atvinnulegum eða byggðalegum, ósköp einfaldlega vegna þess að svigrúmið til slíkra hluta sé ekki til staðar og menn séu svo uppteknir af því að ná endunum saman í hverju tilviki að þetta líkist í raun og veru æ meir ópersónulegum rekstri einhvers fyrirtækis þar sem ekkert pláss sé fyrir pólitík eða pólitískar áherslur.
Herra forseti. Af þeim ástæðum er niðurstaða mín að eðlilegast sé að hv. meiri hluti beri áfram ábyrgð á þessu máli. Minni hlutinn átti satt best að segja mjög litla aðild að þessu. Það sat einn stjórnarandstæðingur í tekjustofnanefndinni, valinn af hæstv. ráðherra sérstaklega. Sá flokkur sem ég tala fyrir átti þar ekki aðild og hafði þar af leiðandi ekki einu sinni aðstöðu til að koma sjónarmiðum sínum á framfæri þar. Það virðist að vísu hafa komið fyrir lítið í því tilviki sem ég nefndi því sá nefndarmaður skilar séráliti í tekjustofnanefndinni og lýsir mikilli óánægju með hversu skammt sé þar gengið og hvernig um hnútana búið. Og allt teiknar það til hins sama að ríkisstjórnin verður auðvitað að eiga þennan króga sjálf og halda áfram að gefa honum úr pelanum.
Ég held, herra forseti, að við séum því miður ekki búin að sjá fyrir endann á vandræðaganginum í þessum samskiptum og það sé miklu líklegra en hitt, því miður, að það verði áfram viðfangsefni hér á næstu árum og jafnvel strax missirum, að takast á um málefni sveitarfélaganna og að sveitarfélögin eigi í vændum áframhaldandi hremmingar í samskiptum sínum við ríkisvaldið. Þar gætir mikils aflsmunar. Það er auðvitað enginn vafi á því að sveitarstjórnarstigið á Íslandi er mjög veikt. Það er mun veikara og háðara löggjafarvaldinu og ríkisvaldinu hér en það er víða erlendis. Félagsmálasáttmáli Evrópu og sáttmálinn um sjálfstæði sveitarfélaganna er nú harla lítils virði sem pappír hér á Íslandi þótt hann hafi verið fullgiltur og þar standi ýmislegt fallegt um að þessi tvö stjórnsýslustig eigi að virða hvort annað og sjálfstæði hvors annars. Manni finnst lítið fara fyrir því í þessum samskiptum eins og þau hafa því miður lengi verið. Það er að vísu ekki svo að það sé nýtilkomið og frá tíð þessarar ríkisstjórnar, svo að öllu sé nú til haga haldið. Ég hygg að það hafi mjög lengi verið einkenni á íslensku stjórnsýslunni að þarna hafi gætt mikils aflsmunar. En náttúrlega veldur hver á heldur og spurning er hvernig með þessa hluti er farið. Það verður að segjast eins og er að núverandi ríkisstjórn, stjórnvöld, hafa verið óvenju harkaleg í þeim efnum, hverjar sem ástæðurnar eru. Kannski gætir þar nokkurrar gremju hjá stærri stjórnarflokkinum yfir því að vera ekki jafnráðandi í mörgum stærstu sveitarfélögum landsins og sá flokkur vill helst vera. Hann lítur gjarnan svo á að hann eigi að eiga t.d. Ráðhúsið í Reykjavík og ráðskast með þá hluti sem sína einkaeign. Því er ekkert að leyna að margir óttast að sveitarfélögin í landinu gjaldi ofstækis Sjálfstfl. í garð meiri hlutans í Reykjavík.
Hvað sem því líður þá er a.m.k. ljóst að þessi samskipti hafa ekki verið í góðum farvegi. Það hefur ekki verið jákvæður samvinnuandi í samskiptum þessara aðila. Það hefur verið alveg nóg að mæta á ársfundi sveitarfélaganna og hlusta á umræður hér á Alþingi til þess að sannfærast um að oft er ekki mikil hlýhugur í umfjöllun hæstv. ráðherra um sveitarfélögin og málefni þeirra og það er mjög slæmt. Það er ekki síst slæmt vegna þess að hér á landi er ekki í lögum eða í okkar réttarkerfi neinn sérstakur farvegur fyrir deilumál milli stjórnsýslustiga. Það er enginn úrskurðardómstóll ef ágreiningur rís um tekjuleg málefni eða annað í þeim dúr. Að langmestu leyti byggir þetta á því (Gripið fram í.) að ríkið neytir aflsmunar eins og því sýnist og þegar því sýnist og mér finnst einhvern veginn að niðurstaðan hér beri sömu merki, að fulltrúar sveitarfélaganna hafi meira og minna verið á hnjánum í samningaviðræðunum við ríkisvaldið og orðið að taka því sem að þeim var rétt í lokin. Það hlýtur að vera skýringin á því að niðurstaðan er jafndöpur og raun ber vitni, herra forseti.