Flm. (Guðrún Ögmundsdóttir):
Virðulegur forseti. Ég mæli fyrir till. til þál. um unglingamóttöku og getnaðarvarnir. Flutningsmenn ásamt mér eru Katrín Fjeldsted, Guðmundur Árni Stefánsson, Drífa Hjartardóttir, Guðjón A. Kristjánsson, Svanfríður Jónasdóttir, Drífa Snædal, Bryndís Hlöðversdóttir, Jónína Bjartmarz og Hjálmar Árnason.
Það er mjög ánægjulegt að gera grein fyrir því að í þessu máli er algjörlega þverpólitísk samstaða og að hér eiga í hlut bæði landsbyggðarþingmenn og höfuðborgarþingmenn. Það er líka þannig að mjög mörg ungmenni af landsbyggðinni stunda nám í Reykjavík og mundu þá geta nýtt sér þá þjónustu sem hér er verið að tala um.
Tillagan hljóðar svo, með leyfi forseta:
,,Alþingi ályktar að fela heilbrigðisráðherra að hefja viðræður við heilsugæsluna í Reykjavík um opnun unglingamóttöku, t.d. við eina af stöðvum hennar. Jafnframt feli ráðherra landlækni að koma á fót tilraunaverkefni innan heilsugæslunnar með ókeypis eða ódýrar getnaðarvarnir fyrir fólk á aldrinum fimmtán ára til tvítugs.``
Við þekkjum það öll að mjög miklar umræður hafa verið á undanförnum árum um stöðu ungs fólks í samfélaginu, ábyrgð þess og hlutverk. Afar mikilvægt er að bregðast við þörfinni fyrir sérstaka móttöku fyrir ungt fólk þar sem það getur rætt mál sín við fagaðila á eigin forsendum en ekki á forsendum hinna fullorðnu. Þegar hefur verið stofnað til unglingamóttöku á Akureyri og í Hafnarfirði. Slík þjónusta er mikilvæg, bæði í kynfræðslumálum og sértækum vandamálum ungmenna sem upp geta komið.
Í fréttablaði Fræðslusamtaka um kynlíf og barneignir, FKB, er fjallað um þær tvær stöðvar sem þegar eru starfandi. Þar segir m.a. um unglingamóttökuna á heilsugæslustöðinni Sólvangi í Hafnarfirði að sumarið 1999 hafi verið byrjað að þróa hugmyndir um starfsemi unglingamóttöku á vegum heilsugæslustöðvarinnar. Sýnt hafi þótt strax í upphafi að stór hluti starfsemi unglingamóttöku mundi felast í ráðgjöf og meðferð sem beindist að kynlífi ungs fólks í ljósi þess að markhópurinn væri unglingar sem eru kynþroska og eru að verða eða orðnir virkir í kynlífi. Þetta eru þættir eins og getnaðarvarnaráðgjöf og fóstureyðingaráðgjöf en ótímabærar þunganir unglinga eru margar á Íslandi og mjög brýnt þótti að sinna þessum þætti enn betur en gert er nú.
Áhættuhegðun unglinga, t.d. reykingar, vímuefnaneysla og ofneysla áfengis, er málaflokkur sem þarfnast umfjöllunar og forvarna og átti unglingamóttakan að geta sinnt einhverjum hluta þessa málaflokks. Talið var að ungt fólk mundi leita til slíkrar móttöku vegna ofbeldis sem það hefði verið beitt, eins og sifjaspells og/eða nauðgunar, félagslegra vandamála, t.d. samskiptavanda á heimilum eða í skóla, og vegna húðvandamála, geðheilsu, kvíða, þunglyndis eða átraskana.
Markhópur þessarar móttöku í Hafnarfirði var skilgreindur sem ungt fólk á aldrinum 14 ára til tvítugs á upptökusvæði heilsugæslustöðvarinnar Sólvangs í Hafnarfirði.
Móttakan hefur verið skipulögð með þarfir unglinga í huga og nauðsynlegt er að leiðarljósið sé:
þægileg og vingjarnleg framkoma starfsfólks sem sýnir ungmennum virðingu og skilning,
engar tímapantanir,
ókeypis heimsóknir,
gott aðgengi, t.d. með tilliti til strætisvagna,
móttakan aðskilin frá fullorðinsmóttöku,
þægilegur opnunartími (síðdegis, t.d. eftir skóla).
Um unglingamóttökuna á heilsugæslustöðinni á Akureyri segir að hugmyndir um unglingamóttöku hafi verið komnar fram síðla árs 1999. Heilsugæsluheimsóknir níundubekkinga höfðu þá tíðkast um nokkurra ára skeið og var vel tekið af unglingum og starfsfólki heilsugæslunnar og komu þær í stað hefðbundinna fyrirlestra skólalækna.
Fjölmennasti hópurinn sem leitar þangað er stúlkur í 9. og 10. bekk og miðbekkjum í framhaldsskólum. Einstaka drengir slæðast þó inn.
Flestir búa nemendurnir á Akureyri og mun fátíðara er að utanbæjarnemar sæki móttökuna en þeir eru talsvert margir í skólum á Akureyri. Komuástæður eru fjölmargar en þyngst vega getnaðar- og kynsjúkdómaráðgjöf og geðfélagsleg vandamál. Slíkum tilfellum hefur fjölgað og hefur orðið að vísa þeim erfiðustu annað, svo sem til barna- og unglingageðlækna, sálfræðinga og geðlækna. Nauðsynlegt er að hafa öflugt stuðningsnet sem hægt er að beina þeim til sem á þurfa að halda til áframhaldandi meðferðar.
Eflaust eru afar svipuð markmið með báðum þessum stöðvum, og vitað er af undirbúningi víðar, m.a. á Seltjarnarnesi. Eins og fram kemur í upplýsingum um þessar stöðvar ber hæst ráðgjöf og fræðslu um getnaðarvarnir og kynlíf en mikilvægt er hvernig starfsemin auglýsir sig strax í upphafi.
Í febrúar árið 2000 kom út skýrsla um fóstureyðingar og aðgengi að getnaðarvörnum en Sóley Bender var formaður starfshóps sem vann skýrsluna fyrir þáverandi heilbrigðisráðherra, Ingibjörgu Pálmadóttur. Þar kemur m.a. fram að það hafi verið viðurkennd staðreynd í heiminum að fjárfesting til forvarna í formi fræðslu og ráðgjafar um kynlíf og barneignir skili sér margfalt ef borið er saman við þann kostnað sem heilbrigðis- og félagsmálaþjónusta leggur af mörkum ef forvörnum er ekki komið við. Talið er að hver króna sem fari í að greiða kostnað við forvarnastarf á þessu sviði spari tíu krónur sem fari í aðstoð við fólk ef forvörnum er ekki beitt.
Eftirfarandi eru tillögur að forvörnum úr skýrslunni:
Auka þarf val kvenna/para um þjónustuform. Starfrækt verði sérhæfð móttaka til ráðgjafar um kynlíf, getnaðarvarnir og barneignir með sérmenntuðu starfsfólki sem geti verið annarri þjónustu á þessu sviði til ráðgjafar. Slík þjónusta hafi opið að degi til og á kvöldin.
Stuðla þarf að áframhaldandi þróun fræðslu og ráðgjafar um getnaðarvarnir fyrir konur sem fara í fóstureyðingu á kvennadeild Landspítalans. Þar hafi konur aðgang að getnaðarvörnum á kostnaðarverði.
Auka þarf aðgengi kvenna að neyðargetnaðarvörn. Ég vil líka skjóta því hér inn að slíkt aðgengi er orðið mun betra en það var og þessi neyðargetnaðarvörn er núna fáanleg í apótekunum.
Meiri umfjöllun þarf að verða um ábyrgt kynlíf og þar með ábyrga notkun getnaðarvarna, t.d. þurfa fjölmiðlar og aðrir að taka höndum saman um að ræða þessi mál.
Kynna þarf neyðargetnaðarvörnina betur eins og með auglýsingum á strætisvögnum, skjáauglýsingum og víðar.
Kynna þarf betur hormónasprautuna.
Mjög margar getnaðarvarnir eru illa kynntar en með betri kynningu mætti koma í veg fyrir ótímabærar þunganir.
Í skýrslunni sem ég nefndi, þeirri sem Sóley Bender tók saman fyrir heilbrrh., er sérstakur kafli um aðgengi að getnaðarvörnum en þar segir m.a. að hér á landi hafi fólk ekki haft nægjanlega greiðan aðgang að nokkrum getnaðarvörnum. Megi þar nefna neyðargetnaðarvörn, hormónasprautuna, hormónalykkjuna og hettuna. FKB hefur auðvitað markvisst sinnt þessum málum með sérstökum bæklingum, m.a. um neyðargetnaðarvörn. Fram koma ákveðnar mjög merkar niðurstöður í þessari skýrslu sem ég vil aðeins tæpa á hér. Þar segir:
Niðurstöður skýrslunnar eru m.a. eftirfarandi og gætu tvímælalaust verið leiðarljós til úrbóta í þessum málaflokki:
Vaxandi þörf er á ráðgjöf fyrir ungt fólk um kynlíf, getnaðarvarnir og barneignir í ljósi þess aukna fjölda sem leitar til ráðgjafa FKB. Jafnframt er mjög mikil aukning á kvennadeild Landspítala í getnaðarvarnarþjónustu þar.
Ráðgjöf skortir um getnaðarvarnir, svo sem neyðargetnaðarvörn og smokka, fyrir ungt fólk innan veggja skólanna. Hjúkrunarfræðingar í skólum hafa því miður ekki leyfi til að gefa neyðargetnaðarvörn en ég er að vona að kannski rætist úr þessu.
Betur verði kynntir möguleikar ungs fólks til ráðgjafar varðandi getnaðarvarnir á heilsugæslustöðvum og afgreiðslutími þjónustunnar lengdur í samræmi við óskir og þarfir unga fólksins.
Endurskoða þarf námsefni um getnaðarvarnir í framhaldsskólum landsins.
Ég vil gjarnan koma með það innskot hér að núna er í tilraunakennslu í þremur eða fjórum skólum afar gagnmerkt prógramm sem hefur verið unnið af FKB. Þar er rætt um alla þessa þætti og er það sennilega í fyrsta skipti sem notast er við mjög góð kennslugögn um þessi mál. Þessi tilraun er í samstarfi við menntmrn. og lítur mjög vel út.
Það er afar mikilvægt að neyðargetnaðarvörn sé aðgengileg á kostnaðarverði fyrir ungt fólk yngra en 20 ára. Við þekkjum það líka að FKB hefur gefið þessa getnaðarvörn í samráði við þau lyfjafyrirtæki sem hafa haft hana á sínum snærum. Jafnframt fæst hún á kvennadeildinni.
Flutningsmenn tillögunnar telja mikilvægt að gera fræðslu og ráðgjöf um getnaðarvarnir aðgengilegar fyrir ungt fólk, og er það í samræmi við nýsamþykkta heilbrigðisáætlun til ársins 2010 en í henni segir í 5. kafla að íslensk markmið til 2010 séu:
1. Dregið verði úr áfengis- og vímuefnaneyslu ungs fólks um 25%. Og við skulum ekki gleyma því að auðvitað eru ótímabærar þunganir líka angi af þessu máli.
2. Dregið verði úr reykingum ungs fólks um 50%.
3. Dregið verði úr slysum og dauðaslysum ungs fólks um 25%.
4. Ótímabærum þungunum meðal stúlkna 19 ára og yngri fækki um 50%.
Ég tel þessi markmið alveg raunhæf og að með því að setja á fót tilraunaverkefni með getnaðarvarnir þannig að þær séu aðgengilegri --- við vitum vel að ungt fólk hefur tilhneigingu til að nota þær ekki fyrr en kannski of seint því að enn ríkir sá hugsunarháttur að ,,slysin henda mig ekki`` og ungt fólk tekur of mikla sjensa. En með aukinni og opinni umræðu ættum við að geta náð þessum árangri. Ég tel afar mikilvægt að heilsugæslan í Reykjavík verði ekki undanskilin. Þar á að vera hægt að stofna unglingamóttöku og í hana á að veita ákveðið fjármagn. Við erum ekki að tala um mikið fé í þetta heldur fyrst og fremst aðra skipulagningu á þeim stöðvum sem mundu vilja taka þetta að sér og ég veit þegar um nokkra sem vildu gjarnan gera það og vera með í slíkri tilraun.
Ég legg til að þessi þáltill. fari til hv. heilbrn. og til síðari umræðu.