Frsm. 2. minni hluta efh.- og viðskn. (Ögmundur Jónasson):
Herra forseti. Þetta er í annað skipti sem ég tek til máls um frv. ríkisstjórnarinnar um að veita 20 milljarða kr. ríkisábyrgð á lán til Íslenskrar erfðagreiningar. Ég fór yfir meginþætti málsins í fyrri ræðu minni en gat um það þá að ég mundi vísa til umsagnaraðila ef ég tæki aftur til máls í þessari umræðu, en það er greinilega talsverður áhugi fyrir henni bæði á meðal stjórnarandstöðunnar og einnig í liði ríkisstjórnarinnar þótt sú umræða fari kannski fremur fram annars staðar en hér í þingsalnum. Maður hefur orðið var við að margir eru fullir efasemda og ekki að undra. Það er dapurlegt að vita að menn láti síðan kúska sig til hlýðni, eins og mér virðist margt benda til að muni gerast.
Nokkrir tilburðir hafa verið til að setja fram rök fyrir þessu máli. En þegar betur er að gáð eru þau ekki á mjög traustum grunni. Hv. þm. Gunnar Birgisson sté hér í ræðustól fyrr í dag og taldi þetta hið besta mál. Hann sagði m.a. að við ættum að treysta þeim sérfræðingum sem um málið hefðu fjallað. Vék hann þar að sérfræðingum ríkisstjórnarinnar, bæði innan ráðuneytanna og annarra aðila sem að málinu hafa komið, ríkisendurskoðanda m.a. Hann vék einnig að virtum fjármálafyrirtækjum sem hann nefndi svo og vísaði einnig í gögn sem birtust með málinu.
Um þetta vil ég í fyrsta lagi segja að hin virtu fjármálafyrirtæki eru öll í viðskiptum við Íslenska erfðagreiningu, þ.e. Morgan Stanley, Lehman Brothers og Robertson Stephens fyrirtækið sem annaðist kaupin á MediChem fyrir hönd deCODE. Morgan Stanley og Lehman Brothers önnuðust hlutafjárútboðið á Nasdaq á sínum tíma. Mér hefði fundist eðlilegt, og við höfum fleiri tekið undir það í stjórnarandstöðunni, að óháð ráðgjafarfyrirtæki hefði verið kallað til sögunnar.
Ríkisstjórnin beindi engu að síður þeim tilmælum til innlendra aðila að skoða málið, eða hvort þær kröfur komu einvörðungu frá stjórnarandstöðunni. Það kann vel að vera. En þar gerðust menn mjög varfærnir. Þannig sagði fulltrúi Samkeppnisstofnunar í heimsókn hjá efh.- og viðskn. að hann teldi ekki viðeigandi að sú stofnun tjáði sig um málið. Seðlabankinn kvaðst ekki hafa forsendur til að meta stöðuna. Ég mun vísa nánar í þetta hér á eftir. Ríkisendurskoðandi vísaði að sönnu í hin virtu erlendu fjármálafyrirtæki en sagði þó að áhættan hefði ekki verið metin af hálfu Ríkisendurskoðunar.
Ég man ekki betur en að þegar fulltrúar Ríkisendurskoðunar komu á fund efh.- og viðskn. segðu þeir að þeir hefðu örlítið verið að skoða málið þann dag og að eftir þann lestur fyndist þeim geta brugðið til beggja vona hvað starfsemina í heild snerti. Engu að síður reyndu starfsmenn Ríkisendurskoðunar að manna sig upp í að vera nokkuð brattir með þetta mál og vísuðu enn og aftur í hin virtu erlendu fjármálafyrirtæki.
Síðan er það ekki rétt sem fram kom hjá hv. þm. Gunnari Birgissyni að við hefðum séð viðskiptaáætlanir fyrirtækisins. Þær höfum við ekki séð. Þau gögn sem birt eru með frv. og er að finna í fylgigögnum þingskjala eru fyrst og fremst ársreikningar Íslenskrar erfðagreiningar og tölur sem hægt er að finna á netinu. Þetta höfum við allt fengið með eftirgangsmunum. Við beindum munnlegum og skriflegum fyrirspurnum til fjmrn. til að ganga eftir þessum tölum. Þetta eru nú staðreyndir málsins. Það er staðreynd að við höfum ekki fengið að sjá viðskiptaáætlun fyrirtækisins um þann þátt starfseminnar sem okkur er ætlað að taka afstöðu til hér.
Annað sem hv. þm. Gunnar Birgisson gerði í sínum málflutningi var að vísa til samninga sem gerðir hefðu verið við Hoffmann-La Roche. Það er alveg rétt að gerðir hafa verið samningar upp á mörg hundruð milljónir dala við það fyrirtæki. Ég hef hins vegar lagt áherslu á það í málflutningi mínum, og gerði það í fyrri ræðu minni, að þær tölur segja okkur harla lítið vegna þess að þar er fyrst og fremst um að ræða markmið. Það er hins vegar undir árangri fyrirtækisins komið hvernig því tekst að ná þessum markmiðum og fá þær greiðslur sem eru árangurstengdar.
Ég sýndi fram á hvernig samningur sem gerður var 1998 upp á 200 millj. dollara hefði aðeins gengið eftir að hluta. Að sjálfsögðu gekk hann eftir hvað grunngreiðslurnar varðar. Samkvæmt honum átti að greiða 70 milljónir í grunngreiðslur. En árangurstengdu greiðslurnar höfðu aðeins gengið eftir að hluta. Markmiðið, þessar tölur sem menn eru að veifa, segja okkur því ekki allan sannleikann. Því fer fjarri. Í raun er þetta eina leiðin fyrir þingmenn til að meta árangur af starfinu, þ.e. að skoða árangurstengdu greiðslurnar.
Hv. þm. Gunnar Birgisson sagði að við yrðum að treysta mönnum, treysta sérfræðingum okkar. Það er alveg rétt. Við eigum að treysta mönnum. Við eigum hins vegar að vera vandfýsin og vera á varðbergi, einfaldlega vegna þess að hér liggja hagsmunatengdir þræðir inn í alla þessa upplýsingagjöf. Þar á ég við fjármálafyrirtækin. Ég hef vakið máls á því líka að Íslensk erfðagreining og sérfræðingar þess fyrirtækis hafa verið í svo nánu sambandi við fjmrn. að furðu sætir. Þannig er upplýst að það sem er að finna í greinargerð með frv. um árangur fyrirtækisins er fyrst og fremst frá fyrirtækinu sjálfu og sérfræðingum þess komið. Þetta staðfestu sérfræðingar og samningamenn fjmrn. við efh.- og viðskn., þ.e. að upplýsingarnar væru fyrst og fremst frá Íslenskri erfðagreiningu.
Með þessu er sagan endurtekin frá því sem gerðist í samningunum um miðlægan gagnagrunn á heilbrigðissviði, að fyrirtækið vann upp í hendurnar á ráðuneytinu, í því tilviki heilbrrn., það sem síðar var fært fyrir í þingið. Ég hef einnig vakið athygli á því að þeir sem þá sömdu fyrir okkar hönd úr sveit embættismanna eru margir komnir yfir til Íslenskrar erfðagreiningar og starfa þar. Ég vakti líka athygli á því að nú hefur þessu einnig verið snúið við. Ráðuneytisstjórinn í fjmrn., sem hefur þar verkstjórn á hendi, er fyrrverandi lögfræðingur deCODE. Ég hef enga ástæðu til að efast um heiðarleika þess manns en mér ber skylda til þess gagnvart Alþingi að upplýsa um svona nokkuð. Okkur ber að hafa augun vel opin.
Þótt það sé rétt hjá hv. þm. Gunnari Birgissyni að við eigum að treysta mönnum, vil ég leggja áherslu á þetta tvennt, að þeir sem við köllum til ráðgjafar séu óháðir og traustsins verðir. Síðan ætla ég að leyfa mér að segja hitt, að nú er komið að því að við reynum að treysta á okkur sjálf og gera þá kröfu til okkar sjálfra að við skiljum það sem hér er á ferðinni.
Ég hef sett fram ýmsar upplýsingar af efnahagslegum toga en ekki fengið nein svör. Ég hef ekki fengið nein viðbrögð önnur en mjög almenns eðlis. Bent hefur verið á að við megum ekki vera á móti öllu og við eigum að vera jákvæð fyrir uppbyggingu á þessari atvinnustarfsemi o.s.frv. Jú, allt er það góðra gjalda vert, að vera jákvæður gagnvart því. Það er alveg sjálfsagður hlutur. En nú erum við að ræða ábyrgð okkar. Við eigum að taka afstöðu út frá því hvernig við skiljum málið. Ef við skiljum það rangt eða menn telja að við förum með rangt mál þá ber þeim að benda okkur á hvað sé rangt, hvað í málflutningi okkar sé ekki sannleikanum samkvæmt.
Ég hef t.d. óskað eftir upplýsingum um það frá hv. þingmönnum hvaða merkingu þeir leggja í að lánskjör fyrirtækisins deCODE fara ört versnandi. Ég vitna þar í lán sem annars vegar eru tekin í desember á síðasta ári og hins vegar í lán núna í marsmánuði. Þar munar mjög miklu. Þar er annars vegar um að ræða lán sem eru tekin með 0,5% álagi á Libor og hins vegar 6% álagi á Libor-vexti. Í síðara tilvikinu er einnig um að ræða lán sem eru, samkvæmt upplýsingum frá deCODE, vísitölubundin með 12% vöxtum. Þar er um að að ræða 7,3 millj. dollara. Við erum að tala um geysilega háar upphæðir. Ég hef auglýst eftir skýringu á því að lánskjör fyrirtækis virðast vera að versna með þessum hætti. Engin svör koma við því heldur aðeins almennar yfirlýsingar, t.d. frá hv. þm. Kristjáni Pálssyni.
Hann hélt ræðu í fyrradag um þetta mál út frá mjög almennum forsendum. Hann fór að dæmi hv. þm. Gunnars Birgissonar, að lofsama verkefnið og neitaði að ræða um þessar efnahagslegu forsendur, þá reikninga sem liggja fyrir sem sýna fram á að staða fyrirtækisins er erfið og að lánskjör þess fara versnandi. Þetta eru staðreyndir.
Hvers vegna horfum við til fyrirtækisins alls? Hvers vegna gerum við það? Hvers vegna látum við ekki nægja að horfa á þennan tiltekna viðskiptasamning sem augu manna beinast að núna, þ.e. hið nýja fyrirtæki eða hina nýju grein Íslenskrar erfðagreiningar? Jú, það er vegna þess að það er ekki gert ráð fyrir því að þetta verði sérstök bókhaldseining, sérstök rekstrareining. Þetta verður einfaldlega hluti af fyrirtækinu Íslenskri erfðagreiningu. Ef Íslenskri erfðagreiningu vegnar illa eða hallar undan fæti þar mun hið sama gilda um þennan þátt starfseminnar. Það mun þar með hafa áhrif á hina ríkistryggðu skuld. Þetta er einfaldlega allt sami potturinn.
Enginn virðist heldur hafa áhuga á að ræða það að Íslensk erfðagreining er ekki farin að greiða svo mikið sem eina krónu samkvæmt upplýsingum ráðuneytisstjóra heilbrrn. vegna samninga sem gerðir hafa verið við íslenska ríkið og heilbrigðisstofnanir, enda þótt fyrirtækið sé þegar farið að fá upplýsingar úr heilbrigðiskerfinu til afnota. Sannast sagna fannst mér það áhyggjuefni sem fram kom í skýrslum frá deCODE sem birtar voru á bandaríska verðbréfavefnum --- það er vísað til þeirrar skýrslu undir heitinu 10K --- þ.e. ákveðnar efasemdir um að miðlægur gagnagrunnur á heilbrigðissviði verði að veruleika. En um leið er staðhæft, það gerði forstjóri fyrirtækisins frammi fyrir efh.- og viðskn., að þetta væri sérstaða fyrirtækisins og allt virtist undir því komið að hún nýttist fyrirtækinu. Enginn virðist hafa nokkurn áhuga á þessu aðrir en við úr stjórnarandstöðunni, sérstaklega þingmenn Vinstri hreyfingarinnar -- græns framboðs sem hafa auglýst eftir upplýsingum um þetta efni. Þær liggja hreinlega ekki fyrir. Þær fást ekki ræddar og enginn virðist hafa áhuga á að ræða þær.
Herra forseti. Hv. þm. Gunnar Birgisson segir að við verðum að treysta fólki og treysta ráðgjöfum okkar. Hann vísar þar í fjármálafyrirtæki í viðskiptum við deCODE, í Ríkisendurskoðun og aðra aðila. En ég vil benda á enn eitt til viðbótar, þ.e. landslög. Við höfum fengist við það á löggjafarsamkundunni í gegnum tíðina að vefa öryggisnet varðandi skuldbindingar ríkisins. Árið 1997 voru endurskoðuð lög um það efni, lög um ríkisábyrgðir. Hvað skyldi segja í þessum lögum?
Jú, í 1. gr. segir á þá leið að ríkissjóður megi ekki takast á hendur ábyrgð eða skuldbindingar nema hann hafi heimild til þess í lögum. Í 2. gr. segir orðrétt, með leyfi forseta:
,,Í frumvarpi sem fjármálaráðherra leggur fram um veitingu ríkisábyrgða skal liggja fyrir umsögn Ríkisábyrgðasjóðs samkvæmt lögum nr. 43/1990, um Lánasýslu ríkisins, á eftirtöldum þáttum:
1. Mat á greiðsluhæfi skuldara.
2. Mat á afskriftaþörf vegna áhættu af ábyrgðum.
3. Mat á tryggingum sem lagðar verða fram vegna ábyrgðarinnar. Fjármálaráðherra er heimilt í reglugerð að ákveða hámark veðsetningarhlutfalls.
4. Mat á áhrifum ríkisábyrgða á samkeppni á viðkomandi sviði.``
Þetta er 2. gr. laganna. Erum við þá ekki bara í nokkuð góðum málum fyrst að hafa á alla þessa varnagla? Hér er kveðið á um það skýrt í lögum hvað eigi að gera þegar veita á ríkisábyrgð. Ja, gott er ef svo væri.
Samkvæmt frv. ríkisstjórnarinnar eru þessi lög og þar með þessi grein laganna afnumin. Hún er ekki til. Í frv. ríkisstjórnarinnar segir einfaldlega að þessi lög skuli ekki gilda, nema 5. gr.
3. gr. á ekki að gilda heldur. Hún er svohljóðandi, með leyfi forseta:
,,Ríkissjóði er óheimilt að takast á hendur ríkisábyrgð nema að fullnægðum eftirfarandi skilyrðum:
1. Kveðið sé á um heimild til ríkisábyrgðar í lögum þeim sem ábyrgð heimila.
2. Ef lánsfjárþörfina er ekki hægt að uppfylla á almennum lánamarkaði og sýnt þykir að starfsemin sé hagkvæm.
3. Ábyrgðarþegi leggi fram a.m.k. 20% af heildarfjárþörf verkefnisins.
4. Ábyrgðarþegi leggi fram viðeigandi tryggingar að mati Ríkisábyrgðasjóðs.
Ábyrgð ríkissjóðs skal ekki nema hærra hlutfalli en 75% af lánsfjárþörf verkefnis sem veitt er ríkisábyrgð.
Ríkissjóði er óheimilt að takast á hendur ábyrgð fyrir aðila sem er í vanskilum við ríkissjóð eða Ríkisábyrgðasjóð.``
Þetta var 3. gr. laganna. Einnig henni er vikið til hliðar.
Ég vék að því áðan hvort Íslensk erfðagreining væri í vanskilum við ríkissjóð. Við höfum fengið þau svör frá ráðuneytisstjóra í heilbrrn. að Íslensk erfðagreining væri því miður --- þannig var það orðað --- ekki farin að greiða til samningsaðilanna ríkismegin enda væri ekki búið að ganga frá samningum við stofnanir.
Áðurnefnd lög eru allítarleg. Ég ætla ekki að fara nánar út í þá sálma. Í 4. gr. er vikið að því að lánþegi, þ.e. ábyrgðarþegi skuli greiða, við ábyrgðarveitingu ríkissjóðs, áhættugjald er nemi 0,25--4,00% af höfuðstól ábyrgðarskuldbindingar fyrir hvert ár lánstímans. Eins kemur fram að áhættugjaldið skuli greiða í upphafi lánstíma og skuli renna í ríkissjóð. Þetta kemur náttúrlega ekki til álita, einfaldlega vegna þess að þetta er afnumið.
En 5. gr. sem eftir stendur er svohljóðandi, með leyfi forseta:
,,Ríkisábyrgðasjóður skal halda afskriftareikning vegna veittra ábyrgða. Afskriftareikningur sjóðsins skal á hverjum tíma gefa raunhæfa mynd af áætluðum afskriftum allra ábyrgða sjóðsins. Jafnharðan og ákvarðanir eru teknar um ábyrgðir, sbr. 3. gr., leggur sjóðurinn við afskriftareikning fjárhæð sem nemur áætlaðri afskriftaþörf.
Eigi sjaldnar en árlega skal endurmeta áhættu og afskriftaþörf Ríkisábyrgðasjóðs vegna ábyrgða og endurlána og á grundvelli þess endurákvarða framlag á afskriftareikning. Leiði sú endurskoðun í ljós að varasjóður Ríkisábyrgðasjóðs nægi ekki til að mæta þannig metnum skuldbindingum skal fjármálaráðherra gera Alþingi viðvart og gera tillögu um aðgerðir til að koma jafnvægi á fjárhag sjóðsins.
Ríkisábyrgðasjóður skal fylgjast með rekstri þeirra aðila er ríkissjóður hefur gengið í ábyrgð fyrir eða veitt lán. Ábyrgðarþegum er skylt að láta Ríkisábyrgðasjóði í té ársreikninga og hverjar þær skýrslur og gögn er nauðsynleg teljast til þess að hann geti rækt þetta eftirlit. Verði dráttur á afhendingu umbeðinna upplýsinga er ráðherra heimilt að beita dagsektum uns gögnin eru komin fram. Um fjárhæð dagsekta skal nánar kveðið á í gjaldskrá er fjármálaráðherra setur. Dagsektir þessar skal ákveða með ábyrgðarbréfi, og má innheimta þær með aðför.``
Þetta er grein sem stendur eftir samkvæmt frv. ríkisstjórnarinnar því að í 2. gr. frv. segir, með leyfi forseta:
,,Lög þessi taka þegar gildi og koma í stað ákvæða laga nr. 121/1997, um ríkisábyrgðir, að undanskilinni 5. gr. þeirra laga, varðandi þá ábyrgð sem lögin taka til.``
Þetta segir í frv. ríkisstjórnarinnar.
Þegar hins vegar gengið var eftir því í efh.- og viðskn. hvernig að þessu yrði staðið og hvaða ráðstafanir hefðu verið gerðar var afskaplega fátt um svör.
Það er fróðlegt að skoða hvað ríkisstjórnin er að afnema. Í 6. gr. þessara ríkisábyrgðalaga segir, með leyfi forseta:
,,Bankar, lánasjóðir, lánastofnanir, fyrirtæki og aðrir þeir aðilar sem lögum samkvæmt njóta, eða hafa notið, ábyrgðar ríkissjóðs, hvort sem hún er tilkomin vegna eignaraðildar ríkissjóðs eða annars, skulu greiða ábyrgðargjald af þeim skuldbindingum sínum sem ríkisábyrgð er á. Almennar viðskiptaskuldir og eftirlauna- og lífeyrisskuldbindingar skulu þó undanþegnar gjaldinu.``
Síðan heldur áfram og í 7. gr. er enn vikið að ábyrgðargjaldi og í 8. gr. er kveðið á um hvernig Ríkisábyrgðasjóður skuli annast útreikning, álagningu og innheimtu áhættugjalds, og síðan nánar um það.
Síðan er enn í ákv. til brb. athugun á fjárhagsstöðu Ríkisábyrgðasjóðs.
Hér eru með öðrum orðum lög sem eiga að tryggja hagsmuni, eru sett til að tryggja hagsmuni ríkissjóðs og skattborgarans. En þeim er einfaldlega vikið til hliðar. Og þingmenn úr stjórnarliðinu segja: ,,Við verðum að treysta fólki.`` Þeir sem þeir ætla að treysta eru í fyrsta lagi viðskiptaaðilar deCODE á fjármálamarkaði í heiminum, þeir aðilar sem New York Times varar okkur við að kunni að vera afvegaleiðandi, telur að við eigum að hafa þar vel opin augun. Í öðru lagi á að treysta fulltrúum fyrirtæksins deCODE sem skrifuðu að uppistöðu til greinargerð með frv., þar á meðal lýsingu á eigin ágæti. Það á líka að treysta fulltrúum sem koma frá stofnunum þjóðfélagsins, Seðlabanka, ríkisendurskoðanda og öðrum, Samkeppnisstofnun væntanlega sem segir ekki viðeigandi að tjá sig mikið um málið eða ríkisendurskoðanda sem sagði að áhættan hefði ekki verið metin en að þeir hafi verið að líta á þetta eitthvað í dag, þegar hann kom á fund efh.- og viðskn. og Seðlabanka sem segist ekki hafa forsendur til að meta málið. Aðspurður um lánshæfi sagði seðlabankastjóri að þeir hefðu snarað fréttatilkynningu fjmrh. yfir á ensku, sent hana völdum aðilum úti í heimi, ekki fengið viðbrögð og mat þeirra væri þar af leiðandi að þetta mundi ekki hafa mikil áhrif á lánshæfi.
Haldið þið að það séu vinnubrögð? Mér finnst að þetta ætti að verða tilefni til, þótt síðar verði, að við skoðum hvernig þessar ráðgefandi stofnanir sem þjóðfélagið hefur komið sér upp beita starfskröftum sínum. Innan dyra þar er fjöldinn allur af hæfu fólki. Hvers vegna í ósköpunum hefur stofnunin Seðlabanki Íslands ekki forsendur til að kafa í þetta mál þar sem upplýsingar eru að verulegu leyti aðgengilegar á netinu, bandaríska verðbréfamarkaðnum? Síðan er hægt að ætlast til þess að stofnun eins og Seðlabankinn fái upplýsingar til þess að leggja raunhæft mat áður en ríkissjóður er látinn gangast í ábyrgð fyrir 20 þús. millj. kr.
Hvaða stofnun virðist hafa einna mestar efasemdir um málið? Jú, ætli það sé ekki sú stofnun sem ríkisstjórnin telur að þurfi að leggja niður í snarhasti --- og þar bíður okkar annað frv. --- það er Þjóðhagsstofnun. Þjóðhagsstofnun hefur miklar efasemdir um þetta frv. Þjóðhagsstofnun segir m.a. í áliti sínu að ástæða sé til að fara varlega í sakirnar, þetta geti leitt til lægra framleiðslustigs og lakari lífskjara til lengdar. Á þá leið segir í áliti Þjóðhagsstofnunar. Hún varar reyndar við ríkisaðstoð til fyrirtækja á grunni markaðsbresta eins og komist er að orði.
Innan Þjóðhagsstofnunar eru margir góðir sérfræðingar þótt ég hafi stundum gagnrýnt harðlega ýmislegt sem frá Þjóðhagsstofnun hefur komið, þar á meðal frá þeim ágæta manni sem veitt hefur stofnuninni forstöðu í seinni tíð. Hann var jafnframt formaður stóriðjunefndar ríkisstjórnarinnar, ráðuneytisstjóri í iðnrn. og einn ákafasti talsmaður þess að ráðist yrði í einhverja alvitlausustu fjárfestingu Íslandssögunnar, ef af hefði orðið eða ef af verður, þ.e. Kárahnjúkavirkjun og stóriðju á Reyðarfirði, þar sem efnahagslegar forsendur eru mjög vafasamar enda voru þeir tónar varnaðarorða farnir að koma út úr sérfræðingabatteríi Þjóðhagsstofnunar áður en yfir lauk.
Ég ætla að víkja aðeins að álitsgerðum sem fram hafa komið, þar á meðal frá þessum aðilum. Að beiðni stjórnarandstöðunnar í efh.- og viðskn. kom fjöldi sérfræðinga til fundar við nefndina. Afskaplega lítill áhugi eða metnaður var hjá stjórnarliðum. Maður hafði á tilfinningunni að þeir vildu helst afgreiða málið hið allra fyrsta og ég hef grun um að menn vilji helst þetta mál á bak við tjöldin og niður í skúffu þar sem menn geti vélað um þetta í rólegheitum uppi í ráðuneyti og með fulltrúum deCODE, vilji þessa umræðu sem fyrst út úr sviðsljósinu. En því skal ég lofa að þessari umræðu lýkur ekki hér í þingsölum. Sem betur fer er þjóðfélag okkar það lifandi að maður hefur orðið var við það síðustu daga að fjöldi fólks sem er annt um þjóðarhag er farinn að kafa í þessi mál og m.a. benda okkur alþingismönnum á ýmsa þætti sem vert er að hyggja að.
Umsögn Seðlabankans er dagsett 16. apríl. Hvaða dagur skyldi vera í dag? Ætli það sé ekki 26. apríl. Þetta eru tíu dagar. Í umsögninni segir m.a., með leyfi forseta:
,,Með bréfi sem barst í morgun (dags. 15. apríl 2002) óskaði efnahags- og viðskiptanefnd Alþingis eftir skriflegu efnahagslegu mati Seðlabanka Íslands á því hvort, og þá hvaða, áhrif sú framkvæmd sem lögð er til í frumvarpi til laga um ríkisábyrgð á skuldabréf vegna nýrrar starfsemi Íslenskrar erfðagreiningar, 714. mál, kemur til með að hafa á vexti, verðbólgu, gengi og áhættumat.
Seðlabanki Íslands leggur áherslu á að slíkt mat er margbrotið viðfangsefni sem engin leið er að vinna til hlítar á skömmum tíma og undir engum kringumstæðum á einum degi.``
,,... undir engum kringumstæðum á einum degi.`` Þarna tek ég undir með fulltrúum Seðlabankans og hef fullan skilning á því sem hér er sagt. En segir þetta okkur ekki eitthvað um málið, þ.e. að Seðlabanka Íslands er gert að setja fram álitsgerð á einum degi? Hér erum við að tala um einhverja almestu ríkisábyrgð sem dæmi eru um, ef ekki þá alstærstu. Jú, að sjálfsögðu er þetta sú mesta sem veitt er einu fyrirtæki því að stóriðjan er ekki enn orðin að veruleika og verður vonandi ekki þó að vissulega sé ástæða til að hafa af því miklar áhyggjur þegar það mál hefur verið sett inn í þröngan flokkspólitískan farveg. Í stað þess að við ræðum þetta hér á þverpólitískum nótum og þjóðfélagið sé að kallast á með rök og gagnrök í máli um náttúruvernd og efnahagslegar forsendur er þetta núna komið inn í framsóknarfarveg þar sem einungis eru kallaðir til framsóknarmenn til að véla um til að afgreiða málið á grundvelli sem Framsfl. lofaði í síðustu kosningum og þar áður, þ.e. að reisa álver á Reyðarfirði og virkja við Kárahnjúka. Það er mikið áhyggjuefni þegar svona er komið og ekki lýðræðisvæn nálgun nema síður sé.
En þetta var úr álitsgerð Seðlabankans þar sem hann segist ekki geta metið á einum dagi þá áhættu sem felst í því að veita ríkisábyrgð á 20 þús. millj. kr. Ég hef fullan skilning á því.
Áfram segir, með leyfi forseta:
,,Í frumvarpinu kemur fram að fjármagnsþörf verkefnisins sé áætluð 35 milljarðar kr. en upplýsingar um hvernig þeirri fjárhæð verður varið eða nánari tímasetningar einstakra áfanga verkefnisins eru af skornum skammti. Án slíkra upplýsinga verða áhrif þess ekki metin, auk þess sem Seðlabankinn hefur ekki sérfræðiþekkingu á mikilvægum þáttum þeirrar starfsemi sem um ræðir og nauðsynlegt er að skoða til þess að meta áhrif framkvæmdarinnar til lengri tíma litið.``
Það er heiðarlegt að Seðlabankinn segir að sérfræðiþekkingu þurfi til að kafa í þessi mál. Hvert er þá næsta skref sem menn ættu að stíga? Nú, væntanlega að kalla slíka sérfræðinga til sögunnar, óháða aðila, sem væru mönnum til ráðgjafar. ,,Já, en það verður gert``, kann hæstv. fjmrh. að segja. Já, hann kann að gera það og hann hefur enn þá möguleika til þess. En eigum við alþingismenn ekki kröfu á því, sem er gert að taka ákvörðun um þetta efni, einnig hv. þm. Gunnar Birgisson, sá ágæti maður? Hann sagði að við kynnum ekki skil á öllum þáttum þessa máls, ekki væri hægt að gera þá kröfu til okkar. Jú, sú krafa er gerð til okkar. Það er mergurinn málsins. Sú krafa er gerð til okkar að við veitum þessa heimild. Að sjálfsögðu eigum við ekki að gera það nema við gerum það á einhverjum vitibornum forsendum, að sjálfsögðu ekki.
Áfram segir í álitsgerð Seðlabankans, með leyfi forseta:
,,Nýlega lagði Seðlabanki Íslands mat á líkleg áhrif virkjana- og stóriðjuframkvæmda á Austurlandi, meðal annars á innlenda vexti. Hér er mjög ólíku saman að jafna. Áhrif stóriðju- og virkjanaframkvæmda hafa verið metin ítarlega af Þjóðhagsstofnun og fleiri aðilum. Mat þeirra var lagt til grundvallar mati Seðlabankans á áhrifum á vexti o.fl. Skipting útgjalda vegna fjárfestinga í stóriðju og virkjunum er tiltölulega vel þekkt. Áhrif slíkra framkvæmda á þjóðarbúskapinn eru mikil á byggingartímanum í samanburði við langtímaáhrif þeirra. Þjóðhagsleg áhrif á fyrstu árum þeirrar framkvæmdar sem hér um ræðir eru líklega lítils háttar í samanburði við fyrrnefndar virkjanaframkvæmdir en meiri upplýsingar þarf til að þau verði metin.``
Hvaða lærdóm er hægt að draga af þessum línum? Jú, í fyrsta lagi er það athyglisvert sem hér kemur fram, að varðandi stóriðjuna vísar Seðlabankinn í forsendur Þjóðhagsstofnunar. Þjóðhagsstofnun vísaði í forsendur Landsvirkjunar, þ.e. þetta er allt samtengt og það skortir óháða aðila til að meta málin. Það átti við í stóriðjunni og það á einnig við í þessu. Seðlabankinn hefur þannig vísað í forsendur Þjóðahgsstofnunar sem síðan vísar því áfram.
Síðan segir áfram, með leyfi forseta:
,,Seðlabanki Íslands ræður ekki yfir þeirri sérfræðiþekkingu sem nauðsynleg er til þess að meta áhættu sem framkvæmdinni fylgir`` --- enn og aftur er talað um skort á sérfræðiþekkingu til þess --- ,,og gæti fallið á ríkissjóð verði ríkisábyrgð veitt. Seðlabanki Íslands hefur hins vegar áður lýst þeirri afstöðu sinni til ríkisábyrgða að þær séu almennt ekki heppilegar. Þegar þær eru veittar er nauðsynlegt að ákvarðanir séu teknar á grundvelli ítarlegs mats á þeirri áhættu sem þeim fylgir.``
Það er nauðsynlegt að leggja ríka áherslu á þetta: ,,Þegar þær eru veittar [þ.e. ríkisábyrgðirnar] er nauðsynlegt að ákvarðanir séu teknar á grundvelli ítarlegs mats á þeirri áhættu sem þeim fylgir.`` Þetta mat hefur ekki farið fram.
Áfram segir, með leyfi forseta:
,,Ítrekað skal það sem fram kom á fundi nefndarinnar 15. apríl sl. að þeim matsfyrirtækjum sem meta lánshæfi ríkissjóðs hefur verið gerð grein fyrir þessum áætlunum um ríkisábyrgð sem frumvarp þetta fjallar um. Viðbrögð þeirra allra hafa verið á þann veg að þetta mál eitt og sér hafi ekki áhrif á núverandi lánshæfismat. Hafa fyrirtækin þá litið á þetta sem einangrað tilfelli en ekki sem fráhvarf frá þeirri stefnu sem gilt hefur um ábyrgðir. Eitt fyrirtæki, Moody's, birti reyndar í dag fréttatilkynningu um Ísland þar sem fram kemur að það staðfestir fyrra lánshæfismat á íslenska ríkinu.``
Húrra. Einn sýndi viðbrögð við fréttatilkynningunni sem var þýdd á ensku og send út í heim.
Þetta var úr umsögn Seðlabanka Íslands sem honum var gert að senda frá sér og ganga frá á einum degi. Hann getur í rauninni engu svarað um málið, engu svarað öðru en að kvarta yfir því að búa ekki yfir nægilegri sérfræðiþekkingu til að kafa í málið.
Umsögn Þjóðhagsstofnunar er dagsett 15. apríl og hefst á þessum orðum, með leyfi forseta:
,,Frumvarp það sem hér er til umfjöllunar kveður á um heimild til ríkisábyrgðar á útgáfu deCODE Genetics Inc., móðurfélags Íslenskrar erfðagreiningar, á skuldabréfum að fjárhæð allt að 200 milljónum dollara til fjármögnunar nýrrar starfsemi Íslenskrar erfðagreiningar á sviði lyfjaþróunar. Þjóðhagsstofnun álítur að ríkisábyrgð á skuldum einkaaðila og fyrirtækja almennt sé vandmeðfarin og megi einungis réttlæta á hagfræðilegum forsendum í sérstökum undantekningartilfellum. Ríkisábyrgð heftir ,,hönd markaðarins`` ...``
Hér er vísað í gamlan vin úr sagnfræðinni, Adam Smith, sem talaði um hina ósýnilegu hönd og ef hún fengi frelsi til að fara um samfélagið, sem væri þá frjálst, yrði öllu stýrt inn í gæfuríkan farveg. Við höfum hins vegar verið að kynnast því að þessi hönd er ekki ósýnileg. Hún er sýnileg og er höndin á hæstv. forsrh. sem er að berja Sjálfstfl. til hlýðni í þessu máli.
,,Ríkisábyrgð heftir ,,hönd markaðarins`` og skekkir samkeppnisstöðu fyrirtækja. Fjármagn og vinnuafl leita í meira mæli til fyrirtækja sem njóta ríkisábyrgðar í stað þess að taka einvörðungu mið af því sem hagkvæmast er hverju sinni. Að jafnaði er við því að búast að ríkinu takist verr upp en fjárfestum sem leggja eigið fé að veði og hafa nánari þekkingu á atvinnustarfseminni.``
Herra forseti. Þetta samþykki ég ekki. Ég samþykki ekki að það sé ófrávíkjanleg regla að ríkinu takist verr upp en fjárfestum sem leggja eigið fé að veði. Við erum að leggja eigið fé að veði. Íslenska þjóðin leggur eigið fé að veði og við erum fulltrúar hennar og við ætlum að búa svo um hnútana að það takist vel upp og að vel takist til í þeim ákvörðunum sem við erum að leggja til.
Ég get nefnt dæmi. Íslenska ríkið á stóran hlut í steinullarverksmiðju á Sauðárkróki. Hún skilar góðum hagnaði. Reyndar vill ríkisstjórnin selja hlut sinn á sama hátt og hún hefur viljað selja öll þau fyrirtæki og allar þær stofnanir sem hafa skilað þjóðinni arði, hagnaði. Landssími Íslands skilaði á rúmum áratug tugum milljarða inn í ríkissjóð og veitti auk þess mikilvæga þjónustu um land allt. Nú er búið að setja lög eftir að fyrirtækið var gert að hlutafélagi sem heimila ríkissjóði að fjármagna það í fjarskiptum sem er óarðbært. Okkur er heimilt, skattborgurunum, að taka á okkur það sem er óarðbært. En það sem er arðbært er selt frá okkur. Ég get þess vegna ekki skrifað undir þennan sleggjudóm, sem ég vil kalla, frá Þjóðhagsstofnun að þessu leyti, þ.e. að ríkinu takist verr upp. Það er ekki hægt að alhæfa á þennan hátt. Stundum tekst ríkinu ágætlega upp, stundum illa. Hið sama á við á markaði. En það er hægt að gera þá kröfu til okkar, sem er falin sú ábyrgð að passa upp á peninga ríkissjóðs, að það sé gert sómasamlega og að við tökum ákvarðanir sem byggja á þekkingu. Það er einmitt það sem við höfum verið að kalla eftir. Reyndar er ég á þeirri skoðun að þegar á heildina er litið hafi ríkisstofnanir verið afskaplega vel reknar á Íslandi. Þær hafa byggt upp góða, öfluga þjónustu sem hefur skilað sér vel til þeirra sem hennar eiga að njóta. Ég vísa þar í Ríkisútvarpið sem er stórveldi í menningu okkar og var byggt upp á síðustu öld af mikilli elju og trúmennsku, Landssímann og heilbrigðiskerfið. Þannig getum við áfram litast um í íslensku þjóðfélagi þótt unga uppakynslóðin í fjármálaheiminum vilji stundum gera lítið úr afrekum fyrri tíðar manna. Ég held að það sé ekki sprottið af illvilja heldur af vankunnáttu og þeirri áráttu að afskrifa allt sem liðið er og horfa aldrei lengra aftur í tímann en eina, tvær vikur eða mánuði. Þetta er svona sögulaus afstaða.
Áfram segir í umsögn Þjóðhagsstofnunar, með leyfi forseta:
,,Í undantekningartilfellum má réttlæta ríkisaðstoð til fyrirtækja á grunni markaðsbresta, þ.e. að markaðir nái illa til allra þeirra verðmæta sem í húfi eru. Á þessum grunni má til dæmis réttlæta afskipti af umhverfismálum.``
Ja, það er þá vonandi til að bæta umhverfið en ekki til að spilla því eins og gerast mundi ef ráðist yrði í þessar virkjanir fyrir austan sem ég vona að séu komnar út af borðinu þannig að menn geti farið að snúa sér að atvinnuuppbyggingu á Austurlandi og á landsbyggðinni og í landinu öllu af einhverju viti. En það er eins og þeim sé fyrirmunað sem verma ríkisstjórnarstólana að sjá annað en annaðhvort stóriðju eða áform af þeirri stærðargráðu sem við erum hér með í höndunum. Uppbyggingu á forsendum fjölbreytts atvinnulífs er þeim fyrirmunað að skilja.
Áfram segir, með leyfi forseta:
,,Í því tilfelli sem hér er til skoðunar verður á hinn bóginn ekki séð að slíkir markaðsbrestir séu meiri en það sem gerist víða annars staðar í hagkerfinu. Vegna þess að í því tilviki sem hér um ræðir er um að ræða erlent fjármagn er afleiðingin fyrir íslenskt hagkerfi fyrst og fremst sú að hætta er á að vinnuafl, en raunar aðrir framleiðsluþættir hugsanlega einnig séu notaðir í starfsemi sem ekki hámarkar nýtingu þeirra. Niðurstaðan er að líkum lægra framleiðslustig og lakari lífskjör til lengdar. Almennari aðgerðir sem ekki skekkja samkeppnisstöðu einstakra fyrirtækja, t.d. þær sem snúa almennt að rekstrarumhverfi fyrirtækja, vinnuumhverfi einstaklinga og eflingu menntunar og rannsókna, eru líklegri til að efla þjóðarhag.``
Þessar áherslur komu einnig úr Háskóla Íslands. Gylfi Magnússon t.d. lagði áherslu á það í málflutningi sínum frammi fyrir efh.- og viðskn. að það ætti að vera hlutverk ríkisins og hins opinbera að styrkja menntun, efla rannsóknir og menntun í landinu. En hann varaði við þessari sértæku aðgerð. Menn hafa einnig bent á önnur fyrirtæki á þessum vettvangi, fyrirtækið Lyfjaþróun t.d., og haldið því fram að eðlilegra væri að láta þau fyrirtæki þróast á forsendum markaðar því sú hætta væri fyrir hendi ef það væri ekki gert að þegar ríkisaðstoðinni sleppir eftir að sjö ára lánstímanum lýkur, geti hrun blasað við hjá fyrirtækinu. Við þetta finnst mér ástæða til að staldra og íhuga vegna þess að þetta er umhugsunarvert atriði.
Hér erum við að ráðast í málið á þeim enda að byggja upp atvinnustarfsemi. Sú krafa hefur hins vegar oft verið á samfélaginu á liðnum árum þegar aflabrestur verður eða þrengir að í atvinnulífi á tilteknum atvinnusvæðum að ríkið hlaupi undir bagga til að koma í veg fyrir atvinnuleysi og hrun atvinnufyrirtækja. Ég er í þeim hópi sem hefur haft fullan skilning á þessu. Nú er hins vegar verið að tala um atvinnuuppbyggingu, en við gætum staðið frammi fyrir hinum vandanum eftir að lánstímanum er lokið. Og hvað ætla menn þá að gera þegar talsmenn fyrirtækisins koma til fulltrúa ríkisvaldsins og segja: ,,Það var með aðstoð og tilstilli ykkar að við fórum í þessa stækkun. Nú er hér vinnustaður sem er helmingi stærri en hann var áður. Ætlið þið að láta hann hrynja? Ætlið þið að horfa aðgerðalaus upp á vinnustaðinn hrynja?`` Þá er siðferðiskrafan sem stendur á ríkissjóð miklu sterkari og öflugri en hún er núna. Þetta er nokkuð sem þarf að hafa í huga.
Síðan segir áfram í umsögn Þjóðhagsstofnunar:
,,Reikna má með að ríkisábyrgðin leiði til þess að vaxtakostnaður af þeim skuldabréfum sem um ræðir verði lægri en ella. Áhrif ríkisábyrgðar á vaxtakostnað má rekja til möguleikans að starfsemin gangi ekki sem skyldi og deCODE Genetics geti ekki greitt skuldirnar á gjalddaga að fullu. Þá kemur til greiðslu úr ríkissjóði. Fjárhæð þeirra skuldabréfa sem frumvarpið gerir ráð fyrir að ríkisábyrgðin nái til er ekki það há að búast megi við að ríkisábyrgðin hafi út af fyrir sig áhrif á lánshæfiseinkunn íslenska ríkisins. Hins vegar er hún vafalítið neikvæður þáttur við mat á lánshæfi og gæti með öðrum þáttum haft áhrif á einkunnina. Auk mögulegra beinna áhrifa ríkisábyrgðar á stöðu ríkissjóðs og óbeinna áhrifa á framleiðslustig er óvissu háð hvort lánshæfismatsfyrirtækin líta á ríkisábyrgðina sem merki um vilja ríkisins til meiri beinna afskipta af atvinnulífinu en áður.``
Og enn fremur segir, með leyfi forseta, í umsögn Þjóðhagsstofnunar frá 15. apríl:
,,Ef svo fer að starfsemi Íslenskrar erfðagreiningar á sviði lyfjaþróunar gengur vel þá getur afraksturinn orðið verulegur enda þótt ríkissjóður muni ekki njóta þess nema á óbeinan hátt. Miðað við almenna reynslu í lyfjaþróunariðnðinum mun þó væntanlega líða mjög langur tími uns það kemur í ljós, mun lengri en líftími þeirra skuldabréfa sem ríkisábyrgðinni er ætlað að tryggja. Þá er rétt að hafa í huga að lánveitendur, sem og aðrir fjárfestar, taka möguleikann á góðum árangri til greina við mat á hvort veita eigi fé til fyrirtækisins ekki síður en ríkið og því gefur sá möguleiki ekki sérstakt tilefni til ríkisábyrgðar.``
Þetta verður ekki lesið á annan hátt en þann að Þjóðhagsstofnun sé full efasemda um að ríkið veiti þessa umbeðnu ríkisábyrgð. Að segja hana umbeðna er nú reyndar álitamál því að forstjóri Íslenskrar erfðagreiningar segist aldrei hafa beðið um þessa ríkisábyrgð. Hvernig sem það er eru þarna settar fram mjög ákveðnar efasemdir af hálfu Þjóðhagsstofnunar.
Greiningardeild Íslandsbanka sendi einnig, umbeðin, frá sér greinargerð þar sem segir m.a., með leyfi forseta:
,,Að mati Greiningar er um neikvætt fordæmi að ræða og ekki í samræmi við stefnu ríkisstjórnarinnar um minnkun ríkisafskipta af atvinnulífinu. Líklegt verður að telja að fleiri fyrirtæki feti í fótspor deCODE og byggi beiðnir sínar á jafnræðissjónarmiðum.
Greining Íslandsbanka telur að ákvörðun ríkisstjórnarinnar hafi engin áhrif á lánshæfismat Íslands nema að þau fyrirtæki sem meta lánshæfi færu að líta svo á að einhver stefnubreyting hefði orðið hjá íslenskum stjórnvöldum varðandi ríkisábyrgðir, þ.e. að ríkið hefði ákveðið að veita slíkar ábyrgðir í auknum mæli. Þessi eina ábyrgð hefur hins vegar ekki mikil áhrif þegar horft er á heildarskuldbindingar ríkisins.``
Þetta er afdráttarlaust en ég fæ ekki betur séð en að mjög afdráttarlaus stefnubreyting hafi orðið hjá ríkisstjórninni og stjórnarmeirihlutanum varðandi ríkisábyrgðir. Hér eru menn búnir að standa í hatrömmum deilum um það hvort yfirleitt eigi að veita einhverjar slíkar ábyrgðir. Þeir sem hafa haldið því fram að ríkinu, bönkunum og fjármálakerfinu beri að stuðla að því að byggja upp atvinnureksturinn og styrkja þá sem í erfiðleikum eru hafa fyrst og fremst komið úr Vinstri hreyfingunni -- grænu framboði. Þeir hafa mætt háði og spotti þar til nú. Við erum svo hressilega yfirboðin að málflutningur okkar verður afskaplega smár í sniðum miðað við þau áform sem hér eru uppi.
En við höfum viljað gera þetta á allt annan veg. Við vildum varðveita uppbyggingarsjóði atvinnulífsins sem hér voru við lýði. Við vorum andvíg því að sjóðirnir yrðu einkavæddir og settir undir hatt FBA. Menn muna hvernig þá var tekið til hendinni. Það fyrsta sem sá sjóður gerði, eftir að hann var einkavæddur, var að taka til í matvæladreifingu. Og þegar hann hafði farið höndum um markaðinn var hér meiri einokun á því sviði en nokkru sinni fyrr í landinu, nema ef við förum aftur á einokunartímann eða þegar kaupfélögin voru upp á sitt besta. Til þessa verks voru uppbyggingarsjóðir atvinnulífsins notaðir eftir að þeir höfðu verið einkavæddir. Við vorum andvíg þessu.
Við höfum líka verið því fylgjandi að hafa hér öfluga ríkisbanka sem séu í senn lánastofnanir og þjónustustofnanir sem axli félagslega ábyrgð gagnvart fólki, fyrirtækjum og byggðarlögum. Við höfum verið fylgjandi þessu. Við höfum hins vegar viljað að um þetta giltu skýrar, almennar reglur. Í þeim skýru, almennu reglum rúmast stuðningur við byggðastefnu, því að um það er einnig hægt að hafa skýrar, almennar reglur. Það er á þessum forsendum sem við höfum talað fyrir stuðningi við atvinnufyrirtæki. Við höfum líka talað fyrir því að þegar atvinnubrestur er eða þrengir að atvinnulífi og fyrirtæki í vandræðum þá geti verið fullkomlega eðlilegt og réttmætt að ríki eða sveitarfélög hlaupi undir bagga. Hið sama á við um sprotafyrirtæki og nýsköpun alla. Við höfum verið fylgjandi því og lagt fram tillögur um að settir verði á fót sjóðir, lánasjóðir sem séu opnir slíkum fyrirtækjum. Eitt er víst, að það stendur fyrirtækjum víða fyrir þrifum að geta ekki fengið fjármagn til að fjármagna sína starfsemi.
Það er mjög uppörvandi að fara um landið og kynnast því sem er að gerast í atvinnusköpun. Hafa menn t.d. gert sér grein fyrir því að á Ólafsfirði eru smíðaðir slökkviliðsbílar til notkunar innan lands og einnig til útflutnings? Og þeir sem ekki hafa kynnt sér ferðaþjónustu á Ströndum eiga mikið ólært. Það er fróðlegt, skemmtilegt og uppörvandi að sjá hvernig fólk beitir sköpunarkrafti sínum. Í margvíslegum stoðgreinum, margvíslegum atvinnurekstri og tækjasmíð sem tengist sjávarútegi, hafa Íslendingar náð mjög langt og eru sum fyrirtækin orðin öflug í útflutningi. En það háir þeim alls staðar að hafa ekki aðgang að ódýru fjármagni. Að sjálfsögðu eigum við að búa svo um hnútana að það verði leyst. Þetta er hins vegar af allt öðrum toga.
Ástæðan fyrir því að ég tók þetta hliðarspor í málflutningi mínum er að andmæla því sem fram kemur hjá Greiningu Íslandsbanka að hér hafi ekki orðið stefnubreyting hjá stjórnvöldum, þ.e. að ekki sé að sjá að stefnubreyting hafi átt sér stað. Hún er alveg augljós. Hún er af slíkri stærðargráðu að hverjum manni má augljóst vera hvað er að gerast.
Enn fremur segir hér, með leyfi forseta:
,,Fréttir um veitingu ríkisábyrgðar til deCODE höfðu jákvæð áhrif á gengi krónunnar sem styrktist í allmiklum viðskiptum. Fréttin styrkti þannig væntingar um gjaldeyrisinnflæði en stærstur hluti fjárfestingarinnar fer til greiðslu launa og þjónustu hér á landi á næstu árum.``
Síðan segir að gengi bréfa í deCODE hafi hækkað við birtingu þessarar fréttar þótt nú berist neikvæðari fréttir úr verðbréfaheiminum. Ég óttast það að sú umræða sem nú er hafin og mun halda áfram gæti reynst þessu fyrirtæki erfið. Hins vegar er nauðsynlegt að hún fari fram. Hún verður að fara fram. Það verður að fara fram upplýst umræða. Við ættum nú ekki annað eftir en að fara að loka líka á opna umræðu um þetta mál þótt ég óttist að það verði fyrirtækinu ekki mjög til framdráttar.
Í álitsgerð Búnaðarbanka Íslands segir m.a., með leyfi forseti, undir lokin:
,,Eðli áhættu lyfjaþróunarfyrirtækja er það að annaðhvort gengur viðskiptahugmyndin upp eða ekki. Þar sem nokkuð víst er að höfuðstóll skuldabréfsins verði innheimtur hjá ábyrgðaraðila ef illa fer, sökum þess hve eignir eru takmarkaðar, má spyrja hvort ekki væri hreinlegra að ábyrgðaraðili tæki sjálfur lán og legði fram hlutafé í fyrirtækið. Kostnaðurinn yrði sá sami ef illa fer en hagnaðurinn töluverður ef vel fer.``
Þetta sagði m.a. í álitsgerð Búnaðarbankans. Þá erum við komin nokkuð nærri tillögu hv. þm. Péturs H. Blöndals. Ég ætla að nota þetta tækifæri, af því að þarna er snertiflötur við breytingartillögur hans, til að víkja aðeins að þeim.
Hv. þm. Pétur H. Blöndal hefur talað gegn þessu frv. Hann hefur látið fara frá sér álitsgerð þar sem fram kemur mjög afdráttarlaus afstaða í því efni. Þingmaðurinn segir m.a. í álitsgerð sinni, sem er undirrituð 16. apríl, með leyfi forseta:
,,Ég undirritaður er ekki hlynntur þessu frumvarpi og legg til að því verði hafnað. Ef ekki verður fallist á það legg ég til að því verði breytt í þá veru að ríkissjóði verði heimilað að fjárfesta fyrir allt að 15 milljarða króna í fyrirtækinu. Það jafngildir 20 milljarða króna ríkisábyrgð vegna ábyrgðargjaldsins í 7 ár.``
Síðan leggur hv. þm. fram brtt. sem er svohljóðandi:
,,1. Við 1. gr. Greinin orðist svo:
Fjármálaráðherra, f.h. ríkissjóðs, er heimilt, í þeim tilgangi að stuðla að uppbyggingu hátækniiðnaðar á sviði lyfjaþróunar hér á landi, að veita einfalda ábyrgð á skuldabréfum, eða kaupa slík skuldabréf, útgefin af móðurfélagi Íslenskrar erfðagreiningar ehf., deCODE Genetics Inc., að fjárhæð allt að 200 milljónir USD til fjármögnunar nýrrar starfsemi Íslenskrar erfðagreiningar ehf. á sviði lyfjaþróunar. Fjármálaráðherra veitir ábyrgðina eða kaupir skuldabréfin að uppfylltum þeim skilyrðum sem hann metur gild.
2. Heiti frumvarpsins verði: Frumvarp til laga um heimild til handa fjármálaráðherra, f.h. ríkissjóðs, til að ábyrgjast eða kaupa skuldabréf vegna fjármögnunar nýrrar starfsemi Íslenskrar erfðagreiningar ehf.``
Herra forseti. Ég fæ ekki betur séð en að hv. þm. sé þegar búinn að gefast upp. Hér gengur hann í raun enn lengra, eftir því sem ég fæ skilið, en stjfrv. í að rýmka heimildir fjmrh. til að fara með fjármuni almennings. Annars vegar, á sama hátt og stjfrv. kveður á um, opnar hann á möguleikann á ríkisábyrgð til handa deCODE og hins vegar á að ríkið kaupi skuldabréf í fyrirtækinu að uppfylltum ákveðnum skilyrðum. Fjmrh. má samkvæmt þessum brtt. veita ríkisábyrgð á sama hátt og stjfrv. gerir ráð fyrir en hann má líka ákveða að kaupa hlutabréf í fyrirtækinu.
Sannast sagna er það skoðun mín að þetta sé lakari kostur. Ég hef miklar efasemdir um að þetta sé snjöll leið að fara. Það sem ég óttast að sé að gerast með þessum lánveitingum, þessari ríkisábyrgð, er einmitt það að fyrirtækið vefi sig inn í samfélagslega ábyrgð. Þegar búið verður að stækka það og það búið að koma undir sig fótunum en er eftir sem áður mjög valt á þessum fótum, og kemur til með að verða það að öllum líkindum nema sérstaka heppni beri við, er hætt við að samfélagið muni þurfa að hlaupa undir bagga. Með því að gera ríkið að eiganda fyrirtækisins, að ríkisvæða það --- í rauninni er verið að ríkisvæða fyrirtækið með þessum hætti --- er búið að samtvinna ábyrgð ríkisins og fyrirtækisins í miklu ríkari mæli en mundi gerast með lánveitingunni einni.
Ég fæ því ekki betur séð en að tillagan frá haukunum, eða hauknum, hægri hauknum í Sjálfstfl., hv. þm. Pétri H. Blöndal, sé tillaga um ríkisvæðingu. Og þá er það að gerast, þá er þetta að verða alveg fullkomnað. Það er verið að einkavæða hér alla þá starfsemi sem gefur ríkinu einhvern arð. Þjónustustarfsemi á borð við Landssímann er öll einkavædd en síðan eru uppi tillögur hér um ríkisvæðingu. Ég hef um þetta miklar efasemdir jafnframt því sem ég lýsi furðu minni yfir því að sá ágæti maður sé að leggja fram tillögu --- hér kemur hv. þm. Pétur H. Blöndal í salinn og ég vona að hann hafi heyrt málflutning minn. (PHB: Gerði það.) Ég fæ ekki betur séð en að tillaga hv. þingmanns gangi út á að ríkisvæða þessa starfsemi og að tillagan sé jafnframt rýmri heimild til fjmrh. en kveður á um í frv. sem ríkisstjórnin hefur sett fram. Hann gerir tvennt í senn (PHB: Búinn að mæla fyrir þessu.) og búinn að mæla fyrir því, (PHB: Já. Hv. þm. hlustaði ekki.) hann talar fyrir því að hæstv. fjmrh. fái heimild til að veita 20 þús. millj. kr. ríkisábyrgð eða, ef honum býður svo við að horfa ... (PHB: Hv. þm. hefði átt að hlusta.) --- ég les brtt. og ég las hana hér upp í þinginu --- eða að kaupa hlutabréf. Ég las þetta orðrétt hér upp. (Gripið fram í.) Ef ég misskil þetta biðst ég afsökunar á því enda er ekki tilgangur minn að snúa út úr fyrir hv. þingmanni. Ef svo er leiðréttist það og ég mun þá taka því. En ég las upp þessa brtt. sem frá hv. þingmanninum er komin og ég fæ ekki skilið hana á annan veg. Ef ég hef misskilið hana mun ég að sjálfsögðu láta mér segjast. En ég fagna því að hv. þm. er búinn að biðja um andsvar og mun hann þá taka mig í smákennslustund í þessu efni.
Ég hef einmitt saknað þess við umræðuna að menn setja fram upplýsingar og staðhæfingar en fá ekki viðbrögð, ekki nema á mjög almennum nótum. Það verður hins vegar ekki sagt um hv. þm. Pétur H. Blöndal sem hefur reynt að færa rök fyrir máli sínu þótt ég sjái ekki annað en það sem ég hef lýst hér varðandi frv. hans.
Ég var að fara yfir álitsgerðir sem koma úr fjármálaheiminum. Ég byrjaði á því að fara nokkrum orðum um álitsgerð Seðlabanka Íslands og Þjóðhagsstofnunar og síðan greiningardeildar Íslandsbanka og Búnaðarbankans sem eru í svipuðum farvegi og hv. þm. Pétur H. Blöndal varðandi hlutabréfakaup ríkisins, ríkisvæðinguna, sem ég get ekki skilið á annan veg en þann. Fyrir mitt leyti vil ég taka undir þau sjónarmið sem m.a. koma frá Háskóla Íslands, Gylfa Magnússyni og öðrum kennurum við Háskóla Íslands, einnig frá Samtökum iðnaðarins --- það sjónarmið kom einnig þar fram --- sem hafa lagt áherslu á að það eigi að efla vísindarannsóknir og þær rannsóknir sem við höfum. Þannig eigi hið opinbera að koma inn í uppbyggingu á þessu sviði.
Þar er hins vegar endalaus samdráttur. Háskólinn hefur ekki einu sinni fengið heimild til að taka lán til að ljúka við Náttúrufræðihúsið á sama tíma og upp sprettur myndarlegt og fallegt hús Íslenskrar erfðagreiningar. (Gripið fram í: Á ellefu mánuðum.) Á ellefu mánuðum. Þar koma peningarnir strax fram, þeir eru veittir m.a. af lífeyrissjóðunum til uppbyggingar og ekkert nema gott um það að segja. Á sama tíma er Háskóla Íslands meinað að taka lán til að ljúka við Náttúrufræðihúsið. Þetta sýnir okkur eina ferðina enn fram á þá mismununarstefnu sem er rekin af ríkisstjórninni, hún reynir að svelta allt sem er á hennar vegum og hennar ábyrgð en tekur síðan á málum á þennan ótrúlega illa grundaða hátt sem við erum hér að verða vitni að.
Samtök fjárfesta segja m.a., með leyfi forseta:
,,Stjórn Samtaka fjárfesta lýsir sig mótfallna frumvarpinu í núverandi mynd. Ástæður þess eru fyrst og fremst þær, að með frumvarpinu er horfið frá markaðri stefnu um almennar aðgerðir í efnahagsmálum og teknar upp sértækar aðgerðir. Einnig eru teknar upp aftur beinar og óbeinar ríkisábyrgðir á rekstri almennrar atvinnustarfsemi á Íslandi. Óvarleg veiting ríkisábyrgða á lántökum hefur valdið verulegu tjóni í íslensku efnahagslífi.
Samtök fjárfesta vilja vekja athygli á, að á íslenskum fjármálamörkuðum eru nokkur fyrirtæki, sem vinna að athyglisverðum rannsóknum og þróun. Það er hlutverk ríkisvaldsins að skapa fyrirtækjunum og annarri atvinnustarfsemi viðunandi starfsgrundvöll. Ríkisábyrgð á láni fyrir Íslenska erfðagreiningu hf. raskar starfsgrundvelli sumra þessara fyrirtækja með óeðlilegum hætti og getur beinlínis skaðað þau og fjárfesta, sem að þeim standa.
Samtök fjárfesta eru þeirrar skoðunar að framlög til rannsókna og þróunar séu of lítil á Íslandi. Það er einnig skoðun Samtaka fjárfesta að of lítill hluti af framlögum til rannsókna og þróunar fari um farveg einkafyrirtækja.
Það má líta á þessa ríkisábyrgð sem framlag til rannsókna og þróunar. Ríkisvaldið verður þó að tryggja jafnræði með fyrirtækjum þegar veitt eru framlög til rannsókna og þróunar. Það verður að líta á þessa ríkisábyrgð sem sértæka aðgerð en það er spor aftur á bak í annars jákvæðri þróun á íslenskum fjármálamarkaði.``
Ekki er ég sammála tóninum í þessari umsögn Samtaka fjárfesta að því leyti að þau telja að beina eigi fjármagni í ríkari mæli en gert hefur verið út úr opinberum rannsóknarstofnunum og inn í einkafyrirtæki. Ég er ósammála því en finnst hins vegar sitthvað annað sem þarna er nefnt vera umhugsunarvert.
Sannast sagna verð ég að segja að í þeirri umræðu sem fram hefur farið um vísindarannsóknir á Íslandi á síðustu árum finnst mér að menn hafi nokkuð blindast af auglýsingamennsku sem hefur verið rekin, m.a. í tengslum við Íslenska erfðagreiningu. Aðrar stofnanir sem hafa stundað rannsóknir hér á landi, á vegum Hjartaverndar, Keldna, Ríkisspítalanna, víða í hinu opinbera kerfi, Háskóla Íslands, hafa ekki náð inn í kastljós fjölmiðlanna einfaldlega vegna þess að á þeim bæjum hafa menn haft annað að leiðarljósi. Þar er unnið meira að málunum í kyrrþey þótt íslenskir vísindamenn hafi, margir hverjir, haslað sér völl á erlendum samstarfsvettvangi vísindanna þannig að eftir hafi verið tekið. Þeir hafa ekki verið látnir njóta sannmælis vegna hógværðar sinnar. Mér hefur stundum fundist að þeir mættu vera duglegri að segja okkur, samlöndum sínum, frá afrekum sínum.
Síðan erum við að kynnast þessum amerísku auglýsingabombum sem hafa einkennt upplýsingar sem hafa komið frá Íslenskri erfðagreiningu. Að sjálfsögðu hefur það fyrirtæki opnað möguleika fyrir íslenska vísindamenn sem áður voru ekki fyrir hendi en ég segi bara að við skulum skoða þessa hluti yfirvegað og í réttu samhengi.
Þetta voru bréf og athugasemdir sem efh.- og viðskn. bárust frá þessum aðilum. Þeir vísa í samkeppnisstöðuna og þar voru athyglisverðar deilur sem upp komu milli forsvarsmanna Íslenskrar erfðagreiningar annars vegar og fyrirtækisins Lyfjaþróunar hf. hins vegar. Kannski er reyndar ekki rétt að orða það svo að deilur hafi verið milli þessara aðila --- fram komu staðhæfingar sem stönguðust á um það hvort þessi fyrirtæki störfuðu á sömu eða skyldum sviðum. Efh.- og viðskn. þingsins fékk greinargerð frá fyrirtækinu Lyfjaþróun sem ég ætla að vitna lítillega í. Þar er vísað í aðdraganda málsins og segir síðan, með leyfi forseta:
,,Hér á landi er nú þegar starfandi öflugt og vaxandi lyfjaþróunarfyrirtæki, Lyfjaþróun hf. Samkvæmt þeim upplýsingum sem finna má í frumvarpinu og í fréttatilkynningu fjármálaráðuneytisins er um sambærileg fyrirtæki að ræða, sem bæði starfa á sviði nýsköpunar í lyfjaþróun. Lyfjaþróun hf. starfar að uppgötvunum á nýjum lyfjum og lyfjaformum, forklíniskum rannsóknum í dýrum og klíniskum rannsóknum í mönnum, sem eru sömu svið og væntanlegt fyrirtæki kemur til með að starfa á.
Í fyrrgreindu frumvarpi kemur fram að deCODE Genetics Inc. hafi ákveðið að hefja þróun nýrra lyfja á grundvelli þeirra erfðafræðilegu uppgötvana sem til hafa orðið í núverandi starfsemi Íslenskrar erfðagreiningar. Í þessu sambandi er rétt að vekja athygli á því að Lyfjaþróun er þátttakandi í samstarfsverkefni þar sem unnið er að þróun nýrra lyfja með notkun erfðafræði og sameindalíffræði. Enn fremur er áætlað að beita erfðafræðilegum aðferðum við ýmis verkefni hjá Lyfjaþróun hf. Þó að rannsóknir fyrirtækjanna skarist ekki að fullu er augljóslega um að ræða samkeppni um sama starfsfólk og sömu fjárfesta á þessum markaði.
Áður en lengra er haldið vill stjórn Lyfjaþróunar hf. taka skýrt fram að hún lítur jákvæðum augum á stuðning ríkisstjórnarinnar við uppbyggingu nýsköpunar á sviði lyfjaþróunar.
Lyfjaþróun hf. er líftæknifyrirtæki og starfar að nýsköpun á sviði lyfjaþróunar. Fyrirtækið var stofnað á árinu 1991. Upphaflegir stofnendur voru Lyfjaverslun ríkisins, Lýsi hf., Tækniþróun hf. (Háskóli Íslands) og tveir einstaklingar. Hluthafar fyrirtækisins nú eru LÍF hf. (Lyfjaverslun Íslands), Uppspretta hf., Guðmundur Hallgrímsson, Sveinbjörn Gizurarson, Steinar Waage og VÍS hf.``
Síðan er rakið í greinargerðinni hvernig fyrirtækinu hefur vegnað. Sagt er að það hafi náð fljótt árangri í rannsóknum sínum, sótt um fyrstu einkaleyfin á sviði bóluefna á árunum 1993--1997 og að á árinu 1995 hafi fyrirtækið gert sinn fyrsta samning um afnotarétt á einkaleyfum Lyfjaþróunar hf. við Statens Serum Institut í Danmörku og að á árunum 1997 og 1999 hafi síðan verið gerðir samningar við lyfjafyrirtækið Wyeth í Bandaríkjunum sem er eitt stærsta lyfjafyrirtæki í heimi og eitt af þremur stærstu lyfjafyrirtækjum á sviði bóluefna.
Síðan er starfsferill fyrirtækisins rakinn og greint frá því að í febrúar sl. hafi verið skrifað undir samstarfssamning við breska fyrirtækið Bespak Plc. um þróun á nýjum lyfjum og lyfjameðferðum sem gefin verða um nef. Svo er sagt að samningur þessi muni gera félaginu kleift að verða leiðandi fyrirtæki í heiminum á sviði nefúðalyfja.
Svo segir, með leyfi forseta:
,,Sérstaða Lyfjaþróunar hf. liggur aðallega í þeirri þekkingu sem fyrirtækið hefur byggt upp á undanförnum tíu árum á sviði lyfjagjafar um nef, lyfjagjafar til heila, ónæmisfræði og bóluefna. Fyrirtækið hefur alla tíð starfað á Íslandi en hefur sótt verkefni, sem skilað hafa því tekjum, til lyfjafyrirtækja meðal annars í Danmörku, Hollandi, Frakklandi, Bandaríkjunum og Bretlandi.
Markmið Lyfjaþróunar hf. er að þróa ný lyf, lyfjameðferðir og lyfjaform eins langt og hægt er hér á landi, miðað við það starfsfólk og fjármagn sem fæst til slíkra verkefna. Lyfjaþróun hf. hefur þegar þróað ný lyfjaform, framkvæmt forklíniskar rannsóknir á dýrum og klíniskar rannsóknir á mönnum.``
Fjölda starfsmanna Lyfjaþróunar segir fyrirtækið nú vera 33, en efh.- og viðskn. var greint frá því að ef fram fer sem horfir muni fyrirtækið fjölga starfsmönnum verulega á næstu mánuðum og árum. Fyrirtækið hefur af því áhyggjur að það muni eiga erfitt í samkeppni við Íslenska erfðagreiningu fái hún þennan ríkisstuðning en Lyfjaþróun hf. ekki. Þeir segja að samkvæmt áætlun fyrirtækisins verði starfsmenn um 80 eftir tvö ár og 120 innan fjögurra til fimm ára.
Lyfjaþróun hf. hefur frá upphafi verið fjármögnuð af hluthöfum, tekjum af einkaleyfum, samningum um rannsóknarverkefni og styrkjum vegna einstakra rannsóknarverkefna. Þá hefur reksturinn verið fjármagnaður undanfarið með nýju hlutafé og lánum.
Ég ætla ekki að fara að rekja þetta allt í smáatriðum en það segir frá því hvernig Lyfjaþróun hefur verið að byggja fyrirtækið upp og hve ákjósanleg öll aðstaða hér hafi verið.
Reyndar fylgdi annað bréf degi síðar þar sem fyrirtækinu hafði þá gefist tóm til að --- nei, fimm dögum síðar. Þetta fyrra bréf var frá 10. apríl. En 15. apríl berst efh.- og viðskn. annað bréf þar sem fyrirtækið fer nánar yfir sögu sína, greinir frá því á hvaða sviði það starfar og sýnir fram á að starfsvettvangur þess sé hinn sami og ríkið ætlar að styrkja í formi ríkisábyrgðar til Íslenskrar erfðagreiningar.
Í niðurlagsorðum bréfsins frá 15. apríl segir, með leyfi forseta:
,,Kostnaður vegna uppbyggingar fyrirtækisins næstu fimm árin er áætlaður um 6,7 milljarðar króna. Tekjur af einkaleyfum Lyfjaþróunar hf., styrkjum og tekjum af samstarfsverkefnum eru á sama tíma áætlaðar um 3,8 milljarðar.`` --- Kostnaðurinn er um 6,7 milljarðar, tekjur áætlaðar 3,8 milljarðar. --- ,,Að teknu tilliti til annarra rekstrarþátta er fjárþörf Lyfjaþróunar hf. umfram eigin tekjur á næstu fimm árum áætluð um 2,9 milljarðar króna. Áætlanir gera ráð fyrir að Lyfjaþróun hf. verði rekin með hagnaði frá og með árinu 2007.
Loks skal það áréttað, sem áður hefur komið fram í bréfi Lyfjaþróunar hf. til fjármálaráðherra og efnahags- og viðskiptanefndar Alþingis, að við þær aðstæður sem nú eru fram komnar með lagafrumvarpi því sem hér er til umfjöllunar, er Lyfjaþróun hf. nauðugur sá einn kostur að sækja um hliðstæða ríkisábyrgð og frumvarpið tekur til. Ber til þessa eftirfarandi ástæður helstar. Samkeppnisaðstöðu Lyfjaþróunar hf. verður stórlega raskað ef frumvarpið nær fram að ganga án þess að Lyfjaþróun hf. fái hliðstæða ríkisábyrgð nú þegar með þessu lagafrumvarpi. Þannig háttar til málefnum Lyfjaþróunar hf., þegar frumvarpið kemur fram, að nú er unnið að fjármögnun þróunarátaks félagsins, eins og áður hefur verið lýst. Félagið á nú í viðræðum við bandarískan fjárfestingarbanka sem hefur sýnt áhuga á að sjá um hlutafjárútboð félagsins. Hlutafjárútboðið byggir á því umhverfi sem fyrir hendi var á Íslandi áður en lagafrumvarpið var lagt fram. Verði það óbreytt að lögum breytast forsendur Lyfjaþróunar hf. verulega, svo ekki sé meira sagt, með ófyrirséðum afleiðingum fyrir möguleika fyrirtækisins á hlutafjáröflun. Þannig þarf að taka tillit til augljósra minnkandi möguleika á fjölgun starfsfólks, hættu á yfirboðum gagnvart launakjörum, og augljósrar yfirburðaaðstöðu ríkisábyrgðarhafa sem skapast vegna ódýrara fjármagns. Svara þarf spurningum fjárfesta hvers vegna Lyfjaþróun hf. nýtur ekki sömu aðstoðar ríkisvaldsins og annað íslenskt fyrirtæki sem í hyggju hefur að hefja starfsemi á sama sviði og Lyfjaþróun hf., en þegar er í gangi samanburður á okkar fyrirtæki og öðrum í þessari grein á alþjóðlegum grundvelli. Af öllu ofangreindu er ljóst að samþykkt frumvarpsins í óbreyttri mynd getur haft afdrifaríkar afleiðingar fyrir Lyfjaþróun hf. sem hugsanlega gætu leitt til þess að fyrirtækið þurfi að flytja aðsetur sitt til útlanda.``
Undir þetta rita Tómas Þorvaldsson, formaður stjórnar Lyfjaþróunar hf., og Sveinbjörn Gizurarson, framkvæmdastjóri.
Þetta hljóta menn að taka alvarlega enda held ég að menn geri það og m.a. af þeim sökum var gerð út sendinefnd til Brussel þar sem menn sitja á hinni heilögu ritningu markaðarins og búið að koma upp virðulegum dómstól sem á að skera úr um það hvenær menn brjóta þann boðskap og þær reglur sem við höfum undirgengist með EES-samningnum því að samkvæmt honum má ekki mismuna fyrirtækjum. Samkvæmt málflutningi ríkisstjórnarinnar er verið að rétta samkeppnisstöðu Evrópu við það sem gerist í Bandaríkjunum. Það er eitt sjónarmið sem fram hefur komið. Síðan vakna þær spurningar hvort ríkisábyrgðin eða þessi stuðningur mismuni fyrirtækjum þannig að það stangist á við samkeppnisreglur ESA. Eins og ég gat um áðan voru menn frá Samkeppnisstofnun afskaplega hógværir og töldu ekki eðlilegt að þeir væru að tjá sig um þetta mál sem ég á erfitt með að skilja. En það var haldið til útlanda og hverjir skyldu hafa farið þangað? Jú, það voru fulltrúar fjmrn., fulltrúar ríkisvaldsins og að sjálfsögðu Íslenskrar erfðagreiningar. Engum frá Lyfjaþróun hf. var boðið með í þá för. Reyndar var okkur í efh.- og viðskn. lofað fundi þar sem við fengjum að heyra ferðasöguna, en niðurstöðurnar mundu ekki liggja fyrir fyrr en eftir einhverjar vikur eða mánuði. Þá fyrst mundi ESA-dómstóllinn kveða upp úrskurð sinn og þá fyrst væri hægt að taka endanlega ákvörðun. Það skondna er náttúrlega að þá eru menn þegar farnir að huga að því hvernig hægt sé að komast fram hjá því, hvort ekki sé þá hægt að túlka þetta sem byggðastyrk. Og hvað, flytja fyrirtækið þá upp í Hvalfjörð eða norður í Hrútafjörð eða í Þingeyjarsýslu (Gripið fram í: Hveragerði.) eða Hveragerði og skilgreina þetta sem byggðastyrk? Menn eru þegar farnir að velta því fyrir sér hvernig þeir geti komist fram hjá ESA og þeim skuldbindingum sem við höfum undirgengist þar.
Það er svolítið sérstakt með EES-samninginn að hér sameinast margir um að lofa hann og prísa á alla lund og við sem höfðum efasemdir um ágæti hans og höfum þær enn á þeim forsendum sem menn eru núna að gagnrýna. Það var svolítið skondið hér um árið þegar til stóð að smíða varðskip norður á Akureyri og ESA-dómstóllinn eða fulltrúar hans gerðu athugasemdir við það. Þá var strax farið að reyna að finna leiðir til að komast fram hjá reglunum. Og hvernig var það gert? Jú, menn skilgreindu varðskipið sem herskip. En hvers vegna má smíða herskip án þess að bjóða smíðina út, vegna þess að það ber ríki og sveitarfélögum nefnilega að gera ef framkvæmdin fer yfir vissa upphæð? Jú, það er vegna þess að herskip eru náttúrlega hernaðarleyndarmál. En bíddu nú við, hver eru hernaðarleyndarmálin í íslensku varðskipi? Klippurnar. (Gripið fram í: Klippurnar.) Klippurnar eru hernaðarleyndarmál. Þannig ætluðu menn að komast á bak við reglurnar.
Við vorum hins vegar mörg sem vorum því fylgjandi að smíða varðskip á Akureyri eða einhvers staðar annars staðar á Íslandi, a.m.k. á Íslandi. Við vildum varðveita frelsi Íslendinga til þess að taka um það ákvarðanir sjálfir án þess að vera þvingaðir til slíkra verka með reglustiku frá Brussel. Um það hefur þetta mál alltaf snúist. Við höfum ekki verið að ganga gegn því eða andæfa því að verk yrðu boðin út, þess vegna alveg suður til Sikileyjar. Það er allt í góðu lagi með það. En við viljum ráða því sjálf hvenær við gerum það og hvenær ekki.
Það sama á við um þetta. Auðvitað á að taka afstöðu til þessa máls, grundaða á upplýsingum og skynsemi okkar en ekki einhverju reglugerðarverki í útlöndum. Það er um þetta sem við erum að reyna að gera kröfu til stjórnarsinna á Alþingi, þ.e. að þeir taki sjálfir afstöðu til málsins. Mér finnst umhugsunarvert hve fáir stjórnarliðar sýna þessu máli áhuga í reynd nema á bak við tjöldin, nema hv. þm. Pétur H. Blöndal. Þótt ég hafi verið að gagnrýna brtt. hans hefur hann sýnt þessu máli áhuga og vill taka þátt í málefnalegri umræðu um það. Það er meira en aðrir hv. þm. úr stjórnarliðinu hafa gert, og það finnst mér vera ámælisvert þegar um jafnstórt mál er að ræða og hér er á ferðinni.
Aðrir aðilar á samkeppnismarkaði hafa einnig tjáð sig um þetta. Hér er t.d. greinargerð frá Pharmaco þar sem vísað er í samkeppni um starfsfólk sem hafi menntun og reynslu og verði ráðið til Íslenskrar erfðagreiningar. Þarna er aftur vísað í þessa samkeppnisröskun að náttúrlega ógleymdu því sem mun gerast hjá hinu opinbera sem er alltaf svelt en á sama tíma og ríkið er reiðubúið að pumpa peningum inn í starfsemi þar sem fulltrúar almennings fá síðan engu ráðið eða hafa enga möguleika á að hafa áhrif á reksturinn. Fleiri en Pharmaco sendu umsagnir um þetta mál, t.d. Delta.
Áður en ég vík nánar að atriðum í greinargerð minni er ein umsögn sem ég vil sérstaklega vekja athygli á, umsögn Bandalags háskólamanna, BHM. Í henni vekur bandalagið athygli á því að fyrirtækið hefur neitað að gera kjarasamninga við aðildarfélög innan Bandalags háskólamanna og það á sérstaklega við um Félag íslenskra náttúrufræðinga. Þar hefur Íslensk erfðagreining algerlega neitað kjarasamningum og nánast vísað forsvarsmönnum félagsins á dyr. Þeir hafa varla fengið áheyrn. Muna menn hvað gerðist í samfélaginu þegar hamborgarafyrirtækið McDonalds hóf innreið sína í íslenskt samfélag og hafði þennan sama hátt á, að neita kjarasamningum við starfsfólkið? Þá varð uppi fótur og fit og mikil mótmæli hvaðanæva að úr samfélaginu, öll verkalýðshreyfingin reis upp til handa og fóta og kom andmælum og mótmælum á framfæri þar til fyrirtækið lét sér segjast. Og að sjálfsögðu á hið sama að gerast gagnvart fyrirtækinu deCODE. Auðvitað á að virða kjarasamninga.
Fyrir efh.- og viðskn. komu forstjóri og forstöðumenn frá Íslenskri erfðagreiningu og einnig fulltrúar frá BHM. Forstjóri Íslenskrar erfðagreiningar sagði að menn gætu ekki gagnrýnt fyrirtækið, þ.e. ekki væri réttmætt að gagnrýna fyrirtækið, einfaldlega vegna þess að fyrirtækið greiddi hærri laun og byggi starfsmönnum sínum betri kjör en kjarasamningar kveða á um. Ég hef engar forsendur til að meta þetta, einfaldlega vegna þess að innan fyrirtækisins er þetta launabókhald ekki opið nema náttúrlega gagnvart forstjóranum, og það er ekki vegna okkar umhverfis. Það er vegna þess að bandaríski verðbréfamarkaðurinn gerir kröfur sem eru miklu ríkari um upplýsingar en gert er hér á landi. Þar kemur fram að forstjórinn er líklega með um 30 millj. kr. í árslaun árið 2000, 2,5 millj. á mánuði, en neitar síðan starfsmönnum og stéttarfélögum um kjarasamninga. Þetta eru kjörin hjá æðstu forstöðumönnum þessa fyrirtækis sem ríkið er að bjóðast til að taka upp á arma sína. Þau eru af þessari stærðargráðu og þekki ég þá ekki önnur kjör og fríðindi en ég vek athygli á því í þessu samhengi að starfsfólki og stéttarfélögum er neitað um kjarasamninga. Það finnst mér ámælisvert. Og mér finnst ámælisvert ef ríkið ætlar að gangast í þessa ábyrgð án þess að kippa þessu í liðinn því að þetta er á engan hátt boðlegt.
Í bréfi sem BHM ritaði efh.- og viðskn. kemur þetta skýrt fram. Ég ætla að lesa þessa umsögn frá Bandalagi háskólamanna, með leyfi forseta:
,,Bandalag háskólamanna (BHM) tekur ekki afstöðu til stjórnmálalegra álitaefna en leggur í öllu starfi sínu áherslu á jafnræði við úthlutun opinberra gæða, sbr. t.d. 65. gr. stjórnarskrárinnar. BHM vill því aðeins geta þess að Íslensk erfðagreining ehf. hlýtur að fenginni ríkisábyrgð til handa móðurfélagi þess, verði frumvarpið að lögum, að gera kjarasamning við hlutaðeigandi stéttarfélög --- þar með talið aðildarfélög BHM. Má þar einkum nefna Félag íslenskra náttúrufræðinga (FÍN) og Meinatæknafélag Íslands en fyrrnefnda félagið hefur leitað eftir því við fyrirtækið frá upphafi. Auk þeirra má nefna fjölda hjúkrunarfræðinga en Félag íslenskra hjúkrunarfræðinga er stærsta aðildarfélag BHM. Hjá fyrirtækinu starfa nú á fjórða hundrað sem gætu verið félagsmenn í aðildarfélögum BHM en aðeins um fimmtungur þeirra hefur átt þess kost að gerast félagsmenn í þessum félögum --- með tilheyrandi réttindum í sjóðum og samkvæmt kjarasamningi samkvæmt tilvísun.
Íslensk erfðagreining ehf. hefur alfarið neitað því að gera kjarasamning við FÍN og við svo búið verður ekki unað --- og enn síður ef fjöldi starfsmanna eykst eins og gert er ráð fyrir í kjölfar samþykktar frumvarpsins. Minnt er á að samkvæmt lögum um atvinnuréttindi útlendinga ber að leita umsagnar hlutaðeigandi stéttarfélags en stéttarfélögunum hefur veist erfitt að gegna eftirlitshlutverki sínu meðan ekki nýtur við kjarasamnings við fyrirtækið.``
Undir þetta rita Auður Antonsdóttir, í stjórn BHM, og Gísli Tryggvason, framkvæmdastjóri BHM.
Herra forseti. Ég hef vikið að ýmsum þáttum sem snerta fyrirtækið og ríkisábyrgðina en áður en ég lýk máli mínu ætla ég að vísa aftur í nál. sem ég læt fylgja inn á borð þingmanna þar sem ég árétta andstöðu mína við þetta frv. Áður hefur komið fram af minni hálfu að þingmenn Vinstri hreyfingarinnar -- græns framboðs munu greiða atkvæði gegn þessu frv. Við lýstum þeim vilja þegar frv. kom fram að taka það til málefnalegrar og sanngjarnrar skoðunar og að það mundum við gera í efh.- og viðskn. þótt við andæfðum því mjög kröftuglega hvernig að málinu var staðið þegar augljóst var hvað var að gerast. Forsrh. samdi um málið utan þings og síðan er reynt að þjösna því með bolabrögðum í gegnum þingið eins og allir þekkja. Það tók ekki marga klukkutíma að koma því í gegnum þingflokka Sjálfstfl. og Framsfl. þótt fréttir hafi reyndar borist af því að innan Sjálfstfl. hafi verið talsverð óhamingja með málið, menn hafi verið nokkuð vansælir þótt þeir séu ekki margir, þingmennirnir, sem hafa haft dug í sér til að andæfa frv. opinberlega.
Í fyrsta hluta álitsgerðar minnar vík ég að ríkisábyrgðarlögunum. Ég er búinn að fara nokkuð vel í gegnum það í ræðu minni og ætla ekki að fjölyrða um það nánar þótt mér finnist margt vera mjög undarlegt sem sagt er í því efni, sérstaklega ákvæðin, skilmálarnir, sem gilda um það hvernig skuldum er breytt yfir í hlutabréf. Mér finnst það vera mjög undarlegur kafli. Sem kunnugt er, og hér hefur komið fram, er gert ráð fyrir að skuldabréfin verði gefin út með umbreytingarskilmálum sem miða að því að á tilteknum tímapunkti verði skuldabréfunum breytt í hlutabréf í móðurfélaginu deCODE ef markaðsgengi hlutabréfa í félaginu hefur tekið tilteknum breytingum til hækkunar. Ef skuldabréfunum er breytt í hlutafé teljast þau uppgreidd og ríkisábyrgðin þar með niður fallin. Gengi hlutabréfa félagsins hefur undanfarna mánuði verið á bilinu 5,5--10 á hlut. Áætlað er að umbreytingarskilmálarnir verði þannig að eigendur skuldabréfanna geti breytt þeim í hlutabréf í deCODE miðað við 18 dollara á hlut. Þá er áformað að skilmálar kveði á um að skuldabréfin breytist sjálfkrafa í hlutafé ef gengi hlutabréfa í félaginu verði ákveðið hlutfall yfir 18 dollara markinu í tiltekinn lágmarkstíma. Hversu líklegt er að það gerist? Eru miklar líkur á að það gerist? Ég spyr. --- Þá jánkar hv. þm. Pétur H. Blöndal og væri fróðlegt að fá útskýringar hans á því. --- Þannig verði annars vegar um að ræða valkvæðan umbreytingarrétt og hins vegar sjálfvirka umbreytingu. Þá er gert ráð fyrir að deCODE muni áskilja sér rétt til að lækka umbreytingargengi, 18 dollara á tímabilinu, og munu þá gilda sömu skilmálar og áður með hið nýja umbreytingarverð sem grunn.
Eins og fyrr segir eru þessar hugmyndir kynntar með þeim fyrirvara að við endanlega útfærslu kunni að verða breytingar á einstökum þáttum. Þetta rek ég allt í minnihlutaáliti mínu og er með tilvísanir yfir í greinargerð sem kom með frv.
Ég held að ekki verði annað sagt en að hér sé um mjög marga lausa enda að ræða en það einasta sem virðist ljóst er að ef gengi bréfanna nær 18 dollara markinu geta eigendur þeirra breytt þeim valkvætt í hlutabréf. Við hvað að öðru leyti er átt finnst mér ekki vera skýrt. Önnur atriði sem tengjast þessu eru ekki skýr.
Ég hef áður vakið athygli á því sem segir í greinargerð með frv., takist ekki að ná markmiðum deCODE um hækkun á markaðsgengi verði að greiða upp eða endurfjármagna skuldabréfin á gjalddaga. Hvað þýðir þetta? Hvernig á að skilja þetta? Lítur ríkisstjórnin svo á að líkur séu á því að um ríkisábyrgð verði að ræða til framtíðar? Eru menn að gera því skóna? Ég held að það sé raunsætt mat. Ríkisvaldið er ekki bara, og mér finnst mjög mikilvægt að leggja áherslu á þetta, að undirgangast peningalega og efnahagslega ábyrgð. Ríkið er með þessu inngripi að taka á sig siðferðilega ábyrgð.
Með því að stuðla að þessari uppbyggingu á þessari forsendu gæti sú staða komið upp að erfitt væri að draga að sér hendurnar síðar, að lánstímanum loknum. Eigi fyrirtækið þá í erfiðleikum mun aftur þurfa að hlaupa undir bagga. Það er staðreynd að bruninn í fyrirtækinu, peningabruninn, neyslan, er geysilega mikill og þessir 20 milljarðar mundu, ef framhaldið yrði svipað og er nú, étast upp á þremur, fjórum árum miðað við þann halla sem er á starfseminni. Auðvitað getur það breyst en það veit enginn. Menn eru engu að síður að gera því skóna að þróun lyfja á þessum markaði taki miklu lengri tíma en nemur þessum lánstíma sem við eigum að gangast í ábyrgð fyrir. Þetta er því vægast sagt mjög undarlegt.
Í greinargerð minni kem ég einnig aftur að þeim fullyrðingum sem er að finna í greinargerðinni og eru fyrst og fremst komnar frá Íslenskri erfðagreiningu. Fjármálaráðuneytismennirnir sögðust hafa leitað á netinu reyndar einnig og uppýstist það svo að netuppsprettan væri fyrst og fremst viðskiptaaðilar deCODE, það eru Lehman Brothers og Morgan Stanley og þeir félagar allir sem hafa verið að selja hlutabréfin þeirra og komu m.a. til íslenskra lífeyrissjóða og buðu þeim hlutabréf á genginu 16--18 eða 16--19 skömmu áður en þeir hröpuðu niður fyrir 10 dollara markið.
Mér finnst fullkomlega skiljanlegt að þeir sem hafa geysilegt fjármagn á milli handa vilji setja peninga í lyfjaþróun. Mér finnst það fullkomlega skiljanlegt. Séu fyrirtæki af slíkri stærð og hafa þau þá burði, séu þau aflögufær vegna þess að ef vel tekst til, sem er því miður ekkert mjög oft, þá skila peningarnir sér í stórum stíl. En þetta er geysileg áhætta. Spurningin er hver og hverjir hafa burði til slíks. Þegar allt kemur til alls erum við ekki nema 280 þúsund manna þjóð. Það er bara staðreynd. Við erum að gera það býsna gott á ýmsum sviðum en við eigum ekki að tefla því í tvísýnu.
Menn hafa verið að skrifa greinar og sent frá sér upplýsingar í fjölmiðla. Fyrir fáeinum klukkutímum birtist t.d. á netinu, á strik.is, grein eftir Steindór J. Erlingsson, líf- og vísindasagnfræðing. Í þeirri grein sem hann nefnir Um áhættu og Íslenska erfðagreiningu rekur hann aðdragandann að þessu máli, vísar í 20 þúsund milljónir ríkisstjórnarinnar en síðan segir hann, með leyfi forseta:
,,Líftæknin, eins og við þekkjum hana í dag, á sér ekki langa sögu því það var ekki fyrr en með tilkomu PCR-tækninnar árið 1989 sem hægt var að snúa henni upp í stóriðnað. Síðan þá hefur tæknivæðingu líftækninnar fleygt mjög hratt fram, sem endurspeglast m.a. í því að lokið var við að raðgreina erfðamengi mannsins langt á undan upphaflegum áætlunum (verkinu var lokið árið 2000). Raðgreining erfðamengis mannsins er einmitt ein af undirstöðum starfsemi fyrirtækja eins og Íslenskrar erfðagreiningar sem fást við það sem nefnist functional genomics, sem skilgreina má sem þróun og notkun aðferða sem beita má á allt erfðamengið til þess að henda reiður á starfsemi eins eða fleiri gena. Íslensk erfðagreining er því að nýta sér nýja aðferðafræði, sem, ef marka má grein Alfreðs Árnasonar í Morgunblaðinu laugardaginn 20. apríl, hefur enn ekki skilað tilætluðum árangri. Íslensk erfðagreining ætlar nú að bæta um betur og hyggst halda út á nýrri og enn óvissari lendur lyfjaþróunar sem fyrirtækið ætlar að byggja á niðurstöðum sem enn virðast ekki komnar fram. Það er því mikil óvissa tengd núverandi starfsemi Íslenskrar erfðagreiningar og er hún enn meiri í væntanlegu lyfjaþróunarverkefni fyrirtækisins. Til þess að skýra þetta nánar er rétt að taka eitt dæmi.
Í leiðara Science frá 13. október 1989, þar sem verið var að réttlæta fjármögnun raðgreiningar erfðamengis mannsins, koma fram upplýsingar sem varpa góðu ljósi á þessa óvissu. Leiðarahöfundur benti á að það væri ekki til mikils ætlast að fara fram á 3 milljarða dollara til raðgreiningarverkefnis, sem dreifast átti yfir 15 ár og varpa mundi ljósi á ótal sjúkdóma, í ljósi þess að ,,cystic fibrosis stofnunin hafi á fjórum undangengnum árum eytt 120 milljónum dala í einn sjúkdóm, svo ekki sé minnst á fjármagnið sem aðrar stofnanir og alríkisstjórnin hafi lagt til sama verkefnis.`` Í framhaldi af þessu bendir hann á að ,,sjúkdómar eins og geðhvarfasýki, Alzheimer, geðklofi og hjartasjúkdómar eru líklega fjölgena og miklu erfiðara að ráða fram úr en cystic fibrosis (CF).`` Hér komum við að kjarna málsins því þessi sjúkdómur, sem er banvænn arfgengur sjúkdómur og veldur alvarlegum truflunum á starfsemi lungna og meltingarfæra, orsakast einungis af einu geni ólíkt þeim fjölgenasjúkdómum sem Íslensk erfðagreining er að rannsaka. Genið sem veldur sjúkdómnum fannst árið 1989 og í frétt Science um málið frá 1. september sama ár, er talið víst að þetta muni ,,leiða til betri greiningar og líklega til betri meðhöndlunar`` á sjúkdómnum. En þrátt fyrir að orsakagen CF hafi verið með fyrstu mannagenunum ,,sem voru staðsett, klónuð og raðgreind að fullu, og líklegt að nota mætti þessa vitneskju til genalækinga, hafa tæknilegir erfiðleikar staðið rúmlega áratuga rannsóknum fyrir þrifum. Á sama tíma hafa lyfjafræðilegar nálganir, sem beinast að lífefnafræðilegum orsökum sjúkdómsins, haldið áram.`` (Lancet, 15. desember 2001) Í stuttu máli má því segja að þrátt fyrir gríðarlegan fjáraustur hafi nánast ekkert gerst í að finna lækningu við sjúkdómnum þrátt fyrir að genið sem veldur honum hafi verið þekkt í 13 ár. Hvað þá að þróuð hafi verið lyf við þessum sjúkdómi á grundvelli erfðafræði hans.
Þessi saga CF-rannsókna á undangengnum áratug varpar athyglisverðu ljósi á áætlanir Íslenskrar erfðagreiningar. Sjúkdómarnir sem Íslensk erfðagreining rannsakar eru annars vegar taldir orsakast af flóknu innbyrðis samspili óskilgreinds fjölda gena og hins vegar af flókinni víxlverkun þeirra við umhverfið. CF orsakast aftur á móti af einu geni sem er óháð ytra umhverfi einstaklingsins sem þjáist af sjúkdómnum. Íslensk erfðagreining hefur enn ekki tilkynnt um fund á einu einasta af meintum orsakagenum sjúkdómanna sem fyrirtækið rannsakar, á meðan CF-genið hefur verið þekkt í 13 ár. Íslensk erfðagreining hyggst byggja lyfjaþróunar- og framleiðslufyrirtæki til að vinna lyf eða greiningartæki sem vinna á úr rannsóknarniðurstöðum sem enn eru ekki komnar (og koma kannski aldrei), meðan 13 ára sleitulausar tilraunir, með tilheyrandi fjáraustri, til þess að finna lækningu og lyf, byggð á erfðafræðilegum rannsóknum, við CF hafa enn ekki borið árangur. Í ljósi þessa tel ég fráleitt að íslenska þjóðin leggi svo mikið undir með ríkisábyrgð til að fjármagna ÍE-drauminn um lyfjaþróun því ég tel yfirgnæfandi líkur á að hann snúist upp í martröð.``
Ég var hér að vitna í grein eftir Steindór J. Erlingsson, líf- og vísindasagnfræðing, sem birtist fyrir fáeinum klukkutímum á strik.is. Íslenskir vísindamenn og kunnáttumenn eru farnir að blanda sér í þessa umræðu og beina til okkar varnaðarorðum, bæði úr vísindageiranum og einnig fjármálalífinu.
Nú fer ég senn að ljúka máli mínu og hlakka til að fá hér í andsvar Pétur H. Blöndal til að ræða þær brtt. sem hann setti fram og ég tel ríkisvæðingartillögur, um að ríkið kaupi hlutabréf í þessu fyrirtæki og opni enn meira á heimildir fjmrh. til ráðstöfunar á fjármunum skattborgarans en frv. ráðherrans gerir að því leyti, þ.e. með því að valkvætt yrði fyrir hann hvort hann veitti ríkisábyrgð eða keypti hlutabréf og ríkisvæddi alveg beint. Ég hefði haldið að þarna hefðum við átt að fara inn á aðra braut og finna aðrar leiðir, þess vegna að setja hugsanlega á fót einhvern sjóð sem fyrirtæki á þessu sviði gætu sótt í þótt ég hefði helst viljað halda mig við að styrkja vísindarannsóknir og menntastofnanir sem eru starfandi á þessu sviði.
Þá væri einnig fróðlegt að heyra mat hv. þm. á því sem ég hef verið að ganga eftir gagnvart öðrum stjórnarþingmönnum sem hafa blandað sér í þessa umræðu, hvernig hann meti þverrandi lánskjör, eða öllu heldur versnandi lánskjör Íslenskrar erfðagreiningar á fjármálamarkaði. Ég hef vísað í lán sem annars vegar voru tekin í desember á síðasta ári og bera alllága vexti og aftur í lán sem eru tekin í marsmánuði með 6% álagi á Libor. Einnig er vísað í lán sem eru vísitölutryggð og bera 12% vexti. Ég ætlaði varla að trúa því að þau væru í senn vísitölubundin og hefðu þessi vaxtakjör, en svo segir engu að síður í skjali sem birtist 27. mars á bandaríska verðbréfamarkaðnum og er vísað í sem 10K. Í marsmánuði er talað um 7,3 milljón dollara sem hafi vexti sem nema 12% en tengjast vísitölu, ,,consumer price index``. Þarna virðast því lánakjörin vera að versna.
Ég er búinn að fara nokkuð yfir þessi gögn sem er að finna á vefnum, en einnig hef ég fengið ábendingar hjá fjölda manna úr öllum stjórnmálaflokkum sem hafa bent á staðreyndir af þessu tagi en innan efh.- og viðskn. hafa stjórnarþingmenn verið alveg sallarólegir. Við eigum að treysta mönnum og veifa síðan plöggum frá viðskiptafélögum Íslenskrar erfðagreiningar.