Kjartan Ólafsson:
Frú forseti. Við erum að fara yfir lög er varða raforkumarkaðinn, sérstaklega dreifinguna. Mig langar aðeins að fara yfir sögulega þætti málsins, líta örlítið í baksýnisspeglana og átta okkur á því um leið hvernig málunum hefur verið háttað hingað til. Ég held að það sé ágætt innlegg í umræðuna þegar við stöndum á þeim tímapunkti hér og nú að fjalla um lög sem eiga að marka raforkuflutningi og orkumarkaði ákveðin spor næstu árin og áratugina.
Allt frá því að byrjað var að rafvæða á Íslandi með litlum rafstöðvum í einstaka byggðarlögum voru þau einungis tengd innbyrðis. Síðan komu virkjanirnar og samveiturnar, Rarik fór að leggja línur vítt og breitt um landið. Þá féllu frá í mörgum tilfellum litlu heimarafstöðvarnar sem höfðu þjónað ákveðnum þáttum þjóðlífsins. Þrátt fyrir að samveiturnar á vegum Rariks hafi verið settar á stofn á sínum tíma eftir að virkjað var í Ljósafossi m.a. þar sem vatnið var notað úr Þingvallavatni, þrátt fyrir kerfið sem við höfum búið við tókst ekki rafvæðing bæjanna sem búa við Þingvallavatn fyrr en um 1980. Fram að þeim tíma voru þessir ágætu aðilar með heimarafmagn, dísilrafstöðvar, þannig að það kerfi sem við bjuggum við til þess tíma þjónaði ekki því fólki betur en raun ber vitni. Það er því kannski ýmislegt að því kerfi sem við höfum búið við til lengri tíma.
Þannig mætti líka segja frá því að þeir aðilar sem búa næst aðalorkuvinnslusvæðunum, eins og í uppsveitum Árnessýslu og uppsveitum Rangárvallasýslu þar sem mest er framleitt af rafmagninu, hafa ekkert sérlega gott aðgengi að rafmagni í dag. Þá má nefna þriggja fasa rafmagn. Þeir aðilar hafa heldur ekki notið neinna sérkjara í því kerfi sem við búum við núna. Þetta vildi ég nefna í upphafi og sýna fram á að núverandi kerfi hefur auðvitað verið götótt.
Ljóst er af umræðunni sem hefur átt sér stað hingað til að það eru stóru aðilarnir á Reykjavíkursvæðinu, Orkuveita Reykjavíkur og Hitaveita Suðurnesja, sem lagabreytingin kemur öðruvísi við en hjá öðrum notendum í landinu. Hvað varðar Hitaveitu Suðurnesja tel ég hyggilegt og sjálfsagt að skoða sérstöðu þess fyrirtækis því hún er með öðrum hætti en annarra orkufyrirtækja í landinu. Ég vil beita mér fyrir því að séraðstæður þess verði skoðaðar og lagafrumvörpin sem við erum að fara yfir taki svolítið tillit til þeirra aðstæðna sem þar eru.
Í frumvörpunum kemur fram sem ekki var í drögunum sem við skoðuðum í fyrravetur, að nú á flutningsjöfnunin að vera meiri en bara aðalnet eða meginflutningskerfi Landsvirkjunar, eins og kynnt var í fyrravetur. Nú á að taka inn til að mynda, svo ég nefni einstök byggðarlög, Vestmannaeyjar og Snæfellsnes. Það er verið að bæta þeim inn í og reyndar öllum þéttbýlisstöðum sem eru með 66 kV spennu.
Það eru atriði í frv. sem ég vildi gera örlítið að umræðuefni. Í raforkulagafrv. er talað um stórnotendur. Þar er sérákvæði um að stórnotendur geti hugsanlega keypt beint af flutningskerfinu, af Landsneti. Þá er spurning með mörkin sem þar er getið um og aflið og hvort stórnotendurnir þurfi að vera jafnþröngt skilgreindir og er í frumvarpstextanum. Mér finnst koma til greina að skoða þá grein, sem er c-liður 1. gr. frv., með tilliti til þess að það verði hvatning hjá fyrirtækjum í landinu til að nota meira af raforku. Fyrirtæki geta komið með nýja atvinnustarfsemi, jafnvel útflutning, tengdum því að þau geti farið að kaupa með öðrum hætti en hingað til hefur tíðkast. Það er atriði sem við þurfum virkilega að skoða gagnvart þessum þætti málsins í c-liðnum í 1. gr.
Það má nefna ýmiss konar fyrirtæki. Mér er kunnugt um iðnfyrirtæki sem framleiðir úr plastefnum, m.a. gosflöskur, og notar gríðarlega mikið rafmagn sem er stór þáttur í framleiðslukostnaði þeirrar iðnframleiðslu. Það kann að vera að slík fyrirtæki geti farið að ástunda útflutning ef þau hafa það aðgengi sem gert er ráð fyrir í þessum lið laganna.
Ég vil nefna grein í landbúnaði, ylrækt, sem hefur náð miklum árangri í notkun á raforku til framleiðslu sinnar og er með tiltölulega háa kílóvattstundanotkun á ári sem gerir þeim hugsanlega kleift að fara undir þennan lið, með tilliti til þess að sú grein gæti farið að stunda útflutning.
Í 6. gr. frv. er talað um að eigendur flutningsmannvirkjanna sem nýja fyrirtækið tekur á leigu verði að sjá um viðhald á þeim eignum. Mig langar að spyrja hæstv. ráðherra hvernig eigi að tryggja að eigendur viðkomandi flutningsmannvirkja sem Landsnet leigir af trassi ekki viðhald sitt? Hvort það geti verið um yfirtöku að ræða, sektir eða eitthvað slíkt? Vegna þess að afhendingaröryggið var til umræðu áðan er rétt að við höfum alla hluti hvað það varðar á hreinu. Ég hugsa að þarna sé þáttur sem við þurfum að skoða svolítið í hv. iðnn. Þar á ég einmitt sæti þannig að við reynum að fá úr því skorið nákvæmlega.
Í frv. um Landsnet er í 2. gr. talað um að Landsneti sé heimilt að reka raforkumarkað. Þá kemur kannski upp í hugann hvort það sé einhvers konar markaður hliðstæður fiskmarkaði. Það er spurning hvort ekki þurfi að skilgreina nákvæmlega hvað átt er við. Það er reyndar gert að hluta til í athugasemdum við 2. gr. frv., en það sem maður hræðist er ef viðkomandi fyrirtæki færi í annars konar rekstur, óskyldan því sem er skilgreint hlutverk þess. Má nefna að orkufyrirtækin í dag hafa leitað til ýmissa annarra þátta en bara að framleiða, flytja, dreifa og selja orku.
Í tengslum við umræðuna í sambandi við markaðinn hefur aðeins verið vitnað til norska markaðarins og að norsku aðilarnir hafi tekið upp þetta aðskilda kerfi sem við erum að ganga í. Það er ákveðinn munur þar miðað við okkar markað þar sem Norðmenn eru tengdir Evrópumarkaðnum og hafa stundað þá iðju að selja rafmagn á þeim tíma sólarhrings sem raforka er dýrust í Evrópu, hafa sparað vatnsaflið yfir nóttina og um helgar þegar markaðurinn er á lægri verðum og síðan skrúfað frá vötnunum sínum á daginn. Þetta er hlutur sem Norðmenn hafa getað spilað á. En ég sé ekki á meðan við erum ekki tengd Evrópu með sæstreng að þessir kostir geti nýst hér, enda höfum við ekki þá umframorku í kerfinu okkar, eins og stendur a.m.k.
Í umræðunni hefur nokkuð verið rætt um mat á þeim eignum sem eiga að fara í Landsnetið og arðsemiskröfuna. Mér finnst að einstaka þingmenn hafi fallið í þá gryfju að stilla ætti verðið eitthvað af og það væri samningsatriði að stilla verðið af til notendanna með ákveðinni arðsemisprósentu. Mér sýnist að nokkuð vel sé tekið á þessu í frv. Þar er bókstaflega gert ráð fyrir því að Orkustofnun fylgist með hvernig afkoma fyrirtækisins er. Því er ekki ætlað að skila arði eins og hér hefur verið talað um og því er heldur ekki ætlað að tapa. Það er kannski meginhluturinn sem við þurfum að hafa í huga, að fyrirtækið á að ástunda að reka línur sínar með þeim hætti að afhendingaröryggið sé sem best, en það á ekki að skila einhverjum gríðarlegum arði til eigenda sinna. Það má undir engum kringumstæðum gerast að fyrirtækið fari að ganga á eigur sínar og éta af sér eins og sagt er um mörg fyrirtæki.
Nokkuð hefur verið rætt um eftirlitsþáttinn sem Orkustofnun á að annast. Það er nokkuð skilmerkilega sagt frá honum í frumvörpunum og það hlutverk skilgreint. En auðvitað þarf að gæta þess að nýi iðnaðurinn sem við þekkjum hér á landi, eftirlitsiðnaðurinn, fari ekki úr hófi fram. Hlutverk okkar alþingismannanna er að fylgjast með því að sá eftirlitsiðnaður sem við erum að koma á fót vaxi ekki út í hið endalausa.
Í lok ræðu minnar eru spurningar um þætti sem snerta landsbyggðina öðru fremur og varða nýframkvæmdir. Hvernig mun sú ákvörðunartaka eiga sér stað hjá Landsneti með nýframkvæmdir í nýjum hverfum? Það geta verið íbúðahverfi eða sumarbústaðahverfi á landsbyggðinni. Hver tekur ákvarðanir um þrífösun? Það eru spurningar í þessa átt sem væri fróðlegt að heyra álit hæstv. iðnrh. á.