[prenta uppsett í dálka] 93. fundur, 130. lþ.
Ágúst Ólafur Ágústsson:
Frú forseti. Tilefni þessarar umræðu um lífsýnatöku úr starfsfólki er ráðningarsamningar sem eru að ryðja sér til rúms hér á landi. Þar er krafist heimilda frá launþegum um að atvinnurekendur megi framkvæma læknisskoðun og sýnatöku á launþegum hvenær sem er á vinnutíma. Yfirlæknir Vinnueftirlitsins hefur lýst yfir miklum áhyggjum yfir slíkri þróun. Telur hann slíkt vald hjá atvinnurekendum ekki vera siðferðislega verjandi og hvetur til umræðu um málið.
Bent hefur verið á ráðningarsamninga sem starfsmenn álversins í Straumsvík verða að undirrita en þar stendur, með leyfi forseta:
,,Allir starfsmenn sem ráðnir eru þurfa að gangast undir læknisskoðun þar sem m.a. er prófað fyrir ólöglegum efnum, auk þess sem fyrirtækið áskilur sér rétt til að kalla starfsmenn í rannsókn hvenær sem er á vinnutíma.``
Aðaltrúnaðarmaður starfsmanna álversins hefur sagt að þessi heimild fyrirtækisins til að taka lífsýni úr starfsmönnum hvenær sem er sé í algjörri andstöðu við starfsmennina og vilja þeir fá þetta út. Upplýsingafulltrúi álversins hefur hins vegar sagt að fyrst og fremst sé um vinnuöryggismál að ræða og markmiðið sé að tryggja vímulausan vinnustað. Einnig telur hann að álverið sé í fullum rétti til að setja slíka skilmála þar sem allir aðilar hafa verið upplýstir.
Það er rétt að taka fram að slíkt réttindaafsal einskorðast ekki eingöngu við álverið í Straumsvík og er þetta víðtækara mál en svo. Með sömu rökum og álverið beitir má koma svona áskilnaði á á öllum vinnustöðum sem eiga að vera vímulausir. Hvernig þætti þingmönnum að eiga von á lífsýnatöku af hálfu hæstv. forseta hvenær sem er? Verður næsta skref að starfsfólkið í Hagkaupum eða Eimskipi verði beðið um lífsýni?
Hér er hins vegar um að ræða mjög flókið mál þar sem samþykki launþega er til staðar. Það er ljóst að fullt jafnræði er hins vegar ekki á milli aðila þegar kemur að slíkum samningsákvæðum og það er ákveðinn nauðungarbragur á umræddu samþykki vegna þeirrar staðreyndar að slíkt samþykki er forsenda fyrir vinnu. Sá sem neitar að samþykkja lífsýnatökuna fær ekki vinnu. Í lögum um persónuvernd og meðferð persónuupplýsinga kemur m.a. fram að samþykkið sé ótvírætt og sérstök yfirlýsing sem einstaklingur gefur af fúsum og frjálsum vilja. Þegar forsenda fyrir atvinnu er yfirlýsing af slíku tagi sem hér um ræðir verður að teljast að ekki sé mikið eftir af hinum fúsa og frjálsa vilja. Við höfum nú þegar úrræði í samningalögum sem taka á samningum sem taldir eru ósanngjarnir þegar litið er til efnis samnings, stöðu samningsaðila eða atvika við samningsgerðina. En þótt áskilnaður um lífsýnatöku eða fyrirvaralausa blóðprufu fyrir starfi sé þó líklega löglegur miðað við núverandi lög verður að telja slíkt fyrirkomulag siðferðislega óverjandi.
Í raun er þetta mál spurning um hvert við viljum stefna. Þetta er spurning um hugmyndafræði og pólitík. Það er einfaldlega ekki fyrirtækja að biðja um slíkt afsal á persónuréttindum launþega sinna og hæpið er að markmið um vímulausan vinnustað, eins göfugt og það er, réttlæti svona heimild til atvinnurekenda.
Í framlögðu stjórnarfrumvarpi um vátryggingarsamninga eru settar takmarkanir á rétti tryggingafélaga á upplýsingum um erfðaeiginleika manns þrátt fyrir samþykki viðkomandi og í raun verður bannað að biðja um slíkt samkvæmt frv. Í Danmörku eru beinlínis gerðar lagalegar takmarkanir á rétti vinnuveitenda til að óska eftir sjúkraskrá launþega þrátt fyrir að viðkomandi launþegi samþykki slíkt. Það er því hægt að setja lagalegar takmarkanir fyrir áskilnaði hjá atvinnurekendum um lífsýnatöku þrátt fyrir að formlegt samþykki sé fengið hjá launþegum.
Með skilyrðislausum rétti atvinnurekenda á lífsýnatöku úr starfsfólki er því gengið allt of langt. Slíkur réttur hjá atvinnurekendum brýtur gróflega á persónurétti þegna þessa lands og býður heim hættunni á misnotkun. Hvaða valkosti eiga launþegar ef þetta fyrirkomulag verður að almennri reglu í þjóðfélagi okkar? Hvert erum við að fara ef skilyrði fyrir atvinnu verða háð afsali á mikilvægum persónuréttindum? Það gengur ekki að menn skýli sér á bak við samþykki sem er gefið án nokkurra raunverulegra valkosta. Löggjöfin verður að geta tekið afstöðu til slíkra mála sem snerta þessi grundvallarréttindi þegnanna. Það er sömuleiðis mikilvægt að sporna gegn þessari þróun í tæka tíð og á meðan hún er viðráðanleg. Ég spyr því þingmenn hvort þetta sé sú leið sem við viljum fara.
Það verður afar fróðlegt að heyra afstöðu hæstv. félmrh. til þessarar þróunar og hvort hann telji að þörf sé á að hafa takmarkanir á rétti atvinnurekenda á lífsýnatöku úr starfsfólki á vinnumarkaði.
