Halldór Blöndal:
Herra forseti. Hér er til umræðu skýrsla umboðsmanns Alþingis fyrir árið 2002. Eins og lýst er í bréfi því til Alþingis sem fylgir skýrslunni hefur enn verið fylgt því fyrirkomulagi sem tekið var upp í skýrslu umboðsmanns fyrir árið 1998 að birta í henni að meginstefnu til aðeins útdrætti vegna mála sem umboðsmaður hefur lokið með áliti eða bréfi og ákveðið að birta opinberlega. Er í bréfinu vakin athygli á því að álit umboðsmanns birtast nú ásamt útdrætti á heimasíðu hans jafnóðum og málunum er lokið. Ljóst er að þetta fyrirkomulag á birtingu álita og annarra afgreiðslna umboðsmanns hefur áfram náð að viðhalda því markmiði að vekja athygli borgaranna og stjórnvalda á þeim verkefnum sem umboðsmanni er með lögum falið að fjalla um.
Þá auðveldar það einnig þingmönnum að fylgjast með störfum umboðsmanns, enda kunna þau málefni sem umboðsmaður fjallar um að verða tilefni til umræðna á Alþingi.
Sú skýrsla umboðsmanns sem hér er rædd er að meginstefnu til byggð upp með sama hætti og skýrslur sl. ára. Í I. kafla er fjallað um störf umboðsmanns Alþingis og rekstur skrifstofu hans árið 2002. Þá er í kaflanum vikið að helstu viðfangsefnum umboðsmanns á árinu, að frumkvæðismálum og viðbrögðum stjórnvalda í tilefni af frumkvæðisathugunum umboðsmanns. Gert er ráð fyrir því í lögunum um umboðsmann að umboðsmaður geti að eigin frumkvæði ákveðið að taka mál til meðferðar. Þá geti hann jafnframt tekið starfsemi og málsmeðferð stjórnvalda til almennrar athugunar.
Í ræðu minni við umræður um skýrslu umboðsmanns fyrir árin 2000 og 2001 lagði ég á það áherslu að mikilvægt væri að umboðsmaður ætti þess kost að beita þessari heimild til frumkvæðisathugana, m.a. með nauðsynlegum fjárveitingum þannig að hann geti sinnt því eftirlitshlutverki gagnvart stjórnsýslunni sem Alþingi hefur falið honum. Þá sagði ég að líta yrði svo á að þetta frumkvæðiseftirlit væri vel til þess fallið að veita umboðsmanni Alþingis færi á því að stuðla að umbótum í stjórnsýslunni og þar með að rækja það hlutverk sem honum væri falið að lögum, að tryggja réttaröryggi borgaranna gagnvart stjórnvöldum landsins. Tekið skal fram að í frv. til fjárlaga fyrir árið 2004 er lagt til að embætti umboðsmanns fái sérstaka 3 millj. kr. fjárveitingu til að efla frumkvæðisathuganir embættisins almennt.
Það er ljóst að frumkvæðiseftirlit umboðsmanns mun vart ná tilgangi sínum nema stjórnvöld horfi með jákvæðum hætti til þeirra ábendinga og tilmæla sem umboðsmaður setur fram. Á bls. 16--18 í skýrslunni fjallar umboðsmaður um viðbrögð stjórnvalda við frumkvæðisathugunum umboðsmanns en þar er vísað til nokkurra tilvika þar sem stjórnvöld hafa ekki fylgt því nægilega eftir að færa starfshætti að reglum til samræmis við ábendingar og tilmæli umboðsmanns.
Rétt er að vekja sérstaka athygli á umfjöllun umboðsmanns sem er að finna á bls. 21--23 um þau tímamót sem verða í upphafi næsta árs þegar stjórnsýslulögin eiga 10 ára afmæli. Þar leggur umboðsmaður áherslu á nauðsyn þess að stjórnvöld hugi vel að því að færa vinnulag við afgreiðslu mála til samræmis við þær kröfur sem stjórnsýslulögin setja, enda sé það liður í að bæta það sem umboðsmaður nefnir stjórnsýslumenningu okkar Íslendinga. Þá fjallar umboðsmaður um nauðsyn þess að auka fræðslu um reglur stjórnsýsluréttar.
Ég vek einnig athygli á umfjöllun umboðsmanns á bls. 25--26 þar sem hann víkur að notkun á orðinu ,,umboðsmaður``. Bendir hann á að alþjóðasamtök umboðsmanna hafi sammælst um að vekja athygli þjóðþinga og stjórnvalda á mikilvægi þess að sjálfstæði embætta umboðsmanna þjóðþinganna og hliðstæðra embætta sé viðhaldið með því að orðið umboðsmaður sé ekki notað sem embættis- eða starfsheiti annarra á vegum viðkomandi ríkis. Í því sambandi hafi verið bent á að það sé til þess fallið að valda ruglingi um hlutverk og valdheimildir ef orðið ,,umboðsmaður`` er notað bæði fyrir þá sem valdir eru sem óháðir trúnaðarmenn, t.d. þjóðþinganna, til að hafa eftirlit með stjórnsýslunni og, svo dæmi sé tekið, einstaka starfsmenn innan stjórnsýslunnar eða á vegum hennar sem falið er að vera sérstakir talsmenn ákveðinna þjóðfélagshópa eða jafnvel ákveðinna húsdýrategunda, eins og umboðsmaður segir svo skemmtilega í skýrslu sinni. Þeir sem eru kunnugir telja að fyllsta ástæða hafi þó verið til að hafa þá. Á árinu 2002 voru skráð 280 ný mál hjá umboðsmanni Alþingis og tók hann sjö mál upp að eigin frumkvæði en þeim er nánar lýst á bls. 13--15. Skráð mál á grundvelli kvartana voru því 273. Er þetta nokkur fjölgun mála frá árinu 2001 en þá voru skráð mál 248. Alls 292 mál hlutu lokaafgreiðslu hjá umboðsmanni Alþingis á árinu 2002.
Í II. kafla skýrslunnar er að finna töflur og tölfræðilegar upplýsingar um þau mál sem umboðsmaður kannaði á árinu. Rétt er að vekja athygli á þeim yfirlitum sem fram komu á bls. 38--41 en þar er að finna í fyrsta lagi yfirlit yfir viðbrögð stjórnvalda við sérstökum tilmælum umboðsmanns en það er þegar umboðsmaður hefur ákveðið að beina þeim tilmælum til hlutaðeigandi stjórnvalds að það taki umrætt mál til endurskoðunar sökum annmarka á málsmeðferð eða efnislegrar niðurstöðu þess ef beiðni um endurupptöku berst stjórnvaldi frá þeim sem kvartaði til umboðsmanns.
Í öðru lagi er þarna að finna yfirlit yfir viðbrögð stjórnvalda við almennum tilmælum umboðsmanns og er þá átt við að umboðsmaður beini þeim tilmælum til stjórnvalda að haga málum framvegis með tilteknum hætti í sambærilegum málum.
Loks er lýst tilkynningum umboðsmanns til Alþingis, ráðherra eða sveitarstjórna í tilefni af meinbugum á lögum með almennum stjórnvaldsfyrirmælum eða framkvæmd. Þarna er að finna í sjö liðum ábendingar umboðsmanns, m.a. til Alþingis á liðnu ári, um að tilefni kunni að vera til þess að endurskoða tiltekin lagaákvæði, m.a. að teknu tilliti til ákvæða stjórnarskrár, ákvæða í reglugerð með stjórnsýsluframkvæmd ákveðinna stjórnvalda.
Í III. kafla skýrslunnar eru birtar niðurstöður og álit í málum sem afgreidd voru hjá umboðsmanni Alþingis á árinu 2002. Eftir hverju áliti sem annaðhvort eru reifuð eða birt í heild sinni fylgja tiltækar upplýsingar um viðbrögð stjórnvalda við þeim tilmælum sem umboðsmaður beindi til þeirra í viðkomandi áliti og miðast þær upplýsingar við dagsetningu skýrslunnar.
Í IV. kafla er gerð grein fyrir framvindu mála sem fjallað er um í fyrri skýrslum umboðsmanns.
V. kafli geymir loks skrár yfir atriðisorð og skrá yfir málin í númeraröð.
Herra forseti. Ég hef hér í stuttu máli gert grein fyrir skýrslu umboðsmanns Alþingis fyrir árið 2002. Ég vil sem fyrr þakka umboðsmanni og starfsfólki hans fyrir vel unnin og árangursrík störf á liðnu ári.