Mörður Árnason:
Forseti. Eins og fram kom í ræðu hv. þm. Rannveigar Guðmundsdóttur er margt gott og þarft í þessum lögum, bæði stórt og smátt. Þar ber auðvitað hæst þá jákvæðu meginbreytingu sem kemur til greina að gera og frv. leggur til að gerð verði frá núgildandi lögum. Hún er sú að embættismönnum sé sitt og stjórnmálamönnum sitt, að embættismenn undirbúi mál og dragi það saman en kjörnir fulltrúar taki ákvörðun samkvæmt þeim meginreglum sem stjórnkerfi okkar byggist á. Við í Samf. styðjum þá breytingu. Við teljum að reynslan af gildandi lögum, hvað þetta varðar, sé ekki góð og það eigi að breyta þessu.
Þá vantar þriðja aðilann í þetta mál, fyrir utan embættismenn og kjörna fulltrúa, og þann fjórða auðvitað því svo koma framkvæmdaraðilar inn í, það er auðvitað almenningur. Við verðum að búa svo um hnútana að réttur hans minnki ekki, möguleikar hans skerðist ekki, en því miður hefur ekki betur tekist til með frumvarpsgerðina en svo að réttur almennings minnkar og möguleikar hans skerðast á að hafa áhrif á það mat á framkvæmdum sem um er að ræða.
Mig langar að gera að umræðuefni þrjá höfuðgalla á frv. um breytingar á lögunum um mat á umhverfisáhrifum. Í fyrsta lagi er bætt við, og það er til bóta, því markmiði að draga eins og kostur er úr umhverfisáhrifum framkvæmdar. Ég vil gera strax þá athugasemd þótt lítilvæg sé að það sé kannski rétt að umorða þessa setningu því hugsanlega hefur framkvæmd jákvæð umhverfisáhrif og ekki viljum við draga úr þeim. En ég er aðallega að tala um þetta vegna þess að þó að þetta sé sett inn, þá dregur í raun og veru úr heildarmarkmiðum frv. með því að taka út skilgreininguna sem áður var inni og er eins og rauður þráður í gildandi lögum á umtalsverðum umhverfisáhrifum. Sú skilgreining var svona í 3. gr. l-lið, með leyfi forseta:
,,Umtalsverð umhverfisáhrif: Veruleg óafturkræf umhverfisáhrif eða veruleg spjöll á umhverfinu sem ekki er hægt að fyrirbyggja eða bæta úr með mótvægisaðgerðum.``
Því má svo bæta við að íslenska orðið ,,umtalsverður`` er ágæt hliðstæða enska orðsins ,,significant`` sem hv. þm. Rannveig Guðmundsdóttir vitnaði til í ræðu sinni áðan úr bandarískum lögum um umhverfisáhrif en Bandaríkjamenn standa, eins og þingheimur veit, mjög framarlega á þessu sviði.
Skýringin í greinargerðinni getur ekki talist merkileg á því að fella þetta brott. Skýringin er svona, með leyfi forseta:
,,Í e-lið er lagt til að skilgreining á hugtakinu ,,umtalsverð umhverfisáhrif`` verði felld brott. Til að skilgreiningin hafi einhverja þýðingu verður hún að vera upplýsandi og veita leiðbeiningu. Þar sem hugtakið er í sjálfu sér afar matskennt er ekki unnt að færa það í form skilgreiningar. Ekki er vitað til þess að hliðstæða skilgreiningu sé að finna í sambærilegri löggjöf annarra landa. Í 10. gr. frumvarpsins er til samræmis við þá breytingu sem hér er lögð til gert ráð fyrir að tilvísun til þessarar skilgreiningar verði felld brott og vísast til athugasemda við þá grein.``
Þegar greinin er skoðuð er þar meginatriðið, sem skiptir miklu máli í núverandi lögum, að Skipulagsstofnun á að segja til um það í sínu plaggi, sem áður var úrskurður og nú er álit, hvort umhverfisáhrifin eru umtalsverð eða ekki. Í þeirri merkingu sem í þessi orð eru lögð í 3. gr. l-lið. Þetta á að taka út og þegar maður sér þann vilja flytjenda frv. að þetta eigi að taka út og gera að lögum, jafngildir sú brotthending því, í raun, að stofnunin er lött til þess að tala um framkvæmdina í heild með því að segja hvort hún telur hana vera jákvæða eða neikvæða hvað varðar umhverfisáhrif, hvort um umtalsverð umhverfisáhrif sé að ræða eða ekki.
Hæstv. umhvrh. vill losna við þessa skilgreiningu og hún hlýtur að verða að svara því í þessari umræðu hvers vegna svo er, því að það er ekki hægt að færa það til að hugtakið sé matskennt. Það eru öll hugtök matskennd, nema í stærðfræði og fræðum sem tengjast henni, sérstaklega eðlisfræði. Þar eru hugtök sem ekki eru matskennd en þau eru þó þannig að menn hafa komið sér saman um þau. Vísindin og fræðin beinast að því að búa til skilgreiningar úr matskenndum hugtökum, úr því sem er matskennt. Þ.e. að reyna að draga fram úr veruleikanum einhverja skilgreiningu á hugtaki sem hægt sé að notast við og það gera auðvitað lög líka. Það þýðir ekki að víkja sér undan því á þeim forsendum að þetta sé matskennt og ekki sé unnt að færa það í form skilgreiningar. Til hvers er umhvrn., hæstv. forseti? Nema til að búa til skilgreiningar og færa þær inn í þingið fyrst það er á annað borð að ómaka sig að búa til frumvörp fyrir hv. þingmenn. Þetta stenst ekki. Það hlýtur að vera einhver önnur ástæða fyrir því að þetta er tekið brott og þar með numinn á brottu sá rauði þráður sem einnkennir núgildandi lög og er að mínu viti eitt af því jákvæða við þau.
Þetta mál varð tilefni fyrirvara og athugasemda tveggja nefndarmanna sem stóðu að nefndaráliti sem þetta frv. byggist á. Ég tel við hæfi, hæstv. forseti, að fara með þá álitskafla, með leyfi forseta. Annars vegar er það Elín Smáradóttir sem var tilnefnd af Skipulagsstofnun í þessa nefnd. Hún segir þetta:
,,Ég undirrituð tel að vafi geti leikið á um að það samræmist markmiðum tilskipunar um mat á umhverfisáhrifum sem tilteknar framkvæmdir á vegum hins opinbera og einkaaðila kunna að hafa á umhverfið, þ.e. 85/337/EBE eins og henni var breytt með tilvísun 97/11/EB, að breyta lögum um mat á umhverfisáhrifum þannig að ekki sé lengur vísað til umfjöllunar um framkvæmdir sem kunna að hafa umtalsverð umhverfisáhrif. Viðfangsefni málsmeðferðar samkvæmt tilskipunum og gildandi lögum sé að fjalla um umhverfisáhrif framkvæmda og því hljóti mat á þeim og ályktanir um umfang umhverfisáhrifa að vera meginatriði hvort sem er í markmiði laganna, gildissviði, mati framkvæmdaraðila, umsögnum, athugasemdum eða annarri umfjöllun.``
Þetta segir Elín Smáradóttir, virðulegi forseti, og Hilmar Malmquist sem tilnefndur var af umhverfisverndarsamtökunum í þessa frumvarpsnefnd segir þetta og er það einn af helstu fyrirvörum hans við frágang nefndarálitsins. Hann gerir þann fyrirvara að þar sem megintilgangur laga nr. 106/2000, þ.e. gildandi laga um mat á umhverfisáhrifum, er að ,,meta framkvæmdir sem kunna að hafa umtalsverð umhverfisáhrif sé bagalegt og leiði til óljósari lagasetningar en ella að fella úr lögum um skilgreiningu á hugtakinu ,,umtalsverð umhverfisáhrif``. Nær hefði verið að betrumbæta skilgreininguna``, og ég tek undir það, fyrst hún var svona matskennd og óljós. Ég lýsi enn eftir því að hæstv. umhvrh. geri grein fyrir því hvers vegna hún vill nema þessa skilgreiningu á brott. Það er eitt af meginatriðunum, eitt af stærstu atriðunum í frv. að taka þessa skilgreiningu burt. Þetta verður auðvitað að skoða mjög vel í nefndinni því að þarna er ákveðinn mælikvarði sem menn hljóta að geta haft til leiðbeiningar og tekið mark á í öllu ferlinu. Er um umtalsverð umhverfisáhrif að ræða eða er ekki um umtalsverð umhverfisáhrif að ræða?
Það kemur ekkert í staðinn fyrir þessa skilgreiningu. Það hefði mátt ímynda sér að það kæmi eitthvað í staðinn fyrir hana eða hún væri útfyllt á annan veg, t.d. með einhverjum þeim hætti sem hv. þm. Rannveig Guðmundsdóttir minntist á og sjá má í afar athyglisverðu formi, bæði í rammaáætlunum um nýtingu vatnsafls og jarðvarma og ekki síður í náttúruverndaráætlun sem hæstv. umhvrh. stendur að og ætlar að leggja hér fram á þinginu þó síðar verði. En um það er ekki að ræða í þessu plaggi.
Ég vil í öðru lagi víkja að breytingum á leiðbeiningum um gerð matsskýrslunnar í 8. gr. frv. sem fjallar um 9. gr. laganna. Í frv. á að orða 3. málsl. 2. mgr. svo, með leyfi forseta:
,,Lýsa skal þeim þáttum fyrirhugaðrar framkvæmdar sem líklegast er talið að geti valdið áhrifum á umhverfið, þar á meðal umfangi, hönnun og staðsetningu, samræmi við skipulagsáætlanir, fyrirhuguðum mótvægisaðgerðum og tillögum um umhverfisvöktun þar sem það á við.``
Við 2. mgr. á að bætast við nýr málsliður sem orðast svo:
,,Í niðurstöðu matsskýrslu skal geta um flokkun og viðmið umhverfisáhrifa einstakra þátta framkvæmdar á grundvelli leiðbeininga sem Skipulagsstofnun gefur út, sbr. 19. gr.``
Þessi óljósi og dauflegi texti kemur í staðinn fyrir það sem er í gildandi lögum, sem hljóðar svo, með leyfi forseta:
,,Í matsskýrslu skal tilgreina þau áhrif, uppsöfnuð og samvirk, bein og óbein, sem fyrirhuguð framkvæmd og starfsemi sem henni fylgir kann að hafa á umhverfi og samspil einstakra þátta í umhverfinu. Þá skal gera grein fyrir því hvaða forsendur liggi til grundvallar matinu. Lýsa skal þeim þáttum fyrirhugaðrar framkvæmdar sem líklegast er talið að geti valdið áhrifum á umhverfið, þar á meðal umfangi, hönnun og staðsetningu, samræmi við skipulagsáætlanir og fyrirhuguðum mótvægisaðgerðum. Ávallt skal gera grein fyrir helstu möguleikum sem til greina koma og umhverfisáhrifum þeirra og bera þá saman. Loks skal gera stutta og skýra samantekt um matsskýrsluna og niðurstöðu hennar.``
Í stað þessarar lagaskyldu um matsskýrsluna, að þetta eigi að koma fram í henni, á að láta sér nægja að biðja Skipulagsstofnun að búa til leiðbeiningar sem ekki er fjallað um í frv. nema afar almennum orðum enda hefur þetta leiðbeiningarplagg, að því er virðist, enga stöðu aðra en þá sem nákvæmlega þar er til tekin og kemur fram í orðinu ,,leiðbeining``. Þar við bætist að Skipulagsstofnun getur ekki lengur beðið um að matsskýrslan sé leiðrétt eða endursamin heldur verður að láta sér nægja að setja inn í hana athugasemdir. Breyting sem út af fyrir sig er ekki endilega vond --- það er alveg skýrt hvað matsskýrslan segir og hvað Skipulagsstofnun segir --- en þegar þetta er tiltekið er hætt við að framkvæmdaraðilinn útbúi matsskýrslu sína sem honum sýnist helst sjálfum og taki það mark á leiðbeiningum Skipulagsstofnunar sem honum þykir best við eiga en taki þá ekki mark á þeim lagatexta sem nú segir honum nokkuð nákvæmlega og nokkuð skýrt hvernig matsskýrslan á að vera. Þarna er verið að draga úr kröfum til framkvæmdaraðilans, þarna er verið að veikja lögin, draga úr þeim í raun og veru vígtennurnar, minnka gildi þeirra. Og ég spyr enn: Af hverju?
Maður les grg. og þar er engin skýring á þessu, ekki nein. Það er eins og það sé bara hver annar sjálfsagður hlutur að taka þetta út og setja eitthvað annað í staðinn, eins og það sé einhver ný tíska sem fer eins og eldur í sinu um umhverfisráðuneyti veraldar, og ætti þá sérstaklega að skýra út fyrir þeim þingmönnum sem eiga að samþykkja frumvörpin, hvað þá blessuðum almenningnum sem á að lifa við þau, lögþeganum í landinu.
Tennurnar eru úr og gómurinn er einn eftir á mörgum stöðum í þeim lögum sem að óbreyttu kynnu að verða úr þessu frumvarpi.
Í þriðja lagi, forseti, eru áhrif almennings þrengd, þátttaka hans í ferlinu takmörkuð. Auk þess sem áður segir kemur það m.a. fram, og einkum, í 12. gr. frv. um ákvörðun Skipulagsstofnunar um matsskyldu og ákvörðun ráðherra um sameiginlegt mat. Áður höfðu allir kærurétt til umhvrh. Nú er það annars vegar persóna með sérstaka og lögvarða hagsmuni og hins vegar umhverfis- og náttúruverndarsamtök með ákveðnum skilyrðum, að þar séu yfir 50 manns o.s.frv., og það er auðvitað í sjálfu sér góð breyting og sjálfsögð og má þakka hæstv. umhvrh. sérstaklega fyrir að færa hana inn. Svona akademískt er kannski álitamál hvort eitthvað mætti ekki þrengja rétt almennings, þessi skilyrði hans, til þæginda til að ekki verði úr langlokur. Þó verður ekki séð, þegar litið er yfir sögu þessara laga og það ferli sem mál samkvæmt þeim hafa farið í, að þessi rúmi réttur hafi orðið til óþæginda. Það kann að vera að hæstv. umhvrh. sé þreytt á einhverjum mönnum en það er ekki skýrt í grg. og ég bið hana þá að segja okkur frá því hér, þingmönnum og þjóðinni allri, hvaða svakalegu menn þetta eru sem þarf að útiloka og hvernig stendur á því að þetta þarf að þrengja.
Viðurkennt skal að þetta er opnara hér en í grannlöndunum. Hins vegar er það þannig að úti um heiminn er verið að víkka einmitt þessi ákvæði, það er verið að taka þau burt, ef við tölum nú um grannlöndin, úr þessari klassísku evrópsku skriffinnsku þar sem miðað er bara við ákveðna hagsmunaaðila og að færa þennan rétt almenningi. Við erum að fara öfuga leið.
Hér er í raun og veru gert ráð fyrir þeim málsmetandi og viðurkenndu einstaklingum sem í samfélagi okkar kveða oft upp úr og hafa áhrif á almenningsálit og standa sjálfir með storminn í fangið með ákveðnum straumum. Mætti nú minnast nokkurra þeirra. Einn þeirra lést um daginn, Þorgeir Þorgeirson rithöfundur, sem ég er ekki viss um að hefði kært sig um að stofna 50 manna samtök og leita til hæstvirtra ráðherra um skilyrði fyrir því hvað hann ætti að gera hverju sinni. Og hvað er á móti því? Af hverju þarf að útiloka slíka menn? Af hverju þarf að búa til sérstök lagaákvæði til að koma í veg fyrir að slíkir menn njóti réttinda?
Við þekkjum fleiri slíka menn og það mætti fara um landið og nefna menn í hverju sveitarfélagi sem allir virða og alls staðar ná máli án þess að þeir hafi endilega stofnað um sig félög og án þess að við getum gert neina kröfu til þess að þeir geri það.
Tilhneigingin í grannlöndunum er að opna og víkka. Ég lýsi eftir þeim ástæðum sem eru til þess að hér sé lokað og þrengt.
Við erum fámennari þjóð en aðrar þjóðir annars staðar á Norðurlöndum sem er eina röksemdin fyrir þessu í grg. Því fylgja kostir að vera fámennur. Einn þeirra er kannski sá að við tökum stundum meira mark á hverjum og einum en tíðkast meðal fjölmennari þjóða. ,,Vort land er í dögun af annarri öld,`` sagði Einar Benediktsson fyrir 80 árum, með leyfi forseta. ,,Nú rís elding þess tíma, sem fáliðann virðir.`` Þetta hefur hingað til þótt fallegt.
En um þetta er enginn rökstuðningur frá ráðherranum eða ríkisstjórninni. Það er tvennt í þessu. Annars vegar er þessi innlenda umræða, hvernig við viljum hafa þetta. Hins vegar er það að meðan þetta frv. var í samningu kom ný tilskipun, það er ekki lengur um að ræða þessar tvær sem áður voru eða tilskipunina frá 1987, með síðari breytingum, heldur er komin ný tilskipun frá því í maí 2003, frá því í vor, frá því rétt um það leyti sem kosningar fóru hér fram. En annaðhvort veit umhvrn. ekki af henni eða hefur ákveðið að taka ekkert mark á þeirri tilskipun. Hæstv. umhvrh. ber hér fram frv. þar sem ekkert tillit er tekið til þessarar tilskipunar. Þó er í henni mælt fyrir um að hún skuli lögtekin í aðildarríkjunum fyrir 25. júní 2005. Þar er einmitt fjallað um almenning en skilgreind hugtök á ensku --- það er svo lítill tími eftir, virðulegi forseti --- ,,public`` og ,,public concerned``, vantar hér algjörlega. Manni dettur helst í hug að hér hafi legið svo mikið á að koma þessu frv. áfram að hæstv. ráðherra hafi líkað það best að sleppa þessari tilskipun og láta ekki fara fram þá vinnu sem hefði þurft að fara fram til að samræma þessa tilskipun, sem við þurfum að lögtaka hér á næsta eða þarnæsta þingi, því frv. sem hér er komið fram.
Ég kann ekki skýringu á því en heyrst hefur það hvísl í litlum fugli að það sé vegna þess að metnaður ráðherra standi til þess að skilja þessi lög eftir sig og sé þá nokkuð sama þó að það þurfi að rífa þau upp á næsta eða þarnæsta þingi vegna nýrrar tilskipunar, meira að segja þannig að hún tekur ekki fram í grg., hæstv. umhvrh., að þessi tilskipun sé til.