atvinnuleysistryggingar o.fl.
Virðulegi forseti. Ég mæli hér fyrir nefndaráliti meiri hluta félags- og tryggingamálanefndar, um frumvarp til laga um breytingar á lögum um atvinnuleysistryggingar, lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga og lögum um fæðingar- og foreldraorlof, með síðari breytingum.
Nefndin hefur fjallað um málið og fengið á sinn fund gesti frá félags- og tryggingamálaráðuneyti, Vinnumálastofnun, Sambandi íslenskra sveitarfélaga, Reykjavíkurborg, aðilum vinnumarkaðarins, sem voru þá Alþýðusamband Íslands, Bandalag starfsmanna ríkis og bæja, Bandalag háskólamanna, Kennarasamband Íslands og Samtök atvinnulífsins. Síðan komu fulltrúar frá hagsmunasamtökum stúdenta, þeir voru frá Stúdentaráði Háskóla Íslands, Nemendafélagi Háskólans á Bifröst, Stúdentafélagi Háskólans í Reykjavík, Sambandi íslenskra framhaldsskólanema og Sambandi íslenskra námsmanna erlendis. Umsagnir bárust nefndinni frá Alþýðusambandi Íslands, Samtökum fjármálafyrirtækja, Samtökum atvinnulífsins, Sambandi íslenskra sveitarfélaga, Tryggingastofnun ríkisins, Félagi stúdenta við Háskólann á Akureyri, Stúdentafélagi Hólaskóla og Nemendafélagi Landbúnaðarháskóla Íslands, Reykjavíkurborg, Jafnréttisstofu, Öryrkjabandalagi Íslands, Stúdentaráði Háskóla Íslands, Sambandi íslenskra framhaldsskólanema, Árna Þorvaldi Jónssyni og Bændasamtökunum.
Frumvarpinu er m.a. ætlað að koma á meiri festu við framkvæmd atvinnuleysistryggingakerfisins svo koma megi í veg fyrir misnotkun. Lagðar eru til breytingar sem m.a. er ætlað að skýra skyldur þeirra sem tryggðir eru samkvæmt lögunum auk þess sem þær miða að auknu eftirliti, strangari viðurlögum og lengri biðtíma. Frumvarpið rennir styrkari stoðum undir eftirlit Vinnumálastofnunar með því að tryggðir einstaklingar samkvæmt lögunum uppfylli skilyrði laganna, m.a. um virka atvinnuleit. Að auki eru heimildir Vinnumálastofnunar styrktar, m.a. til innheimtu ofgreiddra bóta, auk þess sem stofnunin fær heimild til að halda eftir greiðslu hafi hún rökstuddan grun um að hinn atvinnulausi uppfylli ekki skilyrði laganna eða hafi fengið ofgreiddar bætur. Þá eru m.a. lagðar til breytingar þess efnis að námsmenn í námshléum teljast ekki tryggðir samkvæmt lögunum, hlutabætur til sjálfstætt starfandi einstaklinga eru takmarkaðar í tíma og úrskurðir úrskurðarnefndar atvinnuleysistrygginga og vinnumarkaðsaðgerða um endurkröfu ofgreiddra atvinnuleysisbóta verði aðfararhæfir.
Auk breytinga á lögum um atvinnuleysistryggingar eru lagðar til breytingar á lögum um félagsþjónustu sveitarfélaga þess efnis að sveitarfélagi verði heimilt að setja reglur sem binda fjárhagsaðstoð viðkomandi sveitarfélags skilyrðum sem miða að því að tengja slíka aðstoð við virkni þeirra sem sækja um eða njóta slíkrar aðstoðar, svo sem við virka atvinnuleit og þátttöku í vinnumarkaðsaðgerðum. Þá eru lagðar til breytingar á lögum um fæðingar- og foreldraorlof þess efnis að úrskurðir úrskurðarnefndar fæðingar- og foreldraorlofsmála um endurkröfu ofgreiðslna verði gerðir aðfararhæfir.
Meiri hlutinn leggur áherslu á að breytingarnar sem boðaðar eru í frumvarpinu miði að því að styrkja atvinnuleysisbótakerfið, þétta það, skýra reglur og standa vörð um það svo að um það ríki sátt og fjármunum sé varið til þeirra sem á þurfa að halda, í samræmi við markmið kerfisins. Þá leggur meiri hlutinn áherslu á að atvinnuleysistryggingar séu tryggingar þeirra sem verða fyrir því óláni að missa atvinnuna og að kerfið eigi ekki að stuðla að því að þeir upplifi sig sem sökudólga.
Frumvarpið hefur að geyma nokkur ákvæði sem fela í sér hertar reglur og viðurlög, svo og nýjar heimildir til handa Vinnumálastofnun. Verður hér gerð grein fyrir helstu athugasemdum meiri hlutans hvað þessi ákvæði varðar.
Í 4. og 6. gr. frumvarpsins er lagt til að Vinnumálastofnun fái heimild til að boða atvinnuleitendur til sín með mjög skömmum fyrirvara og er í athugasemdum við ákvæðin talað um allt niður í sólarhrings fyrirvara. Nefndin fékk þær upplýsingar að í reynd væri þessi frestur oftast lengri en mikilvægt væri að heimild af þessu tagi væri til staðar svo að Vinnumálastofnun gæti tryggt að sá sem fær bætur greiddar samkvæmt lögunum uppfyllti sannanlega skilyrði þeirra um að vera á landinu og í virkri atvinnuleit. Gerir meiri hlutinn ekki athugasemdir við ákvæðið enda teljum við að ákvæðið geti komið í veg fyrir fyrir bótasvik eða upplýst um bótasvik.
Í nokkrum greinum frumvarpsins er lagt til að biðtími eftir atvinnuleysisbótum verði lengdur um helming, þ.e. úr 10 virkum dögum í mánuð. Telur meiri hlutinn að breytingin sé ekki nægjanlega rökstudd og leggur því til að biðtíma verði haldið óbreyttum, þó með þeirri breytingu að miðað verði við hálfan mánuð í stað 10 virkra daga í samræmi við önnur ákvæði frumvarpsins.
Í 19. gr. frumvarpsins er lögð til sú breyting að þegar atvinnuleitandi sætir biðtíma í annað skipti á sama tímabili skv. 29. gr. laganna eigi hann ekki rétt á atvinnuleysisbótum fyrr en hann hafi starfað í a.m.k. sex mánuði á innlendum vinnumarkaði. Meiri hlutinn leggur til að ákvæði um viðurlög verði með sama hætti og er í gildandi lögum, að því frátöldu að tíminn verði reiknaður í mánuðum í stað virkra daga og verður því eftir atvikum tveir eða þrír mánuðir en ekki sex mánuðir eins og frumvarpið gerir ráð fyrir.
Nefndin ræddi ítarlega þann frest til að tilkynna um tilfallandi vinnu sem veittur er með 11. gr. frumvarpsins en þar er lagt til að tilkynna þurfi um tilfallandi vinnu með minnst sólarhringsfyrirvara en samdægurs ef Vinnumálastofnun metur það svo að ekki hafi verið unnt að tilkynna fyrr. Nefndin áréttar þó að gæta þurfi að því að heimildin verði ekki til þess að tryggður einstaklingur missi rétt sinni vegna aðstæðna sem hann getur ekki haft áhrif á.
Í 13. gr. frumvarpsins er m.a. lagt til að álag á ofgreiddar atvinnuleysisbætur verði hækkað úr 15% í 30% og í athugasemdum við greinina kemur fram að breytingunni sé ætlað að auka fælingarmátt álagsins. Um 100% hækkun er að ræða og telur meiri hlutinn hana ekki nægilega rökstudda og leggur því til að hún verði felld brott og 15% álagið látið halda sér að sinni.
Í 23. gr. frumvarpsins eru lagðar til breytingar á viðurlögum hafi atvinnuleysisbóta verið aflað með sviksamlegum hætti. Á þetta við þegar atvinnuleitandi hefur vísvitandi veitt Vinnumálastofnun rangar upplýsingar í umsókn um atvinnuleysisbætur svo að hann teljist ranglega tryggður að fullu eða hluta. Þá á þetta við um þann sem starfar á innlendum vinnumarkaði á sama tíma og hann fær greiddar atvinnuleysisbætur eða sætir biðtíma auk þess sem ákvæðið á við ef ætlaður atvinnuleitandi verður uppvís að þátttöku á vinnumarkaði án þess að hafa tilkynnt um tilfallandi vinnu. Samkvæmt gildandi lögum fær viðkomandi ekki bætur í tvö ár og varðar brotið sektum og má kæra til lögreglu. Breytingin felur í sér að viðkomandi verði að vinna 12 mánuði á innlendum vinnumarkaði áður en hann getur sótt aftur um atvinnuleysisbætur og endurgreiði ofgreiddar bætur með álagi. Meiri hlutinn styður þessar breytingar og telur þær vera hvetjandi til þess að þeir sem hafa orðið uppvísir að bótasvikum veigri sér við svartri vinnu ætli þeir sér að eiga rétt á atvinnuleysisbótum aftur, en það kemur jafnframt fram í frumvarpinu að sé um meiri háttar brot að ræða heyri það að sjálfsögðu undir hegningarlögin og sé kæranlegt til lögreglu.
Með þeim breytingum sem lagðar eru til í 5. gr. frumvarpsins verða námsmenn ekki tryggðir samkvæmt lögunum í námshléum, enda uppfylli þeir ekki skilyrði laganna um virka atvinnuleit. Meiri hlutinn leggur til að greinin verði samþykkt óbreytt enda er hún hluti af ákvörðun ríkisstjórnarinnar frá því í september sl. um að hækka framfærslugrunn Lánasjóðs íslenskra námsmanna í um 120.000 kr. á mánuði í stað um 100.000 kr. til að draga úr þeim mun sem verið hafði á ráðstöfunartekjum fólks á atvinnuleysisbótum annars vegar og námslánum hins vegar. Breytingin miðaði að því að fjölga þeim sem sæju sér hag í því að fara í nám. Samtímis var tilkynnt um fyrirhugaðar breytingar á reglum Atvinnuleysistryggingasjóðs sem dregið gætu úr möguleikum fólks til að stunda einingabært háskólanám á atvinnuleysisbótum, sbr. 16. gr. frumvarpsins, og afnám réttar námsmanna til töku atvinnuleysisbóta í námsleyfum. Meiri hlutinn telur óheppilegt að ekki hafi verið hugað að sumarframfærslu námsmanna samfara þessari breytingu og beinir því til félags- og tryggingamálaráðherra, mennta- og menningarmálaráðherra og Sambands íslenskra sveitarfélaga að fara yfir þessi mál í sameiningu og samráði við námsmenn svo fundinn verði farvegur fyrir framfærslu námsmanna í námsleyfum.
Með 16. gr. frumvarpsins er atvinnulausum tryggður réttur til að stunda nám á háskólastigi sem nemi 10 ECTS-einingum á námsönn enda sé námshlutfall þá ekki þannig að það hindri hann í virkri atvinnuleit. Meiri hlutinn ræddi ákvæðið ítarlega og tekur undir þau sjónarmið sem koma fram í athugasemdum við greinina í frumvarpinu að mikilvægt sé að tryggja jafnræði milli námsmanna enda telur meiri hlutinn mikilvægt að komið sé í veg fyrir að námsmönnum í nánast sambærilegum einingafjölda í lánshæfu námi sé mismunað þannig að annar sé á námslánum frá Lánasjóði íslenskra námsmanna en hinn fái framfærslu sína úr atvinnuleysistryggingum. Til að tryggja að fólk falli ekki á milli kerfa leggur meiri hlutinn til að Vinnumálastofnun fái heimild til að meta hvort sá sem stundar nám á háskólastigi sem nemur allt að 20 ECTS-einingum á námsönn uppfylli skilyrði laganna enda sé um svo lágt námshlutfall að ræða að námið sé ekki lánshæft. Meiri hlutinn telur þó ljóst að námsmenn sem eru í svo miklu námi geti ekki jafnframt talist í fullri virkri atvinnuleit og leggur því til að skilyrt sé að Vinnumálastofnun meti hvort námið komi til með að nýtast hinum tryggða beint við atvinnuleit auk þess sem atvinnuleysisbætur skerðist í samræmi við umfang náms.
Meiri hlutinn fagnar því að samhliða frumvarpinu sé boðað að unnið verði sérstaklega að málefnum atvinnulausra ungmenna en 2.600 ungmenni á aldrinum 18–24 ára eru án atvinnu. Reynsla erlendis frá og rannsóknir sýna að þessi hópur er í hvað mestri hættu á að lenda í langvarandi atvinnuleysi og verða varanlegir bótaþegar. Því er sú hætta til staðar að hópurinn náist aldrei aftur út á vinnumarkað en því fylgja augljóslega félagsleg vandamál fyrir einstaklinginn og samfélagið í heild.
Í ákvæði frumvarpsins um hlutabætur til launamanna er m.a. lögð til sú breyting að skerðing starfshlutfalls launamanns þurfi að nema a.m.k. 20% til að hann eigi að rétt á hlutabótum. Að auki er lagt til að hámark verði sett á fjárhæð samanlagðra launa og bóta fyrir minnkað starfshlutfall og er við það miðað að hámarkið sé 521.318 kr. á mánuði, sem miðast þá við 50% af 800 þús. kr. mánaðarlaunum og hálfar tekjutengdar atvinnuleysisbætur. Viðmiðunarfjárhæð þessa ákvæðis er umtalsvert hærri en í öðrum ákvæðum laga um atvinnuleysistryggingar, laga um Ábyrgðasjóð launa og laga um fæðingar- og foreldraorlof. Leggur meiri hlutinn því til að samanlagðar tekjur fyrir hlutastarfið og atvinnuleysisbætur geti ekki verið hærri en 491.318 kr.
Lögð er til sú breyting á ákvæði til bráðabirgða, um hlutabætur til sjálfstætt starfandi einstaklings, að slíkar bætur fáist greiddar samfellt í allt að þrjá mánuði en ekkert tímamark er fyrir. Þó er gerð sú undantekning að þeir sem þegar hafa fengið greiddar slíkar bætur geti fengið þær í allt að tvo mánuði til viðbótar, óháð því hversu lengi þeir hafi fengið þær greiddar á undan. Telur meiri hlutinn hlutabætur mikilvægt tæki til skemmri tíma en augljóst að standi samdráttur yfir til langs tíma sé rekstrargrundvöllur hugsanlega brostinn. Þá hefur reynst erfitt að meta samdrátt í rekstri og því nokkur hætta á misnotkun ákvæðisins. Telur meiri hlutinn því eðlilegt að hlutabætur til sjálfstætt starfandi einstaklinga séu takmarkaðar með þessum hætti.
Í 28. gr. frumvarpsins er lagt til að sveitarfélögum verði heimilt að setja reglur sem binda fjárhagsaðstoð við virkni þeirra sem sækja um eða njóta slíkrar aðstoðar, svo sem við virka atvinnuleit og þátttöku þeirra í vinnumarkaðsaðgerðum. Meiri hlutinn áréttar að í lögunum sé nú þegar heimild fyrir sveitarfélög að setja reglur um fjárhagsaðstoð en bendir á að sveitarfélög hafa framfærsluskyldu gagnvart íbúum sínum. Telur meiri hlutinn ákvæðið ekki nægilega ígrundað eða rökstutt og að það þarfnist frekari umfjöllunar. Leggur meiri hlutinn því til að það verði fellt brott.
Meiri hlutinn leggur til að frumvarpið verði samþykkt með þeim breytingum sem gerð hefur verið grein fyrir og lagðar eru til í sérstöku þingskjali.
Undir álit þetta rita sú sem hér stendur, Guðmundur Steingrímsson, með fyrirvara, Ólína Þorvarðardóttir, Árni Þór Sigurðsson, Þuríður Backman, Björn Valur Gíslason og Jónína Rós Guðmundsdóttir.
