stefna Íslands í málefnum norðurslóða.
Forseti. Ég mæli fyrir nefndaráliti um tillögu til þingsályktunar um stefnu Íslands í málefnum norðurslóða, frá utanríkismálanefnd. Hér er um að ræða 337. mál þingsins, þ.e. stjórnartillaga frá utanríkisráðherra um mótun stefnu í þessum málaflokki, málefnum norðurslóða.
Utanríkismálanefnd hefur fjallað um málið og fengið umsagnir og marga gesti á sinn fund til að leggja í púkkið við vinnslu málsins.
Í þingsályktunartillögunni eru raktir helstu þættir þeirrar stefnu sem lagt er til að mótuð verði í málefnum norðurslóða en þeir eru að tryggja stöðu Íslands sem strandríkis innan norðurskautssvæðisins hvað varðar áhrif á þróun og alþjóðlegar ákvarðanir um málefni svæðisins á grundvelli lagalegra, efnahagslegra, vistfræðilegra og landfræðilegra raka; að efla skilning á því að norðurslóðir nái bæði yfir norðurskautið og þann hluta af Norður-Atlantshafssvæðinu sem er nátengdur því; að efla og styrkja Norðurskautsráðið sem mikilvægasta samráðsvettvanginn um málefni norðurslóða og vinna að því að alþjóðlegar ákvarðanir um málefni norðurslóða séu teknar þar; að byggja á hafréttarsamningi Sameinuðu þjóðanna við úrlausn álitaefna sem upp kunna að koma í tengslum við norðurslóðir; að styrkja og auka samstarf við Færeyjar og Grænland með það fyrir augum að efla hag og pólitískt vægi landanna þriggja; að styðja réttindi frumbyggja á norðurslóðum í nánu samstarfi við samtök þeirra og styðja beina aðild þeirra að ákvörðunum um málefni svæðisins; að byggja á samningum og stuðla að samstarfi við önnur ríki og hagsmunaaðila um málefni er varða hagsmuni Íslands á norðurslóðum; að gæta öryggishagsmuna í víðu samhengi á norðurslóðum á borgaralegum forsendum og vinna gegn hvers konar hervæðingu norðurslóða; að byggja upp viðskiptasamstarf ríkja á norðurslóðum og búa þannig í haginn að Íslendingar geti keppt um þau atvinnutækifæri sem verða til í kjölfar aukinna efnahagsumsvifa á norðurslóðum; að leggja rækt við að auka þekkingu Íslendinga á málefnum norðurslóða og að kynna Ísland erlendis sem vettvang fyrir fundi, ráðstefnur og umræður um norðurslóðir; að auka innlent samráð og samstarf um málefni norðurslóða til að tryggja aukna þekkingu á vægi norðurslóða, lýðræðislega umræðu og samstöðu um framkvæmd norðurslóðastefnu stjórnvalda.
Það er skemmst frá því að segja að utanríkismálanefnd fagnar þessari tillögu um stefnu Íslands í málefnum norðurslóða og telur að hún sé tímabær í ljósi vaxandi alþjóðlegs áhuga á þessu svæði. Málefni norðurslóða verða æ mikilvægari fyrir ríki við og á norðurskautinu og raunar sýna önnur ríki og ríkjasambönd svæðinu mikinn og aukinn áhuga. Loftslagsbreytingar og hlýnun svæðisins hafa m.a. gert það að verkum að aðgangur að náttúruauðlindum eins og olíu, gasi, málmum og fiskstofnum hefur aukist en talið er að stór hluti ónýttra auðlinda olíu, gass og kola sé að finna á botni Norður-Íshafs. Þá er og viðbúið að siglingaleiðir sem hingað til hafa verið ófærar vegna hafíss muni opnast á næstu áratugum. Siglingaleiðirnar sem þar um ræðir ná frá Norður-Atlantshafi til Kyrrahafs yfir Norður-Íshafið. Annars vegar er um að ræða norðvestursiglingaleiðina sem liggur milli Kanada og Grænlands og þaðan í gegnum norðurhluta Kanada og hins vegar norðaustursiglingaleiðina meðfram ströndum Rússlands.
Utanríkismálanefnd minnir á að málefni norðurslóða hafa verið ofarlega á baugi í starfi nefndarinnar og í öðru alþjóðastarfi Alþingis. Í því sambandi má nefna sérstakan starfsdag nefndarinnar um málefni norðurslóða sem fram fór í Stofnun Vilhjálms Stefánssonar á Akureyri síðasta sumar, en við það tækifæri hélt nefndin vel heppnaða málstofu með þátttöku sérfræðinga frá Stofnun Vilhjálms Stefánssonar, Háskólanum á Akureyri, Háskóla Íslands og utanríkisráðuneyti. Alþingismenn hafa einnig sinnt málefnum norðurslóða af krafti á vettvangi þingmannaráðstefnu um norðurskautsmál, Norðurlandaráðs og Vestnorræna ráðsins. Enn fremur hafa fulltrúar Alþingis haft frumkvæði að því að vinna skýrslur og standa fyrir málstofum um málaflokkinn innan þingmannanefndar EFTA, þingmannanefndar EES og NATO-þingsins.
Utanríkismálanefnd er í öllum meginatriðum sammála þeim áherslum sem fram koma í þingsályktunartillögunni en gerir engu að síður nokkrar breytingartillögur við hana. Það er réttmætt að leggja áherslu á að efla Norðurskautsráðið sem mikilvægasta samráðsvettvanginn um málefni norðurslóða og vinna að því að alþjóðlegar ákvarðanir um málefni svæðisins séu teknar þar. Þess vegna ber að vinna áfram gegn því að einstök ríki taki sig saman um að útiloka önnur frá mikilvægum ákvörðunum og vinna þar með gegn Norðurskautsráðinu og öðrum norðurskautsríkjum, þar á meðal Íslandi. Á þessari forsendu hafa íslensk stjórnvöld mótmælt kröftuglega svokölluðum fimm ríkja fundum strandríkja við Norður-Íshaf sam haldnir hafa verið í tvígang árin 2008 og 2010. Til að hnykkja enn frekar á þeirri áherslu að Norðurskautsráðið fái aukið pólitískt vægi telur nefndin rétt að þau viðhorf komi fram strax í upphafi stefnunnar og gerir breytingartillögu þar um. Vísa ég til þskj. 1096 þar sem breytingartillögur utanríkismálanefndar er að finna. Í 1. tölulið b er lagt til að 3. töluliður þingsályktunartillögunnar færist framar og verði 1. töluliður.
Það er ástæða til að taka undir áherslur í þingsályktunartillögunni um að styrkja og auka samstarf við Færeyjar og Grænland með það fyrir augum að efla hag og pólitískt vægi þessara þriggja landa. Í greinargerð með tillögunni er vikið að því að samskipti Íslands og Grænlands hafi eflst á síðustu árum með auknu pólitísku samráði og vaxandi viðskiptum. Þá hafa samskipti Íslands og Færeyja verið náin á flestum sviðum, einkum á sviði menningar og viðskipta um langt árabil. Á undanförnum fimm árum hafa raunar orðið tímamót í samskiptum þessara ríkja með gildistöku Hoyvíkursamningsins svonefnda um fríverslun, en hann er víðtækasti viðskiptasamningur sem Ísland hefur gert.
Nefndin telur mikilvægt að styðja við réttindi frumbyggja á norðurslóðum í nánu samstarfi við samtök þeirra og tryggja beina aðild þeirra að ákvörðunum um málefni svæðisins eins og gert er ráð fyrir í tillögunni. Í greinargerð með henni segir að sem smáþjóð og málsvarar mannréttinda eigi Íslendingar að styðja réttindi frumbyggja á norðurslóðum og stuðla að því að þeir komi að ákvarðanatöku í öllum þeim málum sem snerta samfélög þeirra hvort sem um er að ræða pólitíska, félagslega, menningarlega, efnahagslega eða umhverfislega hagsmuni.
Utanríkismálanefnd tekur undir þetta sjónarmið en gerir jafnframt tillögu um viðbætur þess efnis að stuðlað skuli að varðveislu hinnar sérstöku menningar og lífshátta frumbyggja sem þróast hafa á norðurslóðum. Í þessu efni vísa ég sérstaklega í staflið c í 1. tölulið breytingartillagna utanríkismálanefndar á þskj. 1096.
Eins og fyrr sagði er þess vænst að með hlýnun norðurslóða og bráðnun íshellunnar á norðurskautinu stóraukist efnahagsleg umsvif á svæðinu hvort sem um ræðir nýtingu náttúruauðlinda eða skipaumferð. Utanríkismálanefnd leggur áherslu á að í þessum breytingum felst vandi jafnt sem tækifæri. Vistkerfi norðurslóða eru viðkvæmari en víðast hvar á jarðríki og Íslendingar reiða sig öðrum þjóðum fremur á hin viðkvæmu náttúrugæði. Það er því lífsspursmál fyrir Ísland, sem mundi standa berskjaldað fyrir stórum umhverfis- og mengunarslysum á norðurslóðum, að leggja þunga áherslu á verndun lífríkis, ábyrga umgengni og sjálfbæra nýtingu náttúruauðlinda þegar efnahagsleg umsvif aukast á svæðinu. Verður þetta stóra hagsmunamál seint nógsamlega áréttað.
Að sama skapi leggur utanríkismálanefnd áherslu á að Ísland hljóti að skipa sér fremst í fylkingu þeirra sem berjast gegn loftslagsbreytingum af manna völdum og orsökum þeirra enda getur frekari hlýnun haft ófyrirséðar afleiðingar á vistkerfi sjávar umhverfis Ísland og þar með lifibrauð lands og þjóðar. Í því skyni ber að vinna að því að efla vitund þjóða á þeim hættum sem örri bráðnun heimskautaíssins fylgir fyrir umhverfi, vistkerfi og náttúru norðurslóða. Bregðast þarf við loftslagsbreytingum og áhrifum þeirra á vettvangi loftslagssamnings Sameinuðu þjóðanna og með samstarfi um aðgerðir er draga úr losun gróðurhúsalofttegunda.
Nefndin gerir breytingartillögu þannig að nýr töluliður bætist við tillögu að ályktunartexta þar sem barátta gegn loftslagsbreytingum og áhrifum þeirra, bætt velferð íbúa og samfélaga, þar með talið búsvæða dýra og plantna, og sjálfbærni í efnahagsstarfsemi á norðurslóðum er undirstrikuð og vægi þessa þáttar þannig aukið frá því sem upphafleg tillaga hæstv. utanríkisráðherra gerir ráð fyrir. Kemur það fram í staflið c í 1. tölulið breytingartillagna á þskj. 1096.
Nefndin leggur áherslu á aðgerðir gegn loftslagsbreytingum af mannavöldum og verndun lífríkis norðurslóða og leggur jafnframt áherslu á að mikilvægt sé að Íslendingar geti nýtt atvinnumöguleika sem skapast með breytingum á svæðinu. Eins og segir í greinargerð búa íslenskt atvinnulíf og stofnanir yfir þekkingu, tækni og reynslu sem fellur vel að samfélags- og umhverfisaðstæðum á svæðinu. Nefndin tekur undir áherslur í tillögunni um að byggja upp viðskiptasamstarf ríkja á norðurslóðum og búa þannig í haginn að Íslendingar geti keppt um þau atvinnutækifæri sem verða til í kjölfar aukinna efnahagsumsvifa á norðurslóðum. Í því sambandi er hugmynd um að stofna viðskiptaráð norðurslóða til að efla viðskiptasamstarf norðlægra fyrirtækja og atvinnugreina einkar áhugaverð svo og áhersla á að nýta þá möguleika sem felast í vistvænni og menningartengdri ferðaþjónustu á norðurslóðum.
Utanríkismálanefndin styður það markmið tillögunnar að auka þekkingu Íslendinga á málefnum norðurslóða og að kynna Ísland erlendis sem vettvang fyrir fundi, ráðstefnur og umræður um norðurslóðir. Í greinargerð með tillögunni segir m.a. að sérstaklega þurfi að efla þátttöku íslenskra fræðimanna og stofnana í alþjóðlegu samstarfi um norðurslóðavísindi, svo sem innan Alþjóðlegu norðurskautsvísindanefndarinnar og í starfi vinnuhópa Norðurskautsráðsins. Þá segir að unnið skuli að því að koma á fót og efla rannsóknasetur og menntastofnanir um norðurslóðir á Íslandi í samstarfi við önnur ríki, ríkjasambönd og annan samvinnuvettvang þjóða. Loks segir að unnið sé að uppbyggingu alþjóðlegrar norðurslóðamiðstöðvar í tengslum við Háskólann á Akureyri. Utanríkismálanefnd vill taka undir þessar áherslur en hún hefur einmitt kynnt sér það öfluga og metnaðarfulla norðurslóðastarf sem fram fer víða hér á landi, t.d. hjá Stofnun Vilhjálms Stefánssonar, innan veggja Háskólans á Akureyri og víðar. Nefndin telur þó ráðlegt að byggja á þeirri sérfræðiþekkingu og stofnunum sem fyrir eru í stað þess að koma á fót nýjum eins og gert er ráð fyrir í tillögunni. Nefndin gerir því breytingartillögu í þá veru að vinna beri að því að efla og styrkja miðstöðvar, rannsóknasetur og menntastofnanir um norðurslóðir á Íslandi í samstarfi við önnur ríki og alþjóðastofnanir. Áherslan er á því að byggja á þeirri árangursríku starfsemi sem fyrir er þó ekki sé útilokað að byggja upp nýjar stofnanir standi haldbær rök til þess. Í þessu efni vísa ég til stafliðar e í 1. tölulið í breytingartillögum utanríkismálanefndar.
Nefndin hefur kynnt sér umfangsmikið starf innlendra stofnana um málefni norðurslóða. Má þar nefna vöktun siglingasvæðisins í kringum Ísland vegna siglinga, öryggis og mengunar sjávar á vegum Siglingastofnunar Íslands, vöktun miðanna á svæðum í kringum Ísland á vegum Hafrannsóknastofnunarinnar, vöktunarverkefni og verndunarverkefni um friðlýst svæði á vegum Náttúrufræðistofnunar, eftirlit með mengun til hafs á vegum Umhverfisstofnunar, vöktun og samstillt viðbrögð milli Umhverfisstofnunar og Landhelgisgæslu þegar mengunar verður vart og rannsóknarverkefni á vegum Veðurstofu Íslands, m.a. um hafís og áhrif hans á veðurfar.
Að mati nefndarinnar má enn efla og styrkja innlent samráð og samstarf milli aðila um málefni norðurslóða og tekur nefndin undir áherslur þess efnis í tillögunni. Ljóst er að á Íslandi er til mikil þekking á málefnum norðurslóða, en svo virðist sem bæta mætti samráð og samstarfið innan lands til að vísindaleg þekking komist sem víðast og sé nýtt til fullnustu. Þetta mundi verða til að tryggja aukna þekkingu á vægi norðurslóða, lýðræðislega umræðu og samstöðu um framkvæmd norðurslóðastefnu stjórnvalda eins og segir í tillögunni. Það er mat nefndarinnar að vel mætti nýta samvinnunefnd um málefni norðurslóða í enn ríkari mæli en gert hefur verið til þessa í því augnamiði.
Mig langar sérstaklega að víkja að því að í stefnuyfirlýsingu hæstv. ríkisstjórnar er m.a. fjallað einmitt um málefni norðurslóða en þar segir, með leyfi forseta:
„Málefni norðurslóða verða forgangsmál og viðfangsefni svæðisins þarf að leysa á grundvelli gildandi alþjóðasamninga, alþjóðastofnana og svæðasamstarfs. Áhersla verði lögð á að vernda viðkvæmt lífríki svæðisins, sjálfbæra nýtingu auðlinda og aukið samstarf á Norðurlöndum um viðbúnað gegn umhverfisvá og slysum á norðurhöfum, leit og björgun.“
Ég held, virðulegur forseti, að mér sé óhætt að fullyrða að hér sé um nýja forgangsröðun að ræða af hálfu íslenskrar ríkisstjórnar og hennar sér að sjálfsögðu stað nú einmitt þegar við erum að ræða tillögu til þingsályktunar um heildstæða stefnumótun í málefnum svæðisins. Hin þunga áhersla um norðurslóðamálin er í mínum huga hluti af nýrri sýn og skýrt dæmi um hve mikið aðrir þættir en hernaðarlegir skipta máli fyrir öryggi lands og þjóðar þar sem sjónum er einkum beint að umhverfi og samfélagi og hagsmunum þess en ekki hernaðaruppbyggingu. Það er enda óumdeilt að aukin hernaðarumsvif á norðurslóðum þjóna ekki hagsmunum Íslands heldur þvert á móti.
Utanríkismálanefnd vill gjarnan undirstrika í nefndaráliti sínu að mótun formlegrar stefnu Íslands í málefnum norðurslóða er löngu tímabær og ljóst er að með auknu vægi svæðisins verði málefni norðurslóða eitt af forgangsverkefnum í utanríkisstefnu Íslands um langa framtíð.
Ég vil leyfa mér að þakka samnefndarmönnum mínum í utanríkismálanefnd fyrir samstarfið í vinnu að þessu þingmáli og þakka öllum þeim sem lögðu inn umsagnir um málið og komu á fund nefndarinnar og lögðu henni þannig til efni í nefndarálitið og sína vinnu.
Utanríkismálanefnd er samhljóða í niðurstöðu sinni og leggur til að tillagan verði samþykkt með þeim breytingum sem lagðar eru til í sérstöku þingskjali og ég hef þegar í máli mínu rakið og vísað til, en þær er að finna á þskj. 1096.
Sigmundur Davíð Gunnlaugsson og Helgi Hjörvar voru fjarverandi við afgreiðslu málsins. Undir nefndarálitið skrifa Árni Þór Sigurðsson, Valgerður Bjarnadóttir, Bjarni Benediktsson, Ólöf Nordal, Birgitta Jónsdóttir, Þórunn Sveinbjarnardóttir og Álfheiður Ingadóttir.
