141. löggjafarþing — 18. fundur,  11. okt. 2012.

kosningar til Alþingis.

55. mál
[17:54]
Horfa

Flm. (Valgerður Bjarnadóttir) (Sf):

Virðulegi forseti. Persónukjör, sem frumvarpið sem ég mæli nú fyrir fjallar um, er lýðræðisbót vegna þess að það veitir kjósendum meiri völd í kjörklefanum. Við persónukjör hafa kjósendur meiri áhrif á hverjar og hverjir veljast til þeirra starfa sem kosið er um en þeir hafa í dag. Möguleikar íslenskra kjósenda til að hafa áhrif á hvaða einstaklingar ná kjöri í kosningum eru minni en almennt tíðkast í löndunum í kringum okkur ef frá eru taldar kosningar til þings í Noregi.

Sumir gera lítinn greinarmun á prófkjörum og persónukjöri og segja hið síðarnefnda framlengja prófkjör fram á kjördag. Í mínum huga gera tvö veigamikil atriði það að verkum að ekki er hægt að leggja þetta tvennt að jöfnu. Í fyrsta lagi tel ég persónukjör vera réttindi sem beri að tryggja kjósanda í lýðræðisríki. Þess vegna er ekki forsvaranlegt að setja það í hendur stjórnmálaflokkanna að ákveða með hvaða hætti þessi réttindi eru veitt, þ.e. hvert er fyrirkomulag prófkjara. Í annan stað er stjórnmálaflokkunum það í sjálfsvald sett hvort þeir halda yfirleitt prófkjör eða ekki. Jafnvel þó að skráð sé í reglur flokkanna að halda skuli prófkjör liggur í augum uppi að tiltölulega auðvelt er að breyta því. Þeir sem ekki eru í flokknum, þ.e. óflokksbundnir, sem eru reyndar meiri hluti kjósenda, hefðu ekkert um það að segja.

Við þetta má bæta að í flestum tilfellum er þátttaka í prófkjörum bundin við þá sem skráðir eru í flokk eða lýsa yfir stuðningi við tiltekinn flokk. Þar með eru réttindi þeirra sem vilja vera óflokksbundnir eða halda pólitískum skoðunum fyrir sig minni en hinna að þessu leyti.

Vissulega eru margar aðferðir til við persónukjör. Í Finnlandi hefur kjósandinn einn kross sem hann notar til að merkja við eitt nafn og um leið gefur hann flokki frambjóðandans atkvæði sitt. Í Svíþjóð hefur kjósandinn ekki eins mikil áhrif en nokkur þó. Þar getur kjósandinn einnig notað einn kross, annaðhvort til að merkja við lista sem hefur verið raðað eða til að merkja við eitt nafn og lyfta þannig einum frambjóðanda upp, ef svo má að orði komast, en listinn fær náttúrlega atkvæðið líka. Frambjóðandi sem fær 8% atkvæða flokks síns sérstaklega merkt við sig nær kjöri hvar sem hún eða hann var á hinum raðaða lista.

Það fyrirkomulag sem lagt er til í þessu frumvarpi gengur lengra að því leyti að kjósandinn getur greitt frambjóðendum á fleiri en einum lista atkvæði sitt, þ.e. að hann getur valið frambjóðendur þvert á flokka. Samkvæmt frumvarpinu hefur kjósandinn um þrjá kosti að velja. Hann getur merkt við listabókstaf, enda fellir hann sig þá við þá röð sem fram hefur verið sett á röðuðum lista. Hann getur merkt við einn frambjóðanda, og nýtist þá atkvæðið þeim lista sem frambjóðandinn sem atkvæðið hlýtur á sæti á. Í þriðja lagi getur hann skipt atkvæði sínu á svo marga frambjóðendur sem fjöldi þingmanna í viðkomandi kjördæmi segir til um og þannig kosið einstaklinga af hvaða lista sem vera skal. Kjósi menn með þeirri aðferð skiptast atkvæði milli lista í þeim hlutföllum sem kjósandinn hefur ákveðið.

Í greinargerð með frumvarpinu er því lýst hvernig atkvæði reiknast listum og frambjóðendum. Setjum svo að atkvæði greidd lista skiptist þannig að 3.000 séu greidd listanum einum, en ekki merkt við frambjóðendur, en 3.300 atkvæði hafi verið greidd frambjóðendum listans persónulega. Samtalan er 6.300 atkvæði sem ráða því hversu mörg þingsæti listinn hlýtur. Niðurstaðan gæti verið sú að hún gæfi tvö þingsæti. Þrjú þúsund atkvæði greidd listanum skiptust sem persónuleg atkvæði á fjóra efstu menn listans. Þeir hinir sömu gætu hafa fengið einhver hinna 3.300 persónulegu atkvæða að auki. Hafi hins vegar frambjóðandi neðar á listanum fengið fleiri persónuleg atkvæði en samanlögð atkvæði einhvers þessara fjögurra efstu, þá flyst hann ofar og gæti hlotið kosningu.

Lýsingin verður nokkuð flóknari þegar kemur að því að atkvæði skiptist á milli flokka. Ég ætla samt að reyna að lýsa því aðeins. Dæmi er tekið af kjósanda sem kýs að skipta atkvæði sínu í tíu staði, sem er hámark þar sem þingmenn kjördæmisins væru fimm ef það dæmi er tekið. Kjósandinn hefur ákveðið að dreifa atkvæði sínu á milli lista. Listarnir hljóta þá þau brot úr atkvæði. Í því dæmi sem tekið er merkir kjósandinn við einn frambjóðanda á listum A og B sem hljóta þá 1/10 úr atkvæði hvor. Hann merkir við þrjá frambjóðendur á listum C og D sem fá þá 3/10 úr atkvæði hvor. Loks merkir kjósandinn við tvo af lista F sem fær 2/10 úr atkvæði. Samtals gerir þetta einn heilan og kjósandinn hefur jafnframt kosið tíu einstaklinga.

Ég ætla að víkja stuttlega að áhrifum persónukjörs á fjármál stjórnmálaflokka og stjórnmálamanna, um áhrif persónukjörs á endurnýjun á kjörnum fulltrúum og loks um persónukjör á kynjahlutföll kjörinna fulltrúa. Þetta eru atriði sem oft eru talin mótrök gegn því að taka upp persónukjör. Það liggur í augum uppi að flóknara verður að halda utan um fjármál flokka ef persónukjör er innleitt en ef stjórnmálaflokkar stilla upp á framboðslista á flokksskrifstofum. Mér þykir þó fráleitt að halda að erfiðara sé að hafa skikk í þeim efnum við persónukjör en við prófkjör eins og þau tíðkast hér á landi. Nýlega hafa styrkir til stjórnmálaflokka og skil frambjóðenda í prófkjörum á upplýsingum um fjármál verið í fréttum og til umræðu. Eftirlit með því að farið sé að lögum og reglum um fjármál stjórnmálaflokka og stjórnmálamanna þarf að vera í lagi, það á við hvort heldur persónukjör er leyft eða ekki. Persónukjör breytir í raun ekki nokkru þar um.

Því er haldið fram að endurnýjun verði minni og auðveldara sé fyrir þá sem fyrir eru að ná kjöri ef um persónukjör er að ræða en ef flokkarnir stilla upp. Rannsóknir hafa sýnt að sitjandi þingmenn og sveitarstjórnarmenn hafa meiri möguleika til að ná kjöri en nýliðar hvert sem kosningakerfið er. Þó hefur verið sýnt fram á að meiri endurnýjun á sér stað þegar listar eru bornir fram, þ.e. í hlutfallskosningum, en í einmenningskjördæmum. Einnig hefur verið sýnt fram á að endurnýjun er meiri í stærri kjördæmum en minni. Engar rannsóknir sem ég hef rekist á sýna að persónukjör hafi einhver sérstaklega neikvæð áhrif í þessum efnum. Eina leiðin til að tryggja endurnýjun er væntanlega sú að setja hámark á þann tíma sem fólk má gegna stöðum eða embættum sem kosið er til.

Loks um kynjahlutföll. Vangaveltur hafa verið uppi um hvort persónukjör hafi áhrif á hlut kvenna á þjóðþingum eða í sveitarstjórnum. Undirliggjandi tónn í þeim vangaveltum er oft að konur eigi frekar á brattann að sækja í persónukjöri en þegar flokkar ráða alfarið röð á listum. Réttilega er bent á að núverandi stjórnarflokkar hafi lagt mikla áherslu á sem jöfnust kynjahlutföll og sett sér reglur þar um og því megi alls ekki spilla. En það er nauðsynlegt í þessum efnum sem öðrum að halda sig við staðreyndir. Engar rannsóknir liggja fyrir á því hvort persónukjör hefur áhrif á hlut kvenna í kosningum til þings eða sveitarstjórna og því er í raun ekki til ákveðið svar við þessari spurningu. Bent hefur verið á að hlutur kvenna á þjóðþingum á Norðurlöndunum er mikill í samanburði við aðrar þjóðir og þar er persónukjör við lýði. Áhrif kjósandans á hverjir ná kjöri eru mikil í Finnlandi og nokkur bæði í Svíþjóð og Danmörku. Á þjóðþingi Írlands, þar sem persónukjör vegur þungt, er hlutur kvenna vissulega lítill en talið er að það megi frekar rekja til annarra þátta í írsku þjóðfélagi en kosningafyrirkomulagsins. Kjör Mary Robinson sem forseta Írlands hefur einmitt verið notað sem kennslubókardæmi um hvernig atkvæði nýtast í írska kosningakerfinu þar sem vald kjósandans í kjörklefanum er mjög mikið.

Virðulegi forseti. Ég ætla mér ekki að spá fyrir um hvernig kjósendur muni nýta sér þann möguleika að kjósa fólk af hinum ólíku framboðslistum. Stjórnmálaflokkar standa auðvitað fyrir ákveðna lífssýn og frambjóðendur þeirra eru eða ættu að minnsta kosti að vera merkisberar hennar. En við þurfum að átta okkur á því að persónukjör er ekki fyrir stjórnmálamennina eða stjórnmálaflokkana, persónukjör er fyrir kjósendur. Einhverjir þeirra kunna að vilja velja fólk til starfa fremur en stjórnmálaflokka. Við eigum að gera þeim það kleift með því að afgreiða þetta frumvarp.

Virðulegi forseti. Frumvarp þetta er í efnisatriðum samhljóða frumvarpi sem Vilmundur Gylfason flutti á Alþingi í febrúar árið 1983 eða fyrir rétt tæpum 30 árum. Síðan hefur mikið vatn runnið til sjávar og miklar breytingar orðið í mörgum ef ekki flestum efnum. Ekkert hefur þó bifast í þeim efnum sem þetta frumvarp lýtur að, enda virðist það eiga við marga þá sem hafa starfað og starfa í þessum sal að þeir óttast mjög breytingar og þá ekki síst þær sem snerta þá sjálfa.

Virðulegi forseti. Ég legg til að málinu verði vísað til stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar.