almenn hegningarlög.
Virðulegur forseti. Með þessu frumvarpi er lagt til að felld verði út refsiheimild 210. gr. almennra hegningarlaga vegna birtingar kláms á prenti, innflutnings þess í útbreiðsluskyni, sölu, útbýtingar eða annars konar dreifingar þess.
Klám, sum elska það, önnur hata það og mörg hafa jafnvel enga skoðun á því. En hvað er klám? Í almennum hegningarlögum er klám ekki skilgreint en í dómi Hæstaréttar frá árinu 2000 er það skilgreint sem efni sem sýnir fólk af tveimur kynjum í samförum við gagnstætt kyn og eigið kyn, um leggöng og endaþarm, við munnmök, sjálfsfróun og aðrar kynlífsathafnir, m.a. með notkun gervilima. Klám hefur löngum verið skilgreint út frá áhrifum þess. Þeir dómar sem fallið hafa hér á landi eru þó eilítið misvísandi í þeim efnum þó að þróunin hafi verið í þá átt að telja að mörkin á milli t.d. erótíkur og kláms þau að hið síðarnefnda sé jafnan ætlað til kynferðislegrar örvunar. Framan af er þó ljóst að það var ekki skilgreiningaratriði við beitingu þessa ákvæðis íslenskra hegningarlaga þar sem fólk hefur verið dæmt fyrir birtingu og dreifingu kláms vegna kynferðislegra mynda sem óumdeilt var að hefðu engan örvunartilgang heldur voru einfaldlega hápólitískar.
Helstu ástæður fyrir því að varað er við klámi nú til dags eru þær að ofneysla kláms er talin hafa skaðleg áhrif á kynheilsu fólks, sér í lagi ungs fólks, og hafa jafnvel neikvæð áhrif á viðhorf til samskipta kynjanna. En hvernig getur ungt fólk verið að ofneyta kláms? Það er bannað. Og þar komum við að ástæðu þessa frumvarps um að afnema bann við klámi.
Lagaleg staða kláms hér á landi er sú að birting þess er óheimil og refsiverð skv. 210. gr. almennra hegningarlaga. Samkvæmt 1. mgr. greinarinnar liggur við því fangelsisrefsing allt að 6 mánuðum að birta klám eða að bera ábyrgð á birtingu þess samkvæmt prentlögum. Þessi lagagrein á einfaldlega engan veginn við í dag enda hefur hún staðið næstum óbreytt frá árinu 1869. Síðan eru 153 ár.
Vitið þið hvað var líka bannað fyrir 153 árum? Samkynhneigð, kvenkjósendur, bjór, kvenprestar, kynlíf utan hjónabands og alls kyns skemmtilegir hlutir og réttindi sem við teljum sjálfsögð í dag. Íslensk lög um almennt klámbann hafa þannig staðið að mestu leyti óbreytt í um 153 ár. Á sama tíma hafa viðhorf til kynlífs gjörbreyst. Öll umræða um kynlíf, kynhegðun og kynfrelsi hefur opnast upp á gátt á sama tíma og bylting í upplýsingatækni hefur gert dreifingu mynd- og hljóðefnis einfaldari en nokkru sinni fyrr.
Almenn bönn við klámi voru nokkuð algeng í lögum annarra landa á árum áður. Í dönskum hegningarlögum, sem íslensk lög byggja enn að miklu leyti á, var að finna bann við klámi fram til ársins 1969. Ekki er að finna sérstakt bann við dreifingu kláms í sænskum lögum en í norskum lögum er klám skilgreint sem birting á kynferðislegu efni sem er misbjóðandi, sýnir manneskju í niðurlægjandi ljósi eða er ofbeldisfullt og er birting eða dreifing á slíku efni refsiverð með sekt eða fangelsi allt að þremur árum. Í Finnlandi er dreifing kláms ólögleg eingöngu ef tiltekin skilyrði eru uppfyllt, en þau eru t.d. að í efninu sé að finna ofbeldi, að í því séu börn eða að um sé að ræða dýraklám.
Hér á landi hefur klám verið skilgreint á annan hátt, jafnvel þó að í almennum hegningarlögum sé ekki að finna neina skilgreiningu á því hvað skuli teljast klám. Hæstiréttur hefur fjallað um það hvað teljist klám í skilningi 210. gr. almennra hegningarlaga, en í dómi réttarins frá 14. júlí 2000 var það talið varða við 2. mgr., sbr. 1. mgr. 210. gr., að hafa flutt inn í útbreiðsluskyni og haft fjölfaldaðar klámmyndir til sölu í verslun sem sýndu fólk af tveimur kynjum í samförum við gagnstætt kyn og eigið kyn, um leggöng og endaþarm, við munnmök, sjálfsfróun og aðrar kynlífsathafnir, m.a. með notkun gervilima. Túlkun dómstóla hér á landi hefur því verið sú að klám teljist það efni sem sýni ýmsar kynlífsathafnir, og er ekki gerð krafa um að það teljist misbjóðandi, sýni manneskjur í niðurlægjandi ljósi eða feli í sér ofbeldi. Sú túlkun dómstóla er í samræmi við almenna notkun orðsins í daglegu tali á Íslandi, en þó er skilgreining hugtaksins bæði umdeild og misjöfn eftir löndum, tímabilum, viðhorfum til kynlífs og jafnvel einstökum hópum innan þeirra mengja.
Samkvæmt 2. málsl. 2. mgr. 210. gr. er sérstök refsing tilgreind við því að búa til eða flytja inn í útbreiðsluskyni, selja, útbýta eða dreifa á annan hátt út klámritum, klámmyndum eða öðrum slíkum hlutum þegar efnið sýnir börn á kynferðislegan eða klámfenginn hátt, og er refsing tilgreind fangelsi allt að tveimur árum. Sjálfstæða refsiheimild fyrir meðferð barnakláms er þó að finna í 210. gr. a, en skv. 1. mgr. varðar það sektum eða fangelsi allt að 6 árum að framleiða, flytja inn, afla sér eða öðrum, dreifa eða hafa í vörslum sínum myndefni sem sýnir kynferðislega misnotkun á barni eða sýnir barn á kynferðislegan hátt. Hver sá sem skoðar slíkt myndefni á netinu eða með annarri upplýsinga- eða fjarskiptatækni sem sýnir barn á kynferðislegan hátt sætir sömu refsingu skv. 2. mgr. Þá er sambærilega refsiheimild að finna í 4. mgr. þegar um er að ræða efni sem sýnir einstaklinga 18 ára og eldri á kynferðislegan hátt, enda séu þeir í hlutverki barns, eða ef líkt er eftir barni í slíku efni þó að það sé ekki raunverulegt, svo sem í teiknimyndum eða öðrum sýndarmyndum, en slík háttsemi varðar sektum eða fangelsi allt að tveimur árum.
Ekki verður annað séð en að refsiheimildir í 210. gr. a nái fyllilega utan um öll þau tilvik meðferðar barnakláms sem refsiverð ættu réttilega að vera. Refsiheimild 210. gr. a er einnig víðtækari að því leyti að hún tekur einnig til þeirra tilfella þegar klámið sýnir einstaklinga 18 ára og eldri í hlutverki barns, eða ef líkt er eftir barni.
Bannið sem gilt hefur á Íslandi við dreifingu kláms er af sama meiði og bönn sem gilda eða hafa gilt víðs vegar um heiminn. Slík bönn byggjast á óskýrum hugmyndum ríkjandi menningar um hvers konar kynlíf þykir siðlegt eða ósiðlegt. Frá setningu íslenska bannákvæðisins við klámi hafa viðhorf samfélagsins til kynlífs og kynhegðunar hins vegar stórbreyst til hins betra. Almennt er það ekki talið vera í verkahring yfirvalda að ákveða hvers konar kynlíf fólk kjósi að stunda hvert með öðru, heldur snýst umræða um siðferðisleg mörk kynlífs fyrst og fremst um að til staðar sé upplýst samþykki allra sem í hlut eiga. Núgildandi bann við dreifingu kláms tekur ekki tillit til þeirrar siðferðislegu grundvallarspurningar og er að því leyti úr takti við nútímaviðhorf til kynlífs og kynhegðunar, eða með öðrum orðum úrelt.
Í hegningarlögum hér á landi, eins og víða um heim, hafa löngum verið ákvæði sem snúast frekar um það að stýra eða draga úr þeirri hegðun sem telst siðferðislega ámælisverð í samfélagi hvers tíma, frekar en að refsa fyrir þau brot sem valda öðru fólki eða þjóðfélaginu skaða með einhverjum hætti. Smám saman hefur áherslan á refsingar fyrir siðferðislega ámælisverð brot minnkað og áherslan hjá löggjafa og löggæslu færst yfir í að varna og refsa fyrir brot sem valda öðrum einstaklingum skaða eða miska. Þessi þróun hefur ekki verið hluti af neinu sérstöku átaki eða endurskoðun af hálfu löggjafans á þörfinni fyrir refsivernd, heldur hefur þetta verið ósjálfráð þróun vegna breytts mats samfélagsins á nauðsyn þess að refsa fyrir tiltekna háttsemi. Sem dæmi um úrelt refsiákvæði sem felld hafa verið brott má nefna hneykslanlega sambúð, skírlífisbrot og bann við samkynhneigð eða „bann við samræði gegn náttúrulegu eðli“ eins og ákvæðið var orðað í eldri hegningarlögum. Birting og dreifing kláms er sama eðlis og þessi brot að því leyti að hún er ekki skaðleg öðrum og þjóðfélaginu í heild, heldur var hún á sínum tíma talin svo siðferðislega ámælisverð að fyrir slíka hegðun þyrfti að hafa refsingu. Þess má geta að yfirskrift kynferðisbrotakafla hegningarlaga var skírlífisbrot allt fram til ársins 1992. Þetta bann er því tímaskekkja sem rétt er að fjarlægja úr lögum.
Þá verður enn fremur að líta til þess að hér á landi starfar þónokkur fjöldi fólks við háttsemi sem í dag myndi flokkast sem refsiverð samkvæmt greininni. Hér er einna helst um að ræða fólk sem framleiðir efni fyrir erótískar efnisveitur á borð við Onlyfans. Óháð því hvaða skoðanir fólk kann að hafa á slíkum miðlum þá er það ótækt að hér á landi skuli í landslögum vera refsingar fyrir það að miðla erótísku eða klámfengnu efni sem fólk hefur sjálft framleitt af sjálfu sér á internetið. Það er engin þörf á að glæpavæða þá háttsemi.
En nú spyrja hlustendur: Hvað með börnin? Þrátt fyrir að í hegningarlögum sé fyrir skýrt bann við klámi, þ.e. klám er bannað, hafa verið sett í lög sérstök ákvæði til verndar börnum gegn skaðlegu efni á borð við klám. Í 28. gr. laga um fjölmiðla er kveðið á um að fjölmiðlaveitum sem miðli hljóð- og myndefni sé óheimilt að miðla efni, þar á meðal hljóð- og myndsendingum í viðskiptaskyni sem geti haft skaðvænleg áhrif á líkamlegan, andlegan eða siðferðislegan þroska barna, einkum og sér í lagi efni sem feli í sér klám eða tilefnislaust ofbeldi.
Rétt er að geta þess að skv. 3. mgr. 210. gr. varðar það sömu refsingu og brot gegn 1. mgr. að afhenda unglingum yngri en 18 ára klámrit, klámmyndir eða aðra slíka hluti. Greinin er úrelt að því leyti að klám í nútímaskilningi er raunar aldrei afhent með þeim hætti sem þar er vísað til. Unglingar sem verða fyrir klámi fá það ekki afhent heldur nálgast þeir það sjálfir á internetinu með snjalltækjum eða tölvum. Þá liggur fyrir að brot gegn blygðunarsemi, brot gegn kynferðislegri friðhelgi og meðferð barnakláms eru þegar refsiverð brot sem taka til hvað skaðlegustu háttseminnar sem gæti fallið undir 3. mgr. 210. gr. í núverandi mynd. Orðalag ákvæðisins sem hér er lagt til að verði fellt brott tekur fyrst og fremst mið af þeim raunveruleika sem var fyrir hendi árið 1940 þegar lögin tóku gildi, eða raunar árið 1869 þegar þau komu fyrst fram, en bann við afhendingu klámrita og klámmynda er í besta falli tímaskekkja í ljósi tækniþróunar undanfarinna ára. Því má jafnvel velta upp hvort hægt væri að beita 3. mgr. ákvæðisins gegn kynfræðslu til unglinga. Áhrif 210. gr. almennra hegningarlaga, þegar kemur að forvörnum gegn klámneyslu barna og unglinga, eru lítil ef nokkur. Í ljósi þess að ákvæðinu hefur ekki verið beitt svo nokkru nemi af íslenskum dómstólum undanfarna áratugi verður því ekki séð að með brottfalli 210. gr. úr hegningarlögum verði börnum búin einhver aukin hætta á því að verða útsett fyrir klámi.
Virðulegi forseti. Það er eitt að fólk sé á móti klámi eða hafi áhyggjur af neikvæðum afleiðingum þess. Sú sem hér stendur er raunar þeirra á meðal. Klámbannið leysir hins vegar ekki þau vandamál og var heldur ekki sett til þess að leysa þau vandamál. Hvort sem við höfum áhyggjur af því að fullorðið fólk horfi á klám með neikvæðum afleiðingum eða unglingar horfi á klám með neikvæðum afleiðingum leysir klámbannið engin slík vandamál. Það bjargar ekki einu einasta barni frá neikvæðum afleiðingum kláms. Það bjargar ekki einu einasta fórnarlambi mansals sem er neytt til þess að taka þátt í því að búa til klám eða dreifa því gegn vilja sínum. Það er ekki það sem löggjafinn gerir í dag. Bann við klámi í íslenskum hegningarlögum var ekki sett af femínistum til að tryggja rétt fólks í kynlífsiðnaði heldur var það sett af karlmönnum á 19. öld. Bannið felur ekki í sér að fórnarlömbum mansals, sem eru neydd til að taka þátt í því að búa til klám, sé á einhvern hátt bjargað úr þeim aðstæðum. Það eru ekki áhrif þessa banns. Áhrif bannsins eru þau að fórnarlömbum er refsað.
Það er nefnilega þannig að vegna úrræðaleysis einkennist löggjöf margra ríkja af því að mun meiri áhersla er lögð á gerendur en nokkurn tíma þolendur, meiri áhersla er lögð á að refsa einhverjum til að koma í veg fyrir að eitthvað sé gert, sem er alveg skiljanlegt sjónarmið og oft mikilvægt, en á sama tíma er ekki hugað að hagsmunum þolenda og niðurstaðan er löggjöf sem er vel meint en getur haft neikvæðar afleiðingar fyrir þann hóp.
Ég vil bara árétta að í þessu felst ekki að klám sé meinlaust. Ég trúi því ekki að það sé meinlaust. Ég held að það sé raunveruleg hætta sem stafar af því óheyrilega aðgengi sem unglingar og börn hafa að klámi í dag. Ég tel að við eigum að bregðast við því og við eigum að gera það af alvöru. Klámbannið bjargar þessu ekki, breytir því ekki og hefur engin áhrif til bóta hvað þessar áhyggjur varðar. Það er á okkar ábyrgð að hanna löggjöf sem gerir þó það besta sem við getum til þess að vernda réttindi og hagsmuni fórnarlamba, þolenda. Þó að markmið þeirra sem hlynnt eru banni af þessu tagi nú til dags séu í mörgum tilfellum göfug verðum við að horfa á þau út frá raunverulegum afleiðingum laganna. Við verðum að taka það til alvarlegrar athugunar ef lögin okkar eru þannig að fólk sem býr við kúgun, fórnarlömb mansals og aðrir þolendur ofbeldis, veigrar sér við að hafa samband við yfirvöld, vinna með yfirvöldum eða leita til þeirra af ótta við neikvæðar afleiðingar.
Í þessu samhengi vil ég nefna þingsályktunartillögu sem lögð var fram á síðasta þingi af hálfu varaþingmanns Pírata, Lenyu Rún Taha Karim, um þolendamiðaða endurskoðun almennra hegningarlaga. Með þingsályktunartillögunni er lagt til að tekin verði til heildarendurskoðunar almenn hegningarlög frá árinu 1940 þar sem hagsmunir þolenda afbrota verða í fyrirrúmi.
Virðulegur forseti. Þetta bann er ekki að bjarga börnunum. Því síður er ákvæðið sett eða túlkað með hagsmuni þolenda kynferðisofbeldis eða kúgunar í huga og hefur einfaldlega ekkert með það að gera. Bannið er sett og hefur verið viðhaldið á grundvelli úreltra viðhorfa um að það sé löggjafans að setja fólki siðareglur.
