sóttvarnalög.
Hæstv. forseti. Ég endurflyt hér frumvarp til nýrra heildarlaga um sóttvarnir sem er ætlað að leysa af hólmi gildandi sóttvarnalög nr. 19/1997, með síðari breytingum. Ef við rekjum okkur aðeins aftur, virðulegur forseti, þá skipaði þáverandi heilbrigðisráðherra þann 18. júní 2021 starfshóp sem var falið að skrifa drög að frumvarpi til heildarlaga um sóttvarnir. Skilaði hópurinn drögum að frumvarpi þann 1. febrúar á síðastliðnu ári, 2022. Þann starfshóp skipuðu fulltrúar helstu aðila sem hlutverki hafa að gegna þegar kemur að opinberum sóttvarnaráðstöfunum. Í starfshópnum sátu aðilar frá heilbrigðisráðuneytinu, embætti landlæknis, dómsmálaráðuneytinu, sóttvarnalækni, Landspítala, Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins, sóttvarnaráði og embætti ríkislögreglustjóra. Það frumvarp sem ég mæli hér fyrir í dag er samið af þessum starfshópi og var frumvarpið lagt fram á 152. löggjafarþingi og fór í gegnum eina umræðu á Alþingi en náði ekki fram að ganga. Við umræðuna komu fram sjónarmið um frekari aðkomu þings hvað varðar ákvarðanir og aðgerðir sem kunna að skerða athafnafrelsi fólks á grundvelli sóttvarnalaga og enn fremur komu fram ólík sjónarmið um þá aðila sem skipa skulu farsóttanefnd sem lagt er til í þessu frumvarpi að verði sett á fót. Málið gekk þá til velferðarnefndar sem fékk 12 umsagnir frá ýmsum aðilum um frumvarpið en nefndin náði ekki að ljúka umfjöllun sinni um málið.
Frumvarpið sem ég nú endurflyt er með breytingum á viðeigandi ákvæðum þess í ljósi umsagnar sem kom frá Persónuvernd. Enn fremur hefur ákvæði um skipan farsóttanefndar verið breytt m.a. í ljósi umsagnar sóttvarnalæknis um að þörf væri á fleiri fagaðilum með sérþekkingu á smitsjúkdómum og faraldsfræði í nefndinni og umsagnar Sjúkrahússins á Akureyri um að í farsóttanefnd sætu aðilar af landsbyggðinni. Að lokum er lögð til breyting á gildistökuákvæði.
Virðulegi forseti. Með þessu frumvarpi og tillögu að nýjum heildarrammalögum er ætlunin að skýra betur þau úrræði sem sóttvarnalæknir og heilbrigðisráðherra geta gripið til vegna yfirvofandi hættu á að farsótt berist til eða frá Íslandi, hættu á farsótt innan lands og vegna hættu á útbreiðslu smits frá einstaklingum. Markmið lagasetningarinnar er að vernda almannaheill, þ.e. samfélagið og líf og heilsu einstaklinga gegn smitsjúkdómum og annarri vá sem lögin taka til. Einnig er verið að skýra þær heimildir sem stjórnvöld hafa til opinberra sóttvarnaráðstafana í samræmi við kröfur lögmætisreglunnar og lagaáskilnaðarreglna stjórnarskrárinnar og jafnframt að einfalda og skýra stjórnsýslu sóttvarna.
Núgildandi sóttvarnalög eru frá árinu 1997 en töluverðar breytingar voru gerðar á lögunum á Alþingi árið 2021 þar sem nauðsynlegt þótti að skýra ýmis ákvæði laganna um opinberar sóttvarnaráðstafanir í ljósi fenginnar reynslu af heimsfaraldri Covid-19 og má segja að þar vorum við að ræða málið og gera breytingar í miðjum faraldri. Við þá endurskoðun var sérstaklega horft til álitsgerðar Páls Hreinssonar sem hann vann að beiðni stjórnvalda og fjallar um valdheimildir sóttvarnalæknis og heilbrigðisráðherra til opinberra sóttvarnaráðstafanir í ljósi meginreglna stjórnsýsluréttar og mannréttindaákvæða. Það er ágætlega gerð grein fyrir þessu í greinargerð með frumvarpinu en mér finnst, virðulegur forseti, mikilvægt í þessu samhengi tíma og gagnlegt að rekja tilurð þessa frumvarps og þá leiðsögn sem þingið og hv. velferðarnefnd veitti á sínum tíma og þá þróun sem hefur verið frá því að starfshópur Páls Hreinssonar skilaði sinni álitsgerð og þeim breytingum sem voru þá gerðar á lögunum. Sú álitsgerð sem ég vísa til hér lá til grundvallar þessum breytingum. Það kom skýrt fram hér í þinginu og hjá hv. velferðarnefnd að það var talið óheppilegt að ráðast í of víðtækar breytingar, sér í lagi á stjórnsýslukafla laganna, í miðjum heimsfaraldri. Þá var vissulega óvissa og viðkvæmur tími fyrir slíkar breytingar þegar kannski mikilvægast var að verkaskipting væri skýr og boðleiðir vel þekktar. Þess vegna lagði hv. velferðarnefnd áherslu á að farið yrði í slíka heildarendurskoðun og horft til norrænnar löggjafar í því samhengi. Sá starfshópur sem vann að þessu frumvarpi sem liggur fyrir hér og ég mæli fyrir hafði þá leiðsögn til hliðsjónar og frá þessu er ágætlega greint í greinargerð með frumvarpinu og ég vísa til hér, virðulegi forseti.
Ég vil segja að núgildandi sóttvarnalög hafa almennt reynst okkur vel í heimsfaraldri og það er mikilvægt að horfa til breytinganna sem við ræddum hér á sínum tíma og ég var að fara yfir með tilliti til þess að einfalda og skýra tiltekna þætti, sérstaklega í stjórnsýslu sóttvarna og setja heimildir til sóttvarnaráðstafana fram með skýrum og einföldum hætti og veita tilhlýðilega lagastoð fyrir þeim mögulegu aðgerðum sem þarf að fara í.
Ef ég rek helstu atriði frumvarpsins og sjónarmiðin að baki þeim, virðulegur forseti, þá er frumvarpinu í fyrsta lagi ætlað að tryggja þau réttindi sem varin eru af stjórnarskrá með því að kveða skýrt á um til hvaða ráðstafana megi grípa sem kunna að skerða réttindi, í hvaða tilvikum og að sjónarmiðum um meðalhóf skuli þá gætt. Þannig er markmiðið að tryggja enn betur ef gripið er til slíkra ráðstafana sem skerða réttindi að það styðjist við viðhlítandi lagaheimild og þær séu ekki framkvæmdar nema í þágu almannahagsmuna eða til verndar heilsu eða réttindum annarra.
Það er mikilvægt að fram komi að heimildir sóttvarnalæknis til skerðingar á réttindum samkvæmt ákvæðum stjórnarskrárinnar og mannréttindasáttmála Evrópu hafa þann tilgang að tryggja líf og heilsu fólks sem eru veigamestu verndarhagsmunir samfélagsins sem njóta verndar stjórnarskrár og mannréttindasáttmálans. Jafnframt hefur verið talið að á stjórnvöldum hvíli frumkvæðisskylda að stjórnlögum til að bregðast við til verndar lífi og heilsu fólks ef ljóst er að bein og ófyrirsjáanleg ógn steðji að því.
Í fyrrnefndri álitsgerð Páls Hreinssonar um heimildir til sóttvarnaráðstafana segir m.a. að opinberar sóttvarnaráðstafanir geti takmarkað mannréttindi sem vernduð eru af mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar. Í sumum tilvikum sé nægilegt að slíkar takmarkanir styðjist við sett lög svo þær teljist heimilar, en í öðrum tilvikum verði þær að vera í þágu almannahagsmuna eða til verndar heilsu eða vegna réttinda annarra svo að þær séu heimilar. Að lokum segir að þeir almannahagsmunir að verjast farsóttum til verndar lífi og heilsu manna teljist falla undir þær undanþágur sem kveðið er á um í mannréttindaákvæðum stjórnarskrárinnar. Þar er m.a. vísað til 1. mgr. 67. gr. um frelsissviptingu, einnig takmarkanir á friðhelgi einkalífs, heimilis og fjölskyldu sem koma fram í 71. gr. og takmarkanir á atvinnufrelsi sem koma fram í 75. gr. stjórnarskrárinnar. Sama megi segja um ákvæði mannréttindasáttmála Evrópu.
Í öðru lagi er í frumvarpinu lagt til að sett verði sérstakt markmiðsákvæði í sóttvarnalög sem og sérstakt ákvæði um þá sjúkdóma sem lögin taka til. Þar er lögð til ákveðin stigskipting sjúkdóma þar sem tilteknir smitsjúkdómar skiptast í alvarlega sjúkdóma og samfélagslega hættulega sjúkdóma. Þá eru lagðar til heimildir stjórnvalda til sóttvarnaráðstafana og að þær skuli taka mið af framangreindri stigskiptingu sem er sambærileg því sem gildir í Danmörku. Þannig megi einungis grípa til veigamestu ráðstafananna þegar um samfélagslega hættulegan sjúkdóm er að ræða.
Í þriðja lagi eru svo lagðar til breytingar á stjórnsýslu sóttvarna. Þannig er lagt til að sóttvarnalæknir verði skipaður af ráðherra líkt og landlæknir og aðrir forstöðumenn stofnana og að ábyrgð hans á framkvæmd sóttvarna heyri beint undir yfirstjórn ráðherra en ekki landlækni. Enn fremur verði sett á laggirnar nýtt fjölskipað stjórnvald, þ.e. sérstök farsóttanefnd. Hlutverk hennar verði að gera tillögu til ráðherra um opinberar sóttvarnaráðstafanir vegna samfélagslega hættulegra sjúkdóma og tillögu um skilgreiningu sjúkdóms samkvæmt stigskiptingu laganna, þ.e. hvort sjúkdómur falli undir það að vera samfélagslega hættulegur. Samkvæmt frumvarpinu verður sóttvarnaráð lagt niður og verkefni ráðsins færð til sóttvarnalæknis og farsóttanefndar. Enn fremur er lögð til sérstök heimild sóttvarnalæknis til að kveðja sér til ráðgjafar sérfræðinga vegna þeirra verkefna sem falla undir hlutverk sóttvarnalæknis.
Í fjórða lagi eru svo gerðar ýmsar breytingar á gildandi lögum á þeim kafla frumvarpsins sem fjallar um opinberar sóttvarnaráðstafanir, einstök ákvæði eru brotin upp og framsetning þeirra er einfölduð. Jafnframt eru settar tilteknar skorður við tímalengd opinberra sóttvarnaráðstafanna. Síðast en ekki síst er lagt til að aðkoma og eftirlitshlutverk Alþingis að opinberum sóttvarnaráðstöfunum verði styrkt og loks að viðurlagaákvæði laganna verði uppfært í samræmi við löggjafarþróun síðari ára.
Í heimsfaraldri Covid-19 má segja að hafi reynt á flesta þætti laganna og eins og ég gat um hér áðan voru tilteknar breytingar sem þóttu mikilvægar og nauðsynlegar gerðar á þeim árið 2021. Það má öllum vera ljóst að fenginni reynslu hvað beiting sóttvarnalaga getur haft víðtæk áhrif á daglegt líf fólks í landinu og raunar alla þætti samfélagsins, innviði þess, atvinnulíf, menningarlíf og svo mætti áfram telja. Við skulum hafa það hugfast hver markmið sóttvarnalaga eru og hve mikilvægt er að þau þjóni tilgangi sínum þegar á reynir, þ.e. að vernda almannaheill, samfélagið og líf og heilsu þeirra einstaklinga sem samfélagið byggja. Löggjöf um sóttvarnir snertir á nánast öllum þáttum samfélagsins þegar á reynir og beiting laganna gengur í mörgum tilvikum nærri stjórnarskrárvörðum mannréttindum okkar. Hlutverk okkar hlýtur þannig að vera að gera sóttvarnalöggjöfina sem best úr garði til að tryggja að markmiðum laganna verði sem best náð en jafnframt að ekki sé gengið nær stjórnarskrárvörðum mannréttindum en nauðsyn krefur á hverjum tíma.
Virðulegi forseti. Ég hef nú gert grein fyrir helstu meginatriðum frumvarpsins og legg ég til að því verði að lokinni 1. umr. vísað til hv. velferðarnefndar og 2. umr.
