01.02.1979
Sameinað þing: 46. fundur, 100. löggjafarþing.
Sjá dálk 2264 í B-deild Alþingistíðinda. (1838)

Umræður utan dagskrár

Gunnar Thoroddsen:

Herra forseti. Það er fréttatilkynning hæstv. iðnrh. um járnblendiverksmiðjuna sem gefur mér tilefni til þess að óska eftir því að taka til máls hér utan dagskrár. Sú mynd af málinu, sem þar er dregin, og sá málflutningur, sem flokksblað hæstv. ráðh. hefur uppi, kalla á leiðréttingu og það sérstaklega hér í þingsölum vegna þess hve mjög málið varðar Alþingi. Ég mun gera grein fyrir þessum málum hér, en beini ekki sérstökum fsp. til hæstv. ráðh.

Alþingi samþykkti vorið 1977 lög um stofnun og starfsemi hlutafélags, þar sem íslenska ríkið ætti 55% og norska fyrirtækið Elkem-Spigerverket 45%, í þeim tilgangi að reisa verksmiðju er framleiði kísiljárn. Aðalsamningur aðilanna var prentaður með stjfrv. ásamt ítarlegri grg. um alla meginþætti málsins. Iðnn. beggja d. fengu í hendur alla aðra samninga, svo sem rafmagnssamning, tæknisamning, sölusamning. Frv. var útbýtt á Alþ. um miðjan des. 1976 og afgreitt sem lög í maí 1977. Alþm. og iðnn. höfðu meira en 4 mánuði til þess að kynna sér málið. Allar upplýsingar, sem um var beðið, voru látnar í té. Nefndirnar kölluðu fjölda fróðra manna á sinn fund. Enginn hafði tilhneigingu til að leyna einu eða öðru, öll spil voru lögð á borðið.

M.a. lágu fyrir áætlanir um byggingarkostnað, samkomulag um söluverð á raforku frá Landsvirkjun til verksmiðjunnar, hvert það skyldi vera í upphafi, hvernig það skyldi hækka og hvenær mætti krefjast endurskoðunar á orkuverðinu, enn fremur tímaáætlanir um framkvæmd verksins, hvenær fyrri bræðsluofninn skyldi tekinn í notkun og hvenær hinn síðari, en tveir ofnar eru forsenda verksmiðjunnar. Þá lá einnig fyrir í meginatriðum hvernig fjármagna skyldi stofnkostnað verksmiðjunnar, m.a. með láni frá hinum nýstofnaða Fjárfestingarbanka Norðurlanda.

Þegar lögin höfðu verið samþykkt var hafist handa um undirbúning framkvæmda. Er þar skemmst frá að segja, að allar þessar stórfelldu framkvæmdir hafa gengið samkv. áætlun. Byggingarkostnaður er í heild jafnvel heldur lægri en áætlað var og tímaáætlun hefur staðist vel. Hún gerði ráð fyrir að fyrri ofn verksmiðjunnar gæti farið í gang og hafið framleiðslu á fyrri hluta ársins 1979. Verksmiðjan mun hefja framleiðslu um mánaðamótin mars-apríl.

Undirbúningur er hafinn að smíði og uppsetningu seinni ofnsins og að því stefnt að hann verði tilbúinn haustið 1980, eins og framkvæmda- og tímaáætlun gerði ráð fyrir.

Verðlag var óhagstætt á kísiljárni þegar Alþ. afgreiddi lögin vorið 1977 og fram eftir ári 1978. En það hefur ræst fyllilega sem forráðamenn hins norska aðila spáðu, að verðið mundi færast upp úr þessum öldudal og komast í eðlilegt horf um þær mundir sem gert var ráð fyrir að verksmiðjan á Grundartanga tæki til starfa.

Nú gerðist það 20. des. 1978, að hæstv. iðnrh. ritar bréf til stjórnar Járnblendifélagsins, en hún er skipuð 4 fulltrúum Íslands og 3 Norðmönnum. Leggur iðnrh. með heimild ríkisstj. fyrir stjórn Íslenska járnblendifélagsins „að athuga að byggingarhraða og gangsetningu annars áfanga verðsmiðjunnar verði breytt á þann veg, að sá áfangi komi í gagnið 6–9 mánuðum síðar en áður var áformað.“

Tvær ástæður lágu til þessa erindis. Önnur er viðleitni til að draga úr þenslu vegna mikilla framkvæmda í landinu og því ekki óeðlilegt að fá kannað hverju sé unnt að fresta af framkvæmdum í ár. Þetta sjónarmið hefur vafalaust verið í huga ráðh. Framsfl. og Alþfl. sem verið hafa stuðningsmenn járnblendiverksmiðjunnar. Hin ástæðan kemur frá andstæðingum járnblendiverksmiðjunnar sem vilja stöðva eða trufla byggingu hennar og starfsemi. Sú ástæða hefur sýnilega verið efst í huga Alþb.

19. jan. 1979 svarar stjórn Járnblendifélagsins og segist ekki geta mælt með því, að gangsetningu verði frestað fram yfir 1. sept. 1980, sem áður hafði verið ákveðið í samræmi við samninga og þær forsendur og upplýsingar sem lágu fyrir Alþ. þegar lögin voru til meðferðar.

Í skýrslu félagsins er kveðið þannig að orði:

„Að áliti stjórnar Járnblendifélagsins er ljóst, að frestunin yrði að teljast andstæð hagsmunum félagsins. Telja stjórn og framkvæmdastjórn félagsins sér engan veginn fært að mæla með frestun. Þvert á móti hefur sýnt sig að flýting framleiðslu á ofni 2 væri mjög hagstæð.“

Hér eru það ekki fulltrúar norska aðilans sem tala, heldur öll stjórnin og framkvæmdastjórnin. Aðalefni í málaleitun hæstv. iðnrh. var þannig hafnað af félagsstjórninni einróma, ekki síður af íslensku fulltrúunum en þeim norsku. Hins vegar taldi félagsstjórnin unnt að flytja framkvæmdir fyrir 1.5 milljarða frá árinu 1979 til 1980, án þess að það haggi gagnsetningu seinni ofns, til þess að mæta óskum ríkisstj. um samdrátt í heildarfjárfestingu í landinu, og hefur ríkisstj. samþykkt þessa breytingu.

Félagsstjórnin sendi ráðh. 17 síðna skýrslu með rækilegum rökstuðningi. Með hliðsjón af þeirri reynslu, sem fengin er af raunsæju mati og spám forráðamanna Járnblendifélagsins varðandi byggingarkostnað, framkvæmda- og tímaáætlun, þróun verðlags á kísiljárni og markaðshorfur, tel ég fulla ástæðu til að gefa röksemdum þeirra og útreikningum gaum. Að einróma mati félagsstjórnar og framkvæmdastjórnar mundi frestun í 9 mánuði á gangsetningu seinni ofns m.a. hafa þessar afleiðingar:

1) Framleiðsla seinni ofnsins á kísiljárni mundi á þessum 9 mánuðum skila greiðsluafgangi að upphæð 360 millj. til 1050 millj. ísl. kr., eftir því hvort miðað er við söluverð (skilaverð) 3200 eða 3800 norskar kr. fyrir hvert tonn af kísiljárni. Þetta fé mundi tapast við frestun.

2) Landsvirkjun yrði fyrir miklu tekjutapi. Áætlanir um upphæð þess velta mjög á því, hvort ofninn mundi nota hámark gwst. samkv. rafmagnssamningi eða eitthvað minna. En Landsvirkjun telur að tekjutap hennar gæti numið allt að 450 millj. kr., sem samsvarar um 10% hækkun gjaldskrár til almenningsveitna á ársgrundvelli frá núverandi verði.

3) Kostnaðarauki framkvæmda vegna verðlagsbreytinga á frestunartímabilinu er varlega áætlaður um 270 millj. kr.

4) Tapaðar gjaldeyristekjur þjóðarinnar nettó eru metnar á 1260–1840 millj. kr. á þessum tíma.

5) Tekjutap hafnarsjóðs, Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga, Skilmannahrepps og fleiri aðila gæti orðið um 88 millj. kr.

6) Kaup á kísiljárni. Í samræmi við skuldbindingu Elkem-Spigerverket um sölu á afurðum járnblendiverksmiðjunnar hefur norska fyrirtækið undirbúið markaðssetningu kísiljárns frá Íslandi og hagað sinni eigin framleiðslu á þeim grundvelli að ofn 2 verði tekinn í notkun á tilsettum tíma. Væri ofni 2 frestað yrði að tryggja samsvarandi magn kísiljárns frá öðrum framleiðendum, e.t.v. með því að fá gangsetta ofna sem nú eru ekki í notkun. Ýmis markaðsvandkvæði mundi af þessu leiða. Kostnaðarauki af þessum ástæðum er metinn allt að 590 millj. kr.

Marga aðra þætti en þessa sex rekur félagsstjórn, þar sem verulegt tjón yrði af frestun.

Þegar þessi skýrsla var komin, studd svo sterkum rökum, hefði málið átt að liggja ljóst fyrir og úrslitin ekki þurft að vefjast fyrir neinum. Sú varð líka niðurstaðan í hæstv. ríkisstj. að fengnum þessum upplýsingum, að smíði annars ofns skyldi áfram haldið og stefnt að gangsetningu á hinum ákveðna og umsamda tíma, í sept. 1980. En jafnframt skyldi samkv. tillögum félagsins flytja til næsta árs fjárfestingu sem næmi 1.5 milljörðum.

En fyrir Alþb. var málið ekki svo einfalt að unnt væri að viðurkenna að forráðamenn Járnblendifélagsins hefðu rétt fyrir sér. Í röðum Alþb. var reiði ríkjandi yfir þeim málalokum, að ráðh. þess skyldi ekki takast það sem til var ætlast af honum, að tefja og trufla byggingu og rekstur verksmiðjunnar. Og þeim mun meira er ergelsið í þeim herbúðum sem vaxandi horfur eru á því, að verksmiðjan muni bera sig og skila arði og hrakspárnar verði að engu um að allt færi örugglega á hausinn við fyrstu spor.

Það þurfti því að matreiða þessa dapurlegu niðurstöðu þannig að úr yrði sæmilega lostæt huggunarsúpa handa reiðum bandalagsmönnum, og matargerðinni var hagað á þessa leið:

Hæstv. iðnrh. semur fréttatilkynningu og skal henni fylgt eftir í Þjóðviljanum í aukinni og endurbættri útgáfu. Aðaláhersla skal á það lögð, að frestunin á ofni 2 standi fyrst og fremst á neitun norska aðilans og sá neitunarréttur byggist á breytingu sem fyrrv. iðnrh. hafi lætt inn í sérstakan viðauka við rafmagnssamninginn, leynt honum fyrir Alþ., en notað þessa breytingu sem agn til þess að lokka Elkem inn í samstarfið.

Í Þjóðviljanum birtist líka daginn eftir heilsíðugrein undir nafni annars ritstjórans með mynd af honum og verksmiðjunni. Efnið hafa þeir sýnilega lagt til hæstv. iðnrh. og sérlegur lögfræðilegur ráðunautur hans og Alþb. Í feitri fyrirsögn segir: „Norski auðhringurinn er einráður.“ Þessi er nú boðskapurinn frá bandalaginu. Ég skal nú skýra nokkuð þessi mál.

Þegar hlutafélag er stofnað til atvinnurekstrar eru alltaf einhverjar forsendur og grundvallaratriði sem samið er um og ekki er hægt að breyta nema með samkomulagi hluthafa, en meiri hluti í félaginu getur ekki breytt einhliða að sinni vild síðar. Í hlutafélögum er t.d. gerður stofnsamningur með ýmsum atriðum sem ekki er unnt að breyta án samþykkis allra.

Við stofnun Járnblendifélagsins voru undangengnar ítarlegar samningaviðræður, þar sem báðir aðilar settu fram skilyrði sín og forsendur fyrir samstarfi. Þegar tekist hafði að sætta sjónarmiðin og niðurstaða hafði náðst var málið lagt fyrir Alþingi.

Meðal þeirra meginatriða, sem samið var um og annar aðill getur ekki breytt einhliða, eru þessi:

Eignarhlutfall: Íslendingar 55%, Norðmenn 45%.

Tilgangur og markmið félagsins.

Staðarval fyrir verksmiðjuna.

Stærð verksmiðjunnar og framleiðslugeta.

Að Landsvirkjun láti í té raforku.

Hvert verðið á rafmagnlínu skuli vera og hvernig það skuli breytast.

Að bræðsluofnar skyldu vera tveir.

Að þeir skyldu komnir í notkun fyrir ákveðin tímamörk.

Að því er snertir hina tvo ofna verksmiðjunnar hefur tvennt jafnan legið ljóst fyrir: Annað, að það er forsenda fyrir öllu fyrirtækinu að ofnar séu tveir, afköst þeirra samtals 50 þús. tonn á ári. Hitt, að ofnarnir skuli komnir í gang fyrir tiltekin tímamörk.

Í grg. með stjfrv. um járnblendiverksmiðjuna segir svo, sjá Alþt. 1976–77, þskj. 187, bls. 12:

„Er nú miðað við“ — segir þar, orðið nú er notað hér vegna þess að tímasetningin er þarna að sjálfsögðu önnur en hún var í fyrri samningnum við Union Carbide — „er nú miðað við að fyrri bræðsluofninn geti tekið við rafmagni í árslok 1978 eða ársbyrjun 1979. Síðari ofninn verði síðan tilbúinn á tímabilinu júlí 1979 til sept. 1980, samkv. nánari ákvörðun síðar.“

Hér er því lokatímamark sept. 1980 og var innan þessa ramma ákveðið 1. sept. 1980.

En þótt eigandi meiri hl. hafi þannig í upphafi samið um tilteknar forsendur, sem aðeins verður breytt með samþykki beggja aðila, er það misskilningur sem reynt er að breiða út, að meirihlutaaðstaðan sé einskis virði, að ekki sé minnst á þá fjarstæðu, að minni hl. ráði einn öllu. Sem dæmi þess, að meiri hl. í Járnblendifélaginu geti ráðið ef ágreiningur verður, má nefna:

Ákvörðun um hvaða tilboðum skuli tekið þegar um útboð er að ræða.

Ákvörðun um val og kaup á hráefnum.

Ráðning starfsmanna.

Samningar við verkalýðsfélög um kaup og kjör.

Ákvarðanir um aðbúnað á vinnustað — svo að nokkur dæmi séu nefnd.

En víkjum nú að 23. gr. í rafmagnssamningnum sem gerð hefur verið að sérstöku árásarefni. Rafmagnssamningurinn milli Landsvirkjunar og Union Carbide frá 1975 var notaður sem uppistaða, en hann þurfti að endurskoða og gera á honum margvíslegar breytingar og lagfæringar vegna breyttrar tímasetningar, fyllri ákvæða um orkuverð o.fl. Þessar breytingar bera heitið: Fyrsti viðauki við rafmagnssamninginn. Sá lögfræðingur undirbjó þessar breytingar sem verið hafði ráðunautur viðræðunefndar um orkufrekan iðnað frá byrjun, Hjörtur Torfason hrl. Hann hafði undirbúið bæði samningana við Union Carbide og Elkem-Spigerverket og því öllum hlutum gjörkunnugur. Hann gerði tillögu um umrædda breytingu á orðalagi 23. gr. og skýrir það á þessa lund í bréfi til Landsvirkjunar 10. des. 1976, þegar málið var lagt fyrir stjórn Landsvirkjunar:

„Um breytinguna leyfi ég mér að taka fram, að ég tel ekki felast í henni neina efnislega breytingu á aðstöðu frá því sem var í samningnum við Union Carbide. Rafmagnssamningurinn hefur ávallt verið aðalundirstaða allra samninga um járnblendiverksmiðjuna og væri að sjálfsögðu tilgangslaust að gera hann sameiginlega í byrjun, ef hluti aðilanna gæti síðan breytt honum einhliða. Hins vegar tel ég fyrirkomulag þessa atriðis í fyrri samningum ekki hafa verið svo skýrt, að hártogun væri útilokuð, og væri því æskilegt nú að setja skýr ákvæði um uppburð breytinga á þeim stað sem beinast liggur við til þess. Er þetta ekkert síður mín eigin skoðun en hins norska lögfræðings sem staðíð hefur að tillögugerð um samningstextann.“

Þetta er úr bréfi Hjartar Torfasonar frá des, 1976. Stjórn Landsvirkjunar og stjórn Járnblendifélagsins, en þarna er um að ræða samning milli þessara aðila, stjórn Landsvirkjunar og stjórn Járnblendifélagsins sem þá var skipuð Íslendingum einum, en svo var eftir að Union Carbide hætti þátttöku og áður en Elkem kom inn í félagið, samþykktu þessa breytingu og var samningurinn undirritaður 31. des. 1976. Hann var síðan lagður fyrir iðnaðarnefndir Alþingis sem fengu járnblendifrv. til meðferðar.

Þessi umrædda breyting á 23. gr. rafmagnssamnings, sem var rökrétt og eðlileg, var ekki gerð að mínu undirlagi. Hana bar aldrei á góma í viðræðum milli mín og fulltrúa Elkem-Spigerverket, en hún fór ekkert leynt. Hún lá fyrir þn. við meðferð málsins. Alþb. átti fulltrúa í stjórn Landsvirkjunar sem samþykkti breytinguna. Allt tal liðsmanna hæstv. iðnrh. í Þjóðviljanum um að ég hafi notað þessa breytingu sem agn til að lokka Elkem til samstarfs er hugarórar einir. Þetta er málatilbúnaður sem settur er á svið í þeim tilgangi að friða órólega Alþb.-menn og reyna að afsaka í þeirra augum að iðnrh. hafi ekki megnað að stöðva verksmiðjuna. Hvers vegna? Fyrir hrekkjabrögð og laumuspil fyrirrennara síns. E.t.v. er þetta mannlegt, en stórmannlegt er það ekki.

Hjörtur Torfason hefur nú sent bæði hæstv. iðnrh. og mér grg. sem ber fyrirsögnina: „Minnisatriði í tilefni af fréttatilkynningu iðnrn. 25. jan. 1979 varðandi rafmagnssamning milli Íslenska járnblendifélagsins hf. og Landsvirkjunar.“ Þessa skýru og rökföstu grg. þarf að birta opinberlega, en ég skal hér tilfæra nokkur atriði úr henni. Hjörtur segir:

„Það verður því að teljast eðlilegt samningsatriði gagnvart minnhlutaaðila í félagi eins og Járnblendifélaginu, að grundvelli þeim, sem lagður er í byrjun með samningi eins og rafmagnssamningnum og þá með gagnkvæmu samkomulagi, sé ekki raskað nema með samþykki aðilans. Er þetta m.a. í eðlilegu samræmi við það sem almennt gerist í félögum, þ.e. að undirstöðuatriðum í skipulagi og starfi verði ekki breytt með meirihlutavaldi einu saman.

Mikilvægi rafmagnssamnings kom mjög skýrt í ljós í viðræðum við Norðmenn, þar sem leysa þurfti úr mikilvægum atriðum varðandi orkuverð og afhendingartíma. Að samningsgerðinni,“ segir Hjörtur, „var gengið með því hugarfari, að samningnum yrði ekki breytt á hinum umsamda gildistíma nema með samþykki þeirra aðila er stóðu að gerð hans í byrjun. Var breytingu þeirri á orðalagi 23. gr. samningsins, sem um getur í fréttatilkynningu, ætlað að taka af tvímæli um það, að þessi regla skyldi gilda um almennar breytingar á samningnum.“

Enn segir hann: „Um breytingu þessa á 23. gr. var lítið svo á, að hún fæli ekki í sér efnislega breytingu á samningsaðstöðu frá því sem hafði verið í reynd samkv. samningunum við Union Carbide. Aðstaða mundi óhjákvæmilega mótast af því í báðum tilvikum, að rafmagnssamningur hefði verið gerður sameiginlega í byrjun, og væri tilganginum með því kollvarpað ef sumir aðilanna gætu einhliða gert á honum meiri háttar breytingar síðar meir.“

Enn segir Hjörtur Torfason: „Orðalag fréttatilkynningar iðnrh. er óheppilegt að því leyti, að ókunnugir gætu hugsanlega ályktað af því, að umrædd breyting á 23. gr. hefði verið gerð með sérstökum viðauka er fjalli um hana eina með einhverjum afbrigðilegum hætti. Hið rétta er að sjálfsögðu, að þessi breyting er aðeins ein af fleiri breytingum sem gerðar voru á texta rafmagnssamningsins með tilkomu Elkem-Spigerverket, þ. á m. texta varðandi afhendingardaga rafmagns og orkuverð. Voru allar þessar breytingar teknar upp í fyrsta viðauka við rafmagnssamninginn sem undirritaður var 31. des. 1976 og engar breytingar gerðar nema með honum.“

Enn segir í þessari grg.: „Þá er það mjög ósanngjarnt, sem gefið er í skyn í Þjóðviljanum 27. jan., að reynt hafi verið að dylja breytinguna á 23. gr. Þvert á móti var breytingin sjálf áberandi hluti af samningnum og auðsæ hverjum er lesa vildi. Jafnframt er ljóst að umræddur fyrsti viðauki við rafmagnssamninginn var sendur iðnn. Alþ. til upplýsingar og skoðunar þegar um mánaðamótin jan.-febr. 1977, er nefndirnar hófu störf að málinu, og hið sama var gert við aðra fylgissamninga aðalsamnings eftir því sem þeir féllu til.“

„Varðandi breytinguna á 23. gr. er þess loks að geta, “ segir hann, „að hún skiptir ekki beinu máli um það málefni sem til athugunar var hjá Járnblendifélaginu, þ.e. hugsanlega frestun á ofni 2. Við tilkomu Elkem-Spigerverket var samin alveg ný tímaáætlun fyrir verksmiðjuna, svo sem óhjákvæmilegt var vegna þeirrar seinkunar sem aðilaskiptin í félaginu ollu. Þessi tímaáætlun var meðal þeirra atriða sem um var fjallað í aðalsamningi ríkisstj. og Elkem-Spigerverket, og fól hún í sér bindandi tímamörk varðandi gangsetningu bræðsluofna. Breyting á tímaákvörðun við ofn nr. 2 mundi því fela í sér breytingu á aðalsamningnum sjálfum eða frávik frá honum og vera háð samþykki Elkem-Spigerverket þegar af þeirri ástæðu, ef á slíkt mundi reyna á annað borð.“

Herra forseti. Ég þakka leyfið til þess að gera hér utan dagskrár grein fyrir þessu mikilvæga máli, en réttum upplýsingum var nauðsynlegt að koma á framfæri við Alþingi.