05.04.1979
Sameinað þing: 79. fundur, 100. löggjafarþing.
Sjá dálk 3945 í B-deild Alþingistíðinda. (3088)
185. mál, almennar skoðanakannanir
Flm. (Páll Pétursson):
Herra forseti. Hv. þm. Alexander Stefánsson og Ingvar Gíslason hafa ásamt mér flutt á þskj. 354 till. til þál. um almennar skoðanakannanir. Tillgr. hljóðar svo:
„Alþingi ályktar að fela ríkisstj. að beita sér fyrir setningu laga um almennar skoðanakannanir“.
Sú þróun hefur orðið hér á landi, að nokkrir aðilar eru farnir að fást við að framkvæma það sem þeir kalla opinberar skoðanakannanir. Þessar kannanir hafa til þessa flestar verið framkvæmdar á mjög frumstæðan hátt og niðurstöður þeirra eru auðvitað fjarri því að vera marktækar. Þess vegna er augljós nauðsyn þess, að settar verði ákveðnar reglur, rammalöggjöf, um það, hver skilyrði verði að uppfylla til þess að geta kallað athuganir af þessu tagi almennar skoðanakannanir. Þetta er því nauðsynlegra sem sumar þessar kannanir hafa verið framkvæmdar af pólitískum áróðursmálgögnum, dagblöðum, sem hafa opinberlega gengið erinda stjórnmálaflokka. Auðvitað mætti líta á athuganir þeirra sem saklaust gaman og aðferð fjáraflamanna til þess að selja blöð sín á strætum og gatnamótum, enda tilgangurinn augljóslega sá að auka sölu þar sem reynt er að dreifa frásögnum af könnunum þessum á marga daga. En því ber ekki að leyna, að niðurstöður, sem fengnar eru með óvísindalegum eða jafnvel mjög vafasömum hætti, geta haft stórkostlegt áróðursgildi eftir að niðurstöður hafa verið birtar. Nægir þar að benda á það, að skoðanakannanir Dagblaðsins meðan það studdi Alþfl., stuðluðu miklu fremur en dómgreind almennings að sigri þess flokks í síðustu kosningum. Hins vegar eftir að Dagblaðið hætti stuðningi við Alþfl. og tók aftur að styðja Sjálfstfl. kom í ljós í skoðanakönnun blaðsins að geysilegur kosningasigur Sjálfstfl. væri á næsta leiti, þó að vitræn rök styðji ekki þá ályktun.
Það er ekki skoðun flm. að rétt sé að amast við skoðanakönnunum meðal almennings, en þær verða að vera framkvæmdar undir aðhaldi, þannig að unnt sé að merkja þær opinberlega svo framarlega sem þær eru framkvæmdar með loddarahætti eða í augljósu áróðursskyni. Sú löggjöf, sem þarf að setja, ætti að kveða á um að sá, sem vildi framkvæma skoðanakönnun sem hann vildi geta kallað marktæka, yrði að uppfylla ákveðin skilyrði. Opinberlega og aðgengilega þyrftu að liggja fyrir til gagnrýninnar athugunar öll gögn varðandi það, hvernig að könnuninni væri staðið, t. d. þessi:
1. Svarendum hafi verið gerð glögg grein fyrir því, að þeir þyrftu ekki að svara spurningum frekar en þeir vildu. Það sé glögglega undirstrikað, að fólk telji sig ekki knúið til að svara, enda ber að varðveita friðhelgi einkalífsins og skoðanafrelsi í landinu.
2. Úrtakið sé nógu stórt. Ef um stjórnmálakönnun er að ræða á Ístandi, þar sem kjósendur eru um 140 þús., verður úrtakið að vera tölfræðilega séð 1500–2000 manns til þess að hægt sé að telja líkur á að það sé marktækt.
3. Úrtakið sé valið þannig að það gefi rétta mynd af þjóðfélaginu, bæði hvað varðar aldursdreifingu, kynferði og búsetu í landshlutum. Raunar er þjóðfélag okkar svo fámenni, að ekki er unnt að fá marktækt úrtak hvað varðar t. d. einstök fámenn kjördæmi með því að spyrja einungis 1–2% íbúanna.
4. Spurningarnar séu sannanlega bornar upp augliti til auglitis, ekki í síma. Sé spurt í síma er hætta á að menn segi t. d. rangt til nafns. Það er hætta á að spyrillinn láti sér nægja að spyrja þann, sem kemur í símann, sé umbeðinn ekki viðstaddur, og það er ekki heldur hægt að velja eftir símaskrá vegna þess að karlar eru miklu fremur skrifaðir fyrir símum heldur en konur. Þá býr talsverður hluti þjóðarinnar enn þá við opinn síma og því ber að taka svör í honum með mestu varúð. Sveitafólk í heitum landshlutum er þannig útilokað frá raunhæfri þátttöku.
5. Svarprósenta þeirra, sem upphaflega var ákveðið að spyrja. Nauðsynlegt er að a. m. k. 80% úrtaksins taki afstöðu svo að marktækt geti talist.
6. Orðalag spurninganna sé ekki leiðandi eða teymandi. Það er frægt, hve forráðamenn bandarískrar skoðanakannanastofnunar, Harris-stofnunarinnar í Bandaríkjunum, voru andvígir Nixon. Niðurstöður frá þeirri stofnun voru enda alltaf Nixon talsvert óhagstæðari heldur en niðurstöður frá Gallup. Nixon lét athuga hvernig þessi útkoma væri fengin, og þá kom í ljós að spurningar frá Harris voru orðaðar þannig að þær stuðluðu að neikvæðum svörum fyrir Nixon.
Margt annað mætti drepa á, en þetta eru mikilvægustu atriðin. Sérstaklega er mikilvægt það aðhald sem skapast af því að unnt sé að gagnrýna framkvæmdina ef henni er í einhverjum atriðum áfátt. Það er alveg sjálfsagt að hafa í huga að skoðanakönnun getur verið mjög afdrifarík og þess vegna er það ekki lýðræði eða eðlilegri skoðanamyndun til framdráttar að óvarlega eða óheiðarlega sé að henni staðið.
Sem dæmi um það, hvernig menn leyfa sér að haga sér, má nefna síðustu skoðanakönnun Dagblaðsins. Þar eru allar þær meginreglur, sem áður er um getið, þverbrotnar. 300 eru allt of fáir svarendur og svarprósentan var allt of lág. Mig minnir að 38% hafi ekki tekið afstöðu. Val þátttakenda kann að hafa verið út í bláinn, í skásta falli eftir símaskrá. Og svo leyfa þessir herrar sér að belgja sig út á prenti um að þeir hafi gert marktæka skoðanakönnun.
Síðasta skoðanakönnun Vísis er miklu betur unnin. Þar var farið eftir nokkrum af þeim atriðum sem ég gat um. Fjöldi þátttakenda var viðunandi, svarprósentan var góð og gögnin munu vera opinber fyrir þá sem vilja athuga þau. Hins vegar var þessi könnun gerð í síma og þar af leiðandi engan veginn marktæk. Raunar er mér ekki heldur kunnugt um aldurs-, kyn- eða stéttadreifingu.
Erlendis eru kannanir á neysluvenjum mjög almennar og hafa auðvitað geysileg áhrif til þess að móta neysluna. Það er því augljóst að þar liggja gífurlegir fjárhagslegir hagsmunir að baki. Hér hafa slíkar kannanir ekki rutt sér mjög til rúms enn. En augljóst er að það er fyllilega tímabært að setja reglur um skoðanakannanir þar sem ákveðin eru og lögfest skilyrði um óhlutdrægni og vísindalega nákvæmni, þar sem ekki eru einasta mjög miklir fjármunalegir hagsmunir e. t. v. komnir undir úrslitum skoðanakannana, heldur geta meira að segja stjórnskipun og lýðræði í landinu verið undir því komin að heiðarlega sé að málum staðið og loddarabrögð ekki viðhöfð.