21.05.1979
Neðri deild: 94. fundur, 100. löggjafarþing.
Sjá dálk 5131 í B-deild Alþingistíðinda. (4503)

306. mál, eignarnám hluta jarðarinnar Deildartungu ásamt jarðhitaréttindum

Ólafur G. Einarsson:

Herra forseti. Það var mikil hrifning ríkjandi í fyrri viku þegar hæstv. iðnrh. mælti fyrir þessu frv. Þetta framtak hæstv. ráðh. var lofað mjög í ræðum hv. þm. Vesturl. Við 1. umr. var aðeins ein undantekning frá þessum lofsöng, en það var ræða hv. þm. Einars Ágústsson. En mér sýnist nú að hrifningin yfir þessu framtaki ráðh. fari nokkuð dvínandi. Nefndin, hv. iðnn. þessarar d., varð ekki sammála um afgreiðslu frv. Að vísu var öflugur meiri hl. í n. sem vildi samþykkja frv., þó að einstakir nm. hefðu á því fyrirvara, en þessi öflugi meiri hl. sýnist þó eitthvað vera farinn að riðlast. Það er komin þegar fram brtt. frá einum hv. nm., Gunnari Thoroddsen, og það er vissulega veigamikil brtt. sem þar er flutt.

Minni hl., hv. þm. Ingvar Gíslason leggur hins vegar til að frv. verði vísað frá með rökst. dagskrá. Þm. gerði ítarlega grein fyrir máli sínu hér á laugardag, þar sem hann rakti í ljósu máli hvernig raunverulega hefur verið staðið að samningaumleitunum af hálfu rn.

Þm. hefur verið send grg. um málið frá talsmönnum eigenda Deildartunguhvers. Sú grg. er prentuð sem fskj. með áliti minni hl. á þskj. 817, og raunar er þar um tvær grg. að ræða.

Það er fróðlegt að kynna sér hvernig að þessum samningaumleitunum hefur verið staðið. Mér sýnist að einkenni þeirra hafi verið úrslitakostir einir af hálfu rn. Í þessu sambandi er einnig fróðlegt að sjá hvern mælikvarða menn leggja á verðmæti sem þessi, hvernig viðhorf manna til verðmæta getur brenglast gersamlega eftir því hver eignin er eða kannske eftir því hver á viðkomandi eign. Dæmi um þetta sýnist mér vera tilboð Akraness og Borgarness 1977 þar sem boðnar eru 20.5 millj. kr. fyrir tvo hektara lands og allan hverinn og jarðhitaréttindin. Það eru miklir spaugarar sem láta sér svona fáránleg boð til hugar koma. En þetta er dæmi um það, hvernig mat manna á bótum — ættum við kannske að segja eðlilegum bótum — fer eftir því hver eignin er, eins og ég sagði áðan.

Ef almannaheill krefðist þess að eitthvert tiltekið íbúðarhús væri tekið eignarnámi, þá býst ég ekki við að það léki mikill vafi á því, að eðlilegt markaðsverð fengist greitt fyrir húsið. En ef taka á hins vegar orkulind sem nægir til að hita upp 6500 manna byggð um fyrirsjáanlega framtíð, þá er allt annað upp á teningnum.

Ég get ekki séð að afskipti rn. af þessu máli hafi verið til góðs. Mér sýnist þvert á móti að þau hafi reyndar frá byrjun verið óþörf og í alla staði óeðlileg, en um það ætla ég ekki að deila sérstaklega við hæstv. iðnrh. Ég veit að af hálfu aðila hitaveitunnar var beðið um þennan erindrekstur, en mér sýnist það ekki hafa verið skynsamlegt. Miklu skynsamlegra hefði verið fyrir hitaveituna að semja beint við eigendur og án milligöngu rn. Raunverulega sé ég ekki nema eina skýringu á því, hvers vegna aðilar hitaveitunnar hafa óskað eftir milligöngu rn. og óskað eftir því, að ríkið tæki hverinn eignarnámi. Skýringin hlýtur að vera sú, að hitaveitan losnaði þar með við að snara út eignarnámsbótunum. En þar hefur ekki verið horft alveg til enda málsins. (Iðnrh: Eigendur óskuðu hins sama.) Já, það bætir þá ekkert málið, það er jafnóskynsamlegt af þeirra hálfu. Þetta er óskynsamleg leið frá sjónarmiði hitaveitunnar, held ég, vegna þess að ríkið kemst þar með klærnar inn í málið allt og hitaveitan er ekki lengur sá sjálfstæði aðili sem hún ætti að vera. Reyndar er búið að taka af öll tvímæli um þetta með brtt. meiri hl. iðnn. á þskj. 814. Þar er orðið alveg ljóst hver fyrirætlun ríkisins er að þessu leyti. Þar er talað um að ríkissjóði sé heimilt að afhenda HAB hin eignarnumdu verðmæti til afnota eftir því sem almenningsþörf krefur og um semst, enda greiði hún ríkissjóði eignarnámsbætur og allan kostnað hans af gerðum þessu. Sem sagt, nú er leiðin opnuð til að krefja hitaveituna um eitthvað allt annað en eignarnámið sagði til um, auk þess sem það verður í valdi ríkisins hvaða réttindi það verða sem afhent verða hitaveitunni. Það þarf alls ekki hð verða það sem tekið var eignarnámi, heldur eitthvað miklu minna.

Sú skoðun mín, að ríkið eigi raunverulega ekki að vera þarna aðili, hvorki að þessum samningum né að eigninni sjálfri, byggist á nokkurri reynslu. Ég tók þátt í samningum á sínum tíma um jarðhitaréttindin í Svartsengi. Ég gerði það sem stjórnarmaður í Hitaveitu Suðurnesja. Þetta var árið 1975, en sú hitaveita var stofnuð með lögum frá Alþ. í des. 1974 og stjórn tók til. starfa í því fyrirtæki í ársbyrjun 1975. Áður en sú stjórn tók til starfa höfðu farið fram samningaumleitanir við eigendur hitaréttindanna þar og þeir samningar höfðu farið fram af hálfu sveitarfélaganna á Reykjanesi. Tilboð frá eigendum jarðhitaréttindanna í Svartsengi hafði borist sveitarfélögunum árið 1974, áður en hið eiginlega fyrirtæki var stofnað. Að þessu tilboði voru sveitarfélögin tilbúin að ganga, án þess að það kæmi reyndar til þess að þau svöruðu því formlega, vegna þess að þáv. iðnrh., Magnús Kjartansson, stöðvaði málið. Hann neitaði að samþykkja það, að þessu tilboði yrði gengið. Það hljóðaði þá upp á rúmar 50 millj. kr. Ástæðan fyrir því var sú, að þá var á ferðinni hér í þinginu frv. flutt af þáv. hæstv. iðnrh. og það frv. gekk út á það, að jarðhitaréttindi á háhitasvæði skyldu tekin til ríkisins, ríkið skyldi eiga þau og án þess að nokkrar bætur kæmu fyrir til eigenda. Þetta frv. fór að vísu aldrei í gegnum þingið. Það hlaut hér verulega andstöðu, en það var flutt margsinnis. Og síðan flutti Magnús Kjartansson þetta frv. eftir að hann var hættur sem iðnrh.

Mér er mjög minnisstætt að meðan stóð í samningum við eigendur jarðhitaréttindanna voru ýmsir orðnir óþolinmóðir og höfðu uppi ákveðinn þrýsting á þm. að fá þetta frv. samþ. í þinginu. Það voru þeir aðilar sem ég kallaði þá og kalla enn skammsýna. Þeir töldu betra fyrir framgang málsins að höggvið yrði strax á þessa hnúta, og auðveldasta leiðin var auðvitað sú að hlaupa til ríkisins og láta það taka þessi réttindi eignarnámi og síðan að fá ríkið til þess að afhenda hitaveitunni réttindi yfir þessum gæðum. Menn áttuðu sig ekki á því, a. m. k. sumir hverjir, að með því móti yrði þetta fyrirtæki, Hitaveita Suðurnesja, háð ríkinu um aldur og ævi og yrði að borga því árlegan skatt fyrir þessi gæði.

Þetta leystist hins vegar allt farsællega og þarna tókust samningar um hin miklu réttindi sem þar var um að ræða. Þar var keypt land, 100 hektarar lands. Það voru réttindi til að afla hins kalda vatns sem þurfti, hitaréttindin öll, réttur til lagna og umferðar um landið, og það er að sjálfsögðu utan þessara 100 hektara sem keyptir voru. Þarna var samið um allt nema verðið, það skyldi ákveðið af gerðardómi.

Ég held að það sé gagnlegt fyrir menn að hafa þetta í huga vegna þess að hér er ýmislegt hliðstætt á ferðinni. Ýmsum þótti sjálfsagt hátt verð greitt fyrir þessi réttindi, sem var 87.7 millj. kr. í ársbyrjun 1976, en allir aðilar sættu sig þó við þessa niðurstöðu. Ef menn á annað borð eru þeirrar skoðunar, að náttúrugæði eigi að lúta reglum eignarréttarins eða öllu heldur að við eigum að búa við það þjóðskipulag sem við höfum gert, þá er nauðsynlegt að gera sér grein fyrir því, að borga verður eðlilegt verð fyrir þau verðmæti sem falast er eftir. Mér sýnist að þeir, sem um þetta mál hafa fjallað, hafi ekki gert sér grein fyrir þessu — eða hvaða hugmyndir eru það sem hafa verið settar fram um verð? Við sjáum í grg. með frv. hvað þar er um að ræða. Í fskj. 1 með minnihlutaálitinu segir svo: „Af bókunum í fundargerðum mátti ráða, að rn. hefði í upphafi viðræðna ákveðið, hvert hámark árlegrar greiðslu fyrir vatnið skyldi vera, og ekkert líklegra en það hafi einmitt verið síðasta greiðslutilboðið eða 12.5 millj. kr., sem lengst var staðið á. Leyfi rn. til starfrækslu hitaveitunnar fengist ekki, ef yfir nefnt mark væri farið.“

Hæstv. ráðh. sagði hér áðan að þetta þýddi ekki að neitt þak væri verið að setja á verðið af hálfu rn. Hann sagði þó í ræðu sinni áðan, að viðmælendum rn. hefði verið gert ljóst að engan veginn væri sama hver niðurstaðan yrði. Ég er hér með bókun frá 5. maí í fundargerð þá er starfshópur rn. hélt, og þar stendur:

„GE (það mun vera Gísli Einarsson) upplýsir; að HAB muni ekki hafa umtalsvert svigrúm til endurskoðunar á tilboði sínu, enda séu þeir háðir starfsleyfi rn. Upplýsir Gísli að tilboð HAB sé mjög tekið að þrengja að eim ramma sem líklegt er að hljóti brautargengi rn.“

Ég veit ekki hvað þetta er annað en það, að verið er að setja þak á það sem til greina komi frá sjónarhóli rn. Ef hér er rétt frá skýrt, sem ég hef í sjálfu sér enga ástæðu til þess að draga í efa, þá sýnist mér að rn. hafi ekki beitt sæmilegum vinnubrögðum í þessu máli. Ég veit ekki hvar verður staðnæmst ef umboðsmönnum ríkisvaldsins, ráðherrum eða ráðuneytisstarfsmönnum, á að líðast það að halda uppi svona vinnubrögðum í samningum.

Ég minnist þess, að fyrir mörgum, mörgum árum var Hótel Borg tekin leigunámi eina kvöldstund til þess að halda upp fagnaði á vegum ríkisstj. Það kynni svo að fara, að einhverjum hæstv. ráðh. dytti í hug að nú væri komin tími til að taka Hótel Borg ekki leigunámi, heldur eignarnámi. Það má sjálfsagt nýta það hús ýmislega. Mér dettur í hug t. d. að hæstv. heilbrrh. kynni að þykja koma til greina að nýta þetta húsnæði sem dvalarheimili fyrir aldraða, það vantar alltaf húsnæði fyrir þá, og hann vildi fyrst reyna að kaupa, hitti Aron hérna úti á Austurvelli og spyrði hann hvað hann vildi fá fyrir Borgina. Hann nefndi kannske einn milljarð, — ég hef ekki hugmynd um hvað slíkt hús kostar, ég tek það fram, — en ráðh. segir: Nei, ég ætla ekki að borga þér nema hálfan. Og ef þú ert með eitthvert múður, þá fer ég hérna inn í Alþ. og flyt frv. þar sem ég fæ eignarnámsheimild að þessu. — Þetta er nákvæmlega sama. Það er svona sem hefur verið og er staðið að þessu máli, og það er ekki sæmilegt.

Ég þarf í sjálfu sér ekki að hafa þessi orð mín öllu fleiri. Ég vil þó leggja áherslu á það, að þótt hér séu miklir hagsmunir í húfi fyrir Akranes og Borgarnes, þá eiga fleiri aðilar hér hagsmuna að gæta. Fyrir utan sjálfa eigendurna er um að ræða sveitarfélagið sjálft þar sem eignin er. En með þessum fyrirhuguðu aðgerðum eru þeir, sem í því sveitarfélagi búa sviptir möguleikum sem kunna að koma upp síðar og kunna að ráða miklu um framtíð sveitarfélagsins.

Í því sambandi vil ég vitna í bréf, sem ég hygg að öllum þm. hafi borist í dag. Það er bókun frá fundi hreppsnefndar Reykholtsdalshrepps 20. maí, þ. e. í gær. Og þar segir svo, með leyfi hæstv forseta:

„Hreppsnefnd Reykholtsdalshrepps mótmælir algerlega framkomnu frv. til l. um heimild fyrir ríkisstj. að taka eignarnámi hluta jarðarinnar Deildartungu ásamt jarðhitaréttindum og varar alvarlega við aðgerðum, sem kunna að leiða til erfiðari samskipta HAB og íbúa Reykholtsdalshrepps, sem líta á þetta sem sitt landhelgismál, eins og undirskriftir íbúanna sýna glöggt.

Hreppsnefndin ítrekar þá skoðun sína, að samningar milli eigenda Deildartunguhvers og HAB hafi enn ekki verið reyndir til þrautar.“

Í þriðja lagi segir hér: „Það var álit hreppsnefndar Reykholtsdalshrepps, að ef samningar ekki tækjust yrði hverinn tekinn leigunámi.

Nú hafa komið frá í Nd. Alþingis tvö frv. eða till. um leigunám á Deildartunguhver. Hreppsnefndin leyfir sér að skora á flm. þessara frv. eða till. að leita eftir samræmingu og mælir eindregið með því, að teknir verði 150 sekúndulítrar leigunámi til 20 ára.“

Þeir tala sem sagt um 150 sekúndulítra og þar eru þeir að sjálfsögðu að reyna að tryggja hagsmuni síns sveitarfélags.

Ég er andvígur þessu frv. og styð till. minni hl. um að því verði vísað frá. Ef sú till. verður felld, þá mun ég greiða atkv. með till. hv. þm. Einars Ágústssonar og Alberts Guðmundssonar á þskj. 827. Þar er lagt til leigunám, eins og reyndar í till. á þskj. 821 frá hv. þm. Gunnari Thoroddsen. En í þessari till. á þskj. 827 er skýrt tekið fram að hið leigunumda skuli vera sjálfrennsli vatns. Það er veigamikið atriði vegna réttinda annarra á svæðinu. Með þessum hætti eru réttindi þeirra þó fremur tryggð svo og réttur eigenda til verðmæta sem menn vita vart í dag hver kunna að vera.

Lagasetning sem þessi, sem hér er fyrirhuguð, er óskynsamleg á margan hátt. Fyrir utan það virðingarleysi fyrir eignarrétti, sem í þessu felst, er hún í andstöðu gerð við fjölda aðila, og það kann að draga dilk á eftir sér. Og því fer fjarri að allt sé raunverulega í höfn hjá hitaveitunni með því að fá þessi réttindi. Það hefur engin tilraun verið gerð til að ná samningum við landeigendur yfirleitt á svæðinu um legu hitaveitulagnanna, um rétt hitaveitunnar til umferðar yfir lönd þeirra meðan á framkvæmdum stendur, um bætur fyrir land sem lagnir liggja um og fleira þess háttar. Mér sýnist að í ákafanum við að ná þessu eina atriði, sem er vissulega grundvallaratriði, sé hitt allt geymt til síðari tíma. Um þetta allt hefði auðvitað átt að gera víðtækt samkomulag, og slíkt samkomulag hefði hlotið að nást og hlýtur að náðst vegna þess að það eru hagsmunir allra að hitaveita komi á öllu þessu svæði. Það eru ekki aðeins hagsmunir Akraness og Borgarness. Mér sýnist á þessu máli öllu að menn hafi ekki séð mikið út fyrir hagsmuni þessara tveggja sveitarfélaga. (Forseti: Heyri ég það rétt á ræðu hv. þm., að hann sé að nálgast land?) Já, hann er alveg að ná landi, hæstv. forseti.

Hæstv. ráðh. sagði í sinni ræðu að eignarnámsþola væru tryggðir 10 lítrar á sekúndu án endurgjalds og þar væri ekki naumt skammtað. Þetta er dæmigert fyrir rausn ríkisins. Fyrst er hótað eignarnámi, síðan kemur frv. og að sjálfsögðu lagasetning í framhaldi af því, og svo er boðið upp á það og það tíundað rækilega, að það sé svo sem ekki verið að taka allt saman. Þetta eru ekki heldur sæmileg vinnubrögð.

Ráðh. sagði einnig, að þegar upp hefði verið staðið hefði 625 millj. borið á milli aðila miðað við 30 ára samning. Með slíkum orðum lætur ráðh. að því liggja, að allt þetta fjármagn, 625 millj. og meira til, renni óskipt og beint í vasa eigenda. En hér á að sjálfsögðu eftir að greiða skatta af, og það er ekkert líklegra en a. m. k. núv. ríkisstj. mundi finna leiðir til að ná þessu að mestu leyti til baka, ef henni þættu gildandi skattalög ekki gefa nægilegan árangur að þessu leyti.

Ég hef lokið máli mínu, herra forseti.