16.10.1979
Sameinað þing: 3. fundur, 101. löggjafarþing.
Sjá dálk 27 í B-deild Alþingistíðinda. (44)

Tilkynning frá ríkisstjórninni og umræða um hana

Geir Hallgrímsson:

Herra forseti. Það telst til tíðinda að stjórn falli. Það telst til tíðinda að þriðja vinstri stjórnin á tæpum aldarfjórðungi er fallin eftir skemmstan valdatíma þeirra þriggja og verstan viðskilnað. Það telst til tíðinda að þingrof er boðað og nýjar kosningar innan nokkurra vikna. Það eru minni tíðindi að mynduð skuli minnihlutastjórn til þess eins að sjá fyrir þingrofi og nýjum kosningum. Það er hlutverk þeirrar ríkisstj. sem nú tekur við í dag.

Við sjálfstæðismenn vildum una fráfarandi ríkisstj. starfsfriðar fyrstu mánuðina sem hún sat. Fráfarandi ríkisstj. fékk starfsfrið, og það er meira en hægt er að segja um ríkisstj. sem beitt var ofbeldisaðgerðum utan þingsalanna. Valdið var tekið af löggjafarsamkomu þjóðarinnar þá. Við höfum haldið uppi stjórnarandstöðu sem er ábyrg og jákvæð. Við höfum, frá því að ljóst var að fyrstu aðgerðir ríkisstj., sem boðaðar voru sem skammtímaaðgerðir, dugðu ekki og voru á sandi byggðar, krafist þess að nýjar kosningar færu fram. Frá því um áramót hefur þetta verið okkar krafa. Enginn stjórnarflokkanna hefur tekið undir þessa kröfu, fyrr en einn þeirra gafst upp og hljóp frá borði ríkisstjórnarfleysins og tók undir þessa kröfu okkar sjálfstæðismanna um þingrof og nýjar kosningar. Það var einsýnt að við sjálfstæðismenn hlytum að ítreka þá kröfu og halda þeim stjórnarflokknum að þeirri ábyrgð, sem hann ber á stjórnarathöfnum öllum, og láta hann skila stjórnartaumunum í hendur nýs ábyrgs meiri hluta þegar kosningar hafa farið fram. Við töldum eðlilegt að fráfarandi ríkisstj. sæti fram yfir kosningar og sinnti þessu hlutverki. En úr því að hún treystist ekki til þess að standa við verk sín og viðskilnað gagnvart kjósendum á kjördegi, þá var næst að leifar hennar stæðu að því.

Sjálfstfl. hefur heitið minnihlutastjórn Alþfl. að verja þá stjórn vantrausti. Þetta fyrirheit og þessi ályktun þingflokks Sjálfstfl. er bundin ýmsum skilyrðum, en veigamest þeirra er auðvitað að á þessum örfáu vikum, sem um er að ræða, verði engin nýmæli í löggjöf eða stjórnarframkvæmd í gildi sett. Það er þess vegna svo, að Sjálfstfl. ber enga ábyrgð á stjórnarathöfnum núv. stjórnar öðrum en þeim er lúta að þingrofi og nýjum kosningum, og það er rétt að geta þess að gefnu tilefni, að Sjálfstfl. ber því síður ábyrgð á mannavali núv. ríkisstj. Sjálfstfl. tekur ekki við fyrirskipunum frá öðrum flokkum um skipan forustu sinnar eða trúnaðarstarfa á vegum Sjálfstfl., og Sjálfstfl. hefur engan áhuga á og vill engin afskipti hafa af eða ábyrgð bera á því, hvaða menn aðrir flokkar velja í trúnaðarstörf af sinni hálfu. Ég tek þetta fram vegna þess að þeir flokkar, sem hafa verið undirgefnir því að láta aðra flokka ráða mannavali sinu, hafa haft á orði að Sjálfstfl. kunni þarna að hafa haft hönd í bagga með núv. stjórn. Svo er ekki að þessu leyti. Hins vegar eru fordæmi um það, t.d. þegar Framsfl. lét undan þrýstingi Alþfl. og neitaði formanni sínum, Jónasi frá Hriflu, um ráðherradóm. Alþfl. lét líka undan áróðri kommúnista og felldi Stefán Jóhann frá formennsku á sínum tíma. Mörg önnur dæmi mætti nefna frá öðrum flokkum en Sjálfstfl. En Sjálfstfl. vill ekki viðhafa þessi vinnubrögð.

Í raun og veru er ekki þörf á því að fara frekari orðum um aðild eða ábyrgð Sjálfstfl. að þeirri ríkisstj. sem nú tekur til starfa. En það er fullkomin ástæða til þess að fara nokkrum orðum um aðdraganda þessara stjórnarslita, vegna þess að þau eru spegilmynd stjórnarsamstarfsins og þeirrar upplausnar og stjórnleysis sem ríkt hefur á undanförnum 13 mánuðum.

Það er haft fyrir satt, að Alþfl. hafi þá fyrst hlaupið frá borði þegar hann sá fram á það, þegar fráfarandi forsrh. lagði fram þjóðhagsáætlun sína, að það mundi verða meiri samstaða milli Alþfl. og Framsfl. heldur en milli þessara tveggja flokka og Alþb. og fyrirsjáanlegt væri að Alþb. mundi hlaupa frá borði. Alþfl. gat ekki hugsað sér að sitja eftir í stjórninni með Framsfl. og vildi þess vegna vera fyrri til. Það er auglýst eftir ágreiningsefnum af hálfu Alþfl. Alþfl. hefur ekki svarað. Með sama hætti situr Alþb. eftir með sárt ennið í flatsæng með Framsfl. og kann illa við þau örlög og tók ekki annað í mál heldur en ríkisstj. segði af sér hið bráðasta. Þetta er nú vitnisburðurinn um bróðurkærleik fyrrv. stjórnarflokka. Þetta er nú vitnisburðurinn, hversu viljugir þeir eru að axla ábyrgðina. Það er ekki ábyrgðartilfinningin sem rekur Alþfl. úr stjórninni, heldur hræðslan við kjósendur, dóm kjósenda. Og sama hræðsla við dóm kjósenda ræður gerðum Framsfl. og Alþb.

Við skulum líta á upphaf þessarar stjórnarmyndunar. Við höfum fengið vitnisburð um það, að refskák hafi þá verið tefld af framsóknarmönnum og Alþb.-mönnum. Ég held nú e.t.v. að refskákin hafi verið þríhliða á þeim tíma. En höfuðstoðir stjórnarmyndunarinnar voru þrjár: Í fyrsta lagi hið fræga kjörorð: Samningarnir í gildi. Tilburðir voru hafði uppi í þá átt í byrjun september á síðasta ári, þannig að hinir hæst launuðu fengu mesta kauphækkun, þakinu var lyft og fleira í því skyni gert, en hinir lægst launuðu fengu ýmist enga kauphækkun eða urðu fyrir kauplækkun í raun. Það er einkennandi að nú við lok þessa stjórnarsamstarfs liggur það fyrir, að óbreyttum lögum frá hendi þessarar vinstri stjórnar, að hinir lægst launuðu eiga að fá 2% minni verðlagsuppbót heldur en hinir hærra launuðu 1. des. n.k. Þetta er táknrænt fyrir núv. stjórnarflokka, Alþb. og Alþfl., sem gengu til kosninga undir kjörorðinu: Samningarnir í gildi. Sú stoð stjórnarmyndunarinnar er brostin fyrir löngu, enda er önnur stoðin: auknar niðurgreiðslur sem áttu að leiða til lækkunar dýrtíðarinnar, sömuleiðis brott fallin. Þeir gáfust upp á auknum niðurgreiðslum á miðju ári og drógu úr þeim, enda er þetta falsráð til að ráða niðurlögum verðbólgunnar, falsráð sem hefnir sín. Það kemur aðeins að tímabundnum notum, og þegar hækkanir verða á kostnaðarþáttum verðlagsgrundvallar landbúnáðarafurða vegur sú hækkun langtum þyngra í verðlaginu þegar tímar líða fram. Þessu hafa landsmenn kynnst nú í sumar og haust. Þessi höfuðstoð átti að vera bjargráð fráfarandi stjórnar. Ráðh. Alþb. börðu sér á brjóst og sögðust hafa lækkað dýrtíðina á þeim tíma. Þetta bjargráð hefur snúist gegn þeim og orðið þeim að falli, sérstaklega þeim sem gortaði mest af þessu ráði, þ.e.a.s. Alþb.

Og hvað með þriðju höfuðstoð stjórnarmyndunarinnar? Það var aukin skattheimta, aukin skattheimta til þess að standa að falsráðinu gegn verðbólgunni. Skattahækkanirnar eru sú stoð sem e.t.v. stendur, en er þó að bresta. Og hún er að bresta vegna þess að fólkið þolir ekki þær auknu skattaálögur sem fráfarandi ríkisstj. hefur lagt á þjóðina. Í raun og veru hafa fráfarandi stjórnarflokkar ekki heldur treyst sér til þess að hækka skattana til þess að jafna rekstur ríkissjóðs.

Kunn er yfirlýsing fráfarandi fjmrh. sem sagðist að vísu breyta jöfnuði í ríkisrekstrinum á s.l. ári í halla vegna þess að hann ætlaði að lengja almanaksárið úr 12 mánuðum í 16 mánuði. Þegar fyrirsjáanlegt var á þessu ári að það mundi ekki takast, heldur mundu skuldir ríkissjóðs við Seðlabankann stóraukast, þá lýsti þessi sami fráfarandi fjmrh. því yfir, um leið og hann jók á skattabyrðar almennings, að hann mundi enn lengja almanaksárið úr 16 mánuðum í 20 mánuði. Það mun ekki heldur duga, og fjárlagafrv. er þess eðlis að fyrirsjáanlegur rekstrarhalli yrði á framkvæmd þess og áframhaldandi afgreiðslu miðað við þá stöðu þings sem nú er.

Við þessar aðstæður er ekki um annað að ræða en að nýjar kosningar fari fram.

Það voru boðaðar skammtímaráðstafanir, en loks komu langtímaráðstafanir. Það var efnahagsfrv. forsrh. sem engin samstaða varð um í margar vikur, marga mánuði. Frv. var borið fram hér 15. mars, á dánardægri Sesars, og þá spurði ég: Hver er Brútus? Nú er komið í ljós hver Brútus er. Allir stjórnarflokkarnir hrósuðu sér af þessum efnahagslögum, nú væri bjargráðið fundið. Það er nú dæmt ófært og raunar segja ýmsir að það sé orsök aukinnar verðbólgu á sumar- og haustmánuðum. Það fer illa á því, að hæstv. fyrrv. menntmrh. hafi orð á því að fyrrv. ríkisstj. 1974–1978 hafi ekki náð árangri í baráttunni gegn verðbólgunni. Í byrjun árs 1977 hafði sú ríkisstj. lækkað verðbólguna úr yfir 50% í 26%. Misbeiting kratabrodda og kommúnistabrodda innan launþegasamtakanna á þeim samtökum gerði það að verkum að aftur horfði í verri átt.

Það fer ekki á milli mála, að fráfarandi ríkisstj. skilur samkv. eigin yfirlýsingum við þegar verðbólgan frá ársbyrjun til ársloka verður 55% og þegar fyrirsjáanleg er hækkun framfærsluvísitölunnar um 13% 1. des. n.k., en miðað við ár yrði verðbólguvöxturinn nær 65%, byggingarvísitalan hækkar enn meir, vaxtavísitala Seðlabankans eitthvað þar á milli. Hver er afstaða einstakra flokka þegar svona stendur á? Alþfl. talar af ábyrgð að eigin sögn. Var ekki formaður hans í ársbyrjun 1978 og við aðdraganda kosninga 1978, hæstv. forsrh. Benedikt Gröndal, að tala um samningana í gildi. Var það ekki hann sem ásamt Alþb. stóð að hervæðingu kratabrodda innan launþegasamtakanna gegn nauðsynlegum ráðstöfunum gegn dýrtíðinni? Var það ábyrgðartilfinning, að honum og hans flokki væri sæmandi að vinna atkv. að þessu leyti á fölskum forsendum með loforðum sem hann vissi sjálfur að ekki væri unnt að efna? En hvað hefur síðan gerst? Ekki annað en það, að sögn samstarfsflokka Alþfl. í ríkisstj., að á þriggja mánaða fresti hefur þessi flokkur krafist þess að dregið yrði úr launahækkunum og dregið yrði úr og alls ekki staðið við samningana sem í gildi væru. Var það ekki þessi flokkur, Alþfl., sem gekk til kjósenda og sagði að hann vildi lækka skatta og skattabyrði almennings? Er það ekki þessi flokkur sem ber ábyrgð á hærri skattaálögum en stjórnmálasagan kann að greina frá? Er það ekki þessi flokkur sem ætlaði að draga úr og jafnvel afnema tekjuskattana, en hefur staðið fyrir hækkun þeirra meira en nokkru sinni áður hefur verið framkvæmt á jafnskömmum tíma? Er það ekki þessi flokkur sem ætlaði að ráðast gegn verðbólgunni, en ber ábyrgð á mestu verðbólguþróun sem um getur í sögu Íslands?

Það er rétt, að þessi flokkur hefur staðið fyrir upphlaupum, sýndarmennskuupphlaupum við og við hér á Alþ. En hann hefur líka gefist jafnoft upp. Hann hefur jafnoft hjaðnað niður og verið eins og lamb að leika sér við fyrir fyrrv. stjórnarflokka. Það er ekki fyrr en Sjálfstfl. setur Alþfl. úrslitakosti, setur Alþfl. í raun og veru upp að vegg og segir honum að efna til þingrofs og nýrra kosninga og hann beri ábyrgðina og verði að skila af sér með þeim hætti, að kjósendur fái að ganga til kosninga og kveða upp sinn dóm, að Alþfl. gerir sér ljóst að hann verði að standa við stóru orðin sem hann hefur viðhaft í þingsölunum, en hlaupið jafnskjótt og oft frá.

Það er víst og satt, að Alþfl. er ekki treystandi eftir kosningar. Hann hefur sýnt sig beran að því að segja eitt fyrir kosningar og annað eftir kosningar.

Snúum okkur að Alþb.-mönnum. Ekki voru orð þeirra veikari varðandi samningana í gildi. Loforðin voru jafnskýr og afdráttarlaus. Með sama hætti voru verkalýðsforingjar þeirra háværir og beittu ólögmætum aðgerðum jafnt sem lögmætum. Ætla mætti að þeim hefði verið umhugað um að samningarnir yrðu í gildi, að kaupmátturinn héldist eins og að var stefnt í samningunum 1977 og þeir héldu fram. En hvar hafa þessir verkalýðsforingjar verið síðustu 13 mánuði? Þeir hafa þagað þunnu hljóði. Þeir hafa séð kaupmáttinn falla, og fyrirsjáanlegt er að kaupmátturinn verður minni en verið hefði ef febrúar- og maílögin frá 1978 hefðu fengið að komast í framkvæmd án skemmdarverka af hálfu þessara manna.

Það heyrðist fyrir kosningar 1978 af hálfu formanns Alþb., Lúðvíks Jósepssonar, að gengislækkun væri ekkert ráð. En þeir fengu gengismálaráðherrann, og hv. þm. Svavar Gestsson hefur ekki haft við að skrifa út heimildarbréf til Seðlabanka Íslands um ýmist að fella gengið eða láta gengið síga. Og Svavars Gestssonar verður minnst í sögunni fyrir það að vera sá ráðh. sem hefur lækkað gengi íslenskrar krónu mest á skemmstum tíma.

Hvað er með verðlagsmálin? Heyrðum við ekki í Þjóðviljanum undir ritstjórn þessa sama manns að ríkisstj. gæti bara sagt: Engar verðhækkanir. — En hvað hefur gerst? Verðlag hefur ekki áður hækkað meira en í tíð ráðh. Alþb. sem verðlagsmálaráðherra.

Og hvað er með vaxtamálin? Forsvarsmenn lágvaxtastefnunnar, Alþb. með Lúðvík Jósepsson í broddi fylkingar, hafa samþ. efnahagsfrv., hafa samþ. vaxtastefnu Alþfl. og bera ábyrgð á þeirri vaxtastefnu og framkvæmd hennar. Vextir hafa þess vegna hækkað. E.t.v. var það óhjákvæmilegt. En við sjálfstæðismenn erum andvígir því að vextir séu sjálfkrafa hengdir aftan í verðbólguþróunina. Vextina á að gefa frjálsa og ákveða þá með framboði og eftirspurn og samkv. ákvörðun viðskiptabanka og lánastofnana, en ekki að ákvarða þá fyrir fram samkv. formúlu af Seðlabankanum.

Við höfum heyrt að það væri alveg útilokað að skerast í leikinn varðandi gerð kjarasamninga af hálfu Alþb., hvað þá heldur að torvelda verkföll, helgasta rétt hvers vinnandi manns, eins og þeir komast að orði. En hvað hefur Alþb. gert á sínum stjórnarferli annað en einmitt að standa að löggjöf um að skerast í leikinn við gerð kjarasamninga og banna verkföll, sbr. farmannaverkfallið?

Loks hefur Alþb., sem hefur haft stór orð um að varnarliðið þyrfti að fara af landi brott, setið eins og mús undir fjalaketti og ekki minnst á varnarliðið eða brottför þess. Má í því efni segja að batnandi manni er best að lifa.

Hvað er þá um Framsfl. sem byrjaði stjórnarmyndunina með því að gefast upp, var ekki eingöngu sigraður í kosningunum, heldur lét sigrast eftir kosningarnar, gekk á hönd Alþb. og Alþfl. og lofaði að gera allt það sem þessir flokkar vildu og framsóknarmenn voru á móti í kosningunum 1978? Það var stórmannlega að farið. Hver er skýringin önnur en sú, að Framsfl. vill alltaf halda fast í valdastólana, í ráðherrastólana.

Framsfl. hefur ekki haft neina sjálfstæða stefnu í fráfarandi ríkisstj. Hann hefur tvístigið á milli hinna tveggja flokkanna. Hann hefur fyrst horft til annars, síðan til hins. Hann hefur stigið Óla Skans-dans fram og aftur milli Alþfl. og Alþb. Hann hefur ekki vitað sitt rjúkandi ráð. Aðalmarkmið hans er nú sem fyrr að halda í völdin og ráðherrastólana, enda er það einkennilegt og þó ekki nema í samræmi við skoðun Framsfl. og í samræmi við hve sárt Alþb. er um ráðherrastólana, að till. formanna þessara flokka beggja til forseta voru að það væri nauðsynlegt að reyna að mynda nýja vinstri stjórn, endurreisa vinstri stjórnina með þeim þrem flokkum sem að henni hafa staðið. Fráfarandi forsrh. lét líka orð að þessu falla í sjónvarpsviðtali. Það eru fordæmi fyrir þessu áður. Þegar vinstri stjórnin féll 1958 var gerð örvæntingarfull tilraun til þess að endurlífga hana. Það átti að gera sömu tilraun nú.

Við sjálfstæðismenn gengum ákveðnir til verka og gerðum Alþfl. það að standa við orð sín. Þess vegna tókst ekki að endurreisa vinstri stjórnina. En við skulum hafa það í huga, að með því að ekki er treystandi orðum neinna þessara þriggja vinstri flokka, sem svo vilja kalla sig fyrir kosningar, að þeir standi við þau eftir kosningar, þá getur svo farið að tilraun verði enn gerð til myndunar vinstri stjórnar eftir kosningar. Þó ættu þessir flokkar að vera búnir að fá sig fullsadda af vinstri stjórnum sem reynslan sýnir að ekkert gagn hafa gert, en skaða einungis. Við hljótum því að beina því til landsmanna allra og kjósenda að vera á verði gegn því að slíkt geti endurtekið sig.

Allt er þá þrennt er. Vinstri flokkarnir svokallaðir hafa fengið tækifæri sitt. Nú er reynslan ólygnust, að vinstri stjórnir duga ekki og nauðsynlegt er að einn flokkur hafi ábyrgðina á málefnum þjóðarinnar. Sjálfstfl. hefur markað stefnu sína í efnahagsmálum og öðrum málum á landsfundi flokksins í vor. Hann mun skýra þá stefnu í þeirri kosningabaráttu, sem nú er hafin, og skírskota til þjóðarinnar að ljúka því ófremdarástandi, sem nú er fram komið, með því að fela honum ábyrgð á stjórn landsins.