11.12.1980
Neðri deild: 29. fundur, 103. löggjafarþing.
Sjá dálk 1319 í B-deild Alþingistíðinda. (1325)
172. mál, lántaka 1980 og 1981 og ábyrgðarheimildir
Matthías Á. Mathiesen:
Herra forseti. Það hefur oft gerst á Alþingi síðustu dagana fyrir jól, að gagnrýni hefur verið höfð uppi af stjórnarandstöðu þegar hraði hefur verið mikill á afgreiðslu mála og ég tala nú ekki um þegar hillir undir að fjárlög koma til afgreiðslu. Sú gagnrýni hefur oft og tíðum ekki verið á rökum reist, og það hefur viljað brenna við að orð hafa fallið í hita umr. sem viðkomandi hefði kosið, þegar fram liðu stundir, að ekki hefðu verið sögð. Vinnubrögð og afgreiðsla mála á Alþingi nú, sér í lagi efnahagsmála, fjárlaga og lánsfjárlaga fyrir árið 1981, eru talandi dæmi hvað þetta snertir.
Hin landfleyga setning, sem sögð var á bæjarstjórnarfundi í Hafnarfirði endur fyrir löngu: „Það er sitt hvað hvað skrifað er og skrafað fyrir kosningar en framkvæmt eftir kosningar“ — er höfð að leiðarljósi við afgreiðs(u mála ríkisstj. sem við fjöllum um þessa dagana, og mér sýnist að ekki verði staðið við öll þau stóru orð sem núv. ráðamenn hafa látið falla þegar þeir báru ekki ábyrgð á stjórn landsmála.
Í stefnuræðu hæstv. forsrh. í októbermánuði gat hann þess að unnið væri að tillögum í sambandi við efnahagsmálin. Hveitibrauðsdagar ríkisstj. voru þá senn taldir og menn áttu von á að einhverjar raunhæfar tillögur til úrlausnar þeim mikla vanda, sem þá blasti við yrðu kynntar í ræðu forsrh., og menn áttu von á því að þegar fjárlagafrv. fyrir árið 1981 væri lagt fram væri þar að finna ýmsar tillögur fjmrh. varðandi þessi mál sem svo mjög eru tengd fjármálum ríkisins, þ.e. efnahagsmálum landsins. Ekkert kom fram í ræðu forsrh. og í fjárlagafrv. var ekki að finna nokkrar tillögur til lausnar á þessu mikla vandamáli. Það stefndi í tæplega 60% verðbólgu annað árið í röð, en talnaleik höfðu ýmsir ráðh. tamið sér frá því að þeir tóku við völdum í febrúarmánuði og sáu nú fram á að allur sá talnaleikur hafði vitaskuld verið eins og nýju fötin keisarans og það stefndi óðfluga, eins og ég sagði áðan, í tæpa 60% verðbólgu annað árið í röð.
Það kom fram í máli manna, að þeirri gjaldmiðilsbreytingu, sem fram skyldi fara um áramót og væri ætluð til að skapa tiltrú á íslenskan gjaldmiðil, skapa betra efnahagsástand en við höfðum búið við, skyldu gerðar ráðstafanir í efnahagsmálum. Um það voru allir sammála. Fram eftir ári heyrðum við í hæstv. ráðh. og þeir létu í ljós skoðanir sínar, og jafnvel í októbermánuði, þegar var farið að hilla undir að 1. des. rynni upp, gerðu þeir sér grein fyrir því, hvað var á ferðinni, en höfðu engar tillögur til úrbóta. Hér komu fram fsp. á Alþingi um ráðstafanir — og hver voru svörin? Jú, hæstv. viðskrh. kom hér upp í ræðustólinn og las upp úr stefnuræðu hæstv. forsrh. og hann las upp úr grg. fjárlagafrv. Þegar þessi lestur átti sér stað var farið að nálgast mánaðamótin nóv.- des. Það var því augljóst að engar tillögur voru á ferðinni í þessum efnum þá stundina.
Þá vildu alþm. aðeins fá að vita hvort ekki væri öruggt mál að þær tillögur, sem lagðar yrðu fram í sambandi við gjaldmiðilsbreytinguna, yrðu kynntar þm. áður en þeir færu heim í jólaleyfi. Því var ekki heldur hægt að lofa. Hæstv. forsrh. kom hér í ræðustólinn og gat engu lofað um að Alþingi fengi vitneskju um þessar ráðstafanir. Hæstv. viðskrh. gat ekki heldur gefið nein loforð.
Þannig hafa vikurnar liðið og nú, þegar til umr. er frv. til l. um lántökuheimildir fyrir árin 1980 og 1981 og 2. umr. fjárlaga er ætlað að fari fram hér á morgun, hefur enn ekkert heyrst og Alþingi enga vitneskju fengið. Þá gerist það að hæstv. forsrh. lætur hafa við sig útvarpsviðtal, þ.e. í gærkvöld, og þar er hann spurður um hvaða ráðstafanir hafi verið samþykktar af ríkisstj. og hvort þær komi til kasta Alþingis. Hæstv. forsrh. svarar þessari spurningu á þennan veg, með leyfi forseta:
„Þær efnahagsaðgerðir, sem um er rætt, eru margar þess eðlis, að það verður framkvæmdaatriði sem ekki þarf lagabreytinga við. Lagaheimildir eru til fyrir ýmsu sem til greina kemur. Það er hugsanlegt að fá samþykkt síðar, þ.e. þegar Alþingi kemur saman aftur. En um þetta er ekki hægt að fullyrða neitt í einstökum atriðum nú.“
Af því, sem hæstv. forsrh. sagði í ríkisútvarpinu í gærkvöldi, má gera sér grein fyrir að Alþingi verða ekki kynntar þær tillögur sem ríkisstj. er nú að fjalla um, eins og hann lét þar koma fram en það er að mínum dómi þó sýnu verra, og nógu slæmt er hitt, að gefið er í skyn að þegar Alþ. hefur verið sent heim muni ríkisstj. beita bráðabirgðalagaákvæði stjórnarskrárinnar og málið koma svo til kasta Alþingis þegar það kemur saman á nýju ári.
Mín skoðun er sú, að það sé ekki hægt að sýna Alþingi meiri óvirðingu en gert er ef til slíks kemur. Vissulega hefur verið gripið til þess í jólaleyfi Alþingis að setja brbl., en þá hefur það ævinlega verið undir þeim kringumstæðum að aðstæður fyrir þingfrestun hafa ekki verið með þeim hætti að ástæða hafi verið til lagasetningar og málið þess vegna ekki komið til kasta Alþingis og ekki verið hægt að bíða þar til þing kæmi saman á ný.
Ég skal ekki fara fleiri orðum um hvernig staðið hefur verið að málum varðandi efnahagsráðstafanir. Ég tel að það sé með þeim hætti að þar verði ekki við unað og það sé skylda stjórnarandstæðinga að vekja athygli á slíku, svo forkastanlegt sem slíkt atferli er.
Þegar fjárlagaumr. fer fram og meiri hl. fjvn. hefur lagt á borð þm. brtt. sínar kemur í ljós að því frv., sem lagt var fram í októbermánuði, er ekki ætlað að breyta nema að verulega litlu leyti. Fjárlagafrv., sem lagt var fram í október, gerði ráð fyrir 42% verðlagsbreytingum frá miðju ári 1980 til 1981, og var þá jafnframt gengið út frá því að verðlagsbreytingar frá upphafi árs 1981 til loka færu ekki yfir 30%. Þegar afgreiðsla fjárl. fer nú fram, aðeins tveimur mánuðum síðar, liggur fyrir álit Þjóðhagsstofnunar þar sem verðlagsþróunin á næsta ári er talin munu verða mun óhagstæðari en fjárlagafrv. gerði ráð fyrir. Engar breytingar eru gerðar á fjárlagafrv. og ætlað að afgreiða það frá Alþingi á jafnröngum forsendum og raun ber vitni þegar haft er í huga að það er mat Þjóðhagsstofnunar að efnahagsástandi sé nú svo komið að á næsta ári megi búast við að verðlagsbreytingar frá miðju ári 1980 til 1981 geti orðið 65% í stað 42%, sem fjárlagafrv. gerir ráð fyrir, og verðlagsbreytingar frá upphafi árs 1981 og til loka geti orðið um 70%, í stað þess að fjárlagafrv. gerir ráð fyrir 30%. Hér er um að ræða svo stórkostlega breytingu á þeirri spá sem Þjóðhagsstofnun hefur gert, frá því að fjárlagafrv. er lagt fram og þar til það er afgreitt, að frv. er nánast orðið úrelt sama dag og það hefur verið samþykkt.
Ég minnist þess að fjárlagafrv. fyrir árið 1974 var samþ. með nokkuð svipuðum hætti, enda kom í ljós að þegar árið 1974 var gert upp var ríkisreikningurinn um það bil 40% hærri en fjárlögin sem samþykkt höfðu verið. Til að ná þá endum saman voru teknar ákvarðanir um að fella niður útgjöld sem Alþingi vissi að ríkissjóður yrði að inna af hendi, enda kom í ljós að ekki aðeins þurfti ríkissjóður að greiða þau útgjöld, heldur miklu hærri upphæð með sérstakri ráðstöfun og ákvörðun sem tekin var vorið 1974. Þá á ég við þá geysilegu viðbót við niðurgreiðslur sem var ákveðin á þeim tíma, 2 milljarða 250 millj. kr. Við bentum á það við gerð fjárlaga í upphafi þessa árs, við bentum á það við samþykkt lánsfjárlaga fyrir þetta ár að um væri að ræða rangar forsendur, og þær skoðanir, sem við sjálfstæðismenn þá létum í ljós, hafa allar sýnt sig að vera réttar.
Í grg. með fjárlagafrv. var þess getið, að lánsfjáráætlun yrði lögð fram í byrjun nóvember. Lánsfjáráætlun var fyrst samin fyrir árið 1976. Hún var þá vitaskuld síðbúin á árinu 1975. Lánsfjáráætlun fyrir árið 1977 reyndist líka síðbúin. Það tókst þó með gerð lánsfjáráætlunar fyrir árið 1978 að leggja hana fram fyrir 2. umr. fjárl. En hvers vegna rifja ég þetta upp? Jú, einfaldlega vegna þess að þeir menn, sem nú fara með þessi mál, gagnrýndu þessi vinnubrögð sem voru þó byrjun á þýðingarmiklu verki sem ef rétt hefði verið að staðið gat haft mikil og góð áhrif fyrir efnahagsstjórn þessa lands.
Þegar þeir aðilar, sem gagnrýndu hvað mest lánsfjáráætlunargerðina á þessum árum, voru komnir til valda 1978 fannst þeim sjálfsagt að tryggja að það kæmi nú ekki fyrir aftur að lánsfjáráætlun yrði svo seint á ferðinni. Með lögum frá því í apríl 1979 varð lagaskylda að leggja lánsfjáráætlun fram með fjárlagafrv. Það merkilega hefur gerst, að eftir þessu lagaboði hefur ekki verið farið frekar en svo mörgu öðru í þessum lögum. Það hefur ekki einu sinni verið hægt að leggja lánsfjáráætlun fram á svipuðum tíma og gert hafði verið þegar um nýsmíði var að ræða, heldur var síðasta lánsfjáráætlun lögð fram þegar langt var liðið á það ár sem hún á að gilda fyrir. Við skyldum halda að með því móti hefði mönnum tekist að gera raunhæfari lánsfjáráætlun en þegar hún er þó gerð áður en lánsfjárárið gengur í garð. Svo er ekki og það sýnir einmitt það frv. sem hér er til umr.
Fjmrh. hefur hér í umr. í dag og í umr. á Alþingi fyrir nokkru gert grein fyrir að lánsfjár- og framkvæmdaáætlun 1981, eins og hún er nefnd, verði ekki lögð fram til afgreiðslu fyrr en á næsta ári. Skýringarnar, sem hæstv. ráðh. gaf, voru að tillögur frá Framkvæmdastofnun ríkisins hefðu borist svo seint, tillögur frá Seðlabanka Íslands, sem hefur unnið ákveðinn þátt lánsfjáráætlunarinnar, hefðu komið allt of seint og svo væri nú skollið á verkfall bankastarfsmanna og það hefði í för með sér að lánsfjáráætlun væri ekki hægt að afgreiða fyrir áramót.
Ég vék að því hér í upphafi, hversu oft gagnrýni manna á Alþingi hefði verið marklaus, og ég hef bent á, hversu gagnrýni þeirra manna sem nú fara með stjórn landsins, var marklaus og að öll þau stóru loforð, sem voru höfð í frammi á sínum tíma, hafi verið svikin æ ofan í æ. Þegar þetta frv. er nú til umr. treystir ríkisstj. eða fjmrh. sér ekki til að gera Alþingi grein fyrir framkvæmd lánsfjáráætlunar á árinu 1980. Þess í stað eru tekin upp ný vinnubrögð og þau mjög óvenjuleg, — svo óvenjuleg að fjmrh. sjálfur gat ekki orða bundist.
Í 1. gr. þessa frv. er lagt til að veita fjmrh. heimild til lántöku á árinu 1980 allt að 4 milljörðum 750 millj. kr. eða jafnvirði þeirrar upphæðar í erlendri mynt miðað við gengi 1. ágúst 1980. Gengisbreytingar frá þeim tíma eru þó nokkrar. Ég hef þær ekki á reiðum höndum, en gæti vel ímyndað mér að þessi upphæð væri í íslenskum krónum 20% hærri en hún er á þskj. Fjmrh. staðfesti það í framsöguræðu sinni sem fram kom af hálfu sjálfstæðismanna við afgreiðslu lánsfjáráætlunar fyrir þetta ár. Hann sagði að lánsfjáráætlanirnar hefðu ekki verið eins raunhæfar og rétt hefði verið. Það var einmitt þetta sem við gagnrýndum. Lánsfjáráætlunin var ekki raunhæf og því er sú tala um lántöku hækkuð um 50% frá því sem lánsfjárlögin gerðu ráð fyrir. Það er sjálfsagt um að ræða gagnlegar framkvæmdir sem hér er verið að afla fjármagns fyrir, ég skal ekki efast um það. En það liggur í augum uppi að þegar eins óraunhæf lánsfjáráætlun er gerð og var gerð fyrir þetta ár verður eftirleikurinn samkv. því og útkoman það efnahagsástand sem við nú búum við.
Við skulum láta vera þó að fjmrh. treysti sér ekki enn til þess að gera Alþ. grein fyrir framkvæmd lánsfjáráætlunar 1980. Við skulum vona að hann geri það þegar Alþingi kemur saman eftir áramótin, þannig að þá verði hægt að sjá hvers konar óstjórn hefur verið á þessum málum í ár.
En þá kemur ákvæði 4. gr., sem er einstætt. Farið er fram á lántökuheimild upp á 25 milljarða án þess að nokkur grein sé gerð fyrir ráðstöfun þess fjármagns. Það mátti heyra á ræðu hæstv. fjmrh. að jafnvel honum var orðið nóg um að hafa lagt frv. þannig fram. Það kom fram í hugleiðingum hans, að sennilega væri til of mikils ætlast að Alþingi samþykkti þetta ákvæði óbreytt. Í hugleiðingum sínum gat hann þess, að orðalagi þessarar greinar væri kannske eðlilegt að breyta þannig að ráðstöfun þessa fjármagns kæmi aftur til ákvörðunar Alþingis þegar lánsfjárlögin, sem fylgja lánsfjár- og framkvæmdaáætlun, verða lögð fram.
Hann réttlætti þessa lántöku sem stika með því, að hér væri um að ræða hagstætt lán, þ.e. lán sem er til langs tíma og endurgreiðist að 25 árum liðnum. Hins vegar gerði hann ekki grein fyrir þeim lánskjörum sem um væri að ræða, en ég geri ráð fyrir að það standi ekki á þeim upplýsingum þegar þetta mál verður til meðferðar í hv. fjh.- og viðskn.
Vel má vera að hér sé um svo hagstæða lántöku að ræða að réttlætanlegt sé að hún fari fram, en það yrði þá að gerast með þeim hætti að Alþingi tæki ákvörðun og í þessum lögum væri sagt að Alþ. fjallaði um ráðstöfun þessa fjármagns þegar lánsfjárlögin, sem fylgja lánsfjár- og framkvæmdaáætlun, verða til umr. hér á þingi eftir áramót.
Þau vinnubrögð, sem hér eru viðhöfð, eru að mínum dómi einsdæmi. Það gerist sjálfsagt hér eftir sem hingað til að seinustu dagar þings eru ásetnir hjá þm. við afgreiðslu mála. En ég held að nú þegar þm. fara í jólaleyfi án þess að hafa heyrt frá ríkisstj. um hvað gera skuli í efnahagsmálunum, þegar þing fer nú heim í jólaleyfi og hefur verið haft til þess að afgreiða fjárlög, sem eru byggð á jafnfölskum forsendum og það fjárlagafrv. sem hér er til umr., og þegar þing fer heim í jólaleyfi og lánsfjáráætlun, sem lögum samkv. skal leggja fram um leið og fjárlagafrv., hefur ekki verið lögð fram einu sinni þegar fjárlagafrv. er afgreitt, þá fari Alþ. heim í jólaleyfi undir alveg einstökum kringumstæðum sem sýni betur en nokkuð annað það stefnuleysi, það stjórnleysi, það úrræðaleysi ríkisstj. sem situr í þessu landi.