11.02.1982
Sameinað þing: 52. fundur, 104. löggjafarþing.
Sjá dálk 2393 í B-deild Alþingistíðinda. (2014)
118. mál, alþjóðleg ráðstefna um afvopnun á Norður-Atlantshafi
Flm. (Guðmundur G. Þórarinsson):
Herra forseti. Ég hef ásamt átta öðrum þm. Framsfl. lagt hér fram till. til þál. um alþjóðlega ráðstefnu um afvopnun á Norður-Atlantshafi. Till. hljóðar svo, með leyfi forseta:
„Alþingi ályktar að fela ríkisstj. að beita sér fyrir því, að haldin verið alþjóðleg ráðstefna hér á landi um afvopnun á Norður-Atlantshafi.
Tilgangur ráðstefnunnar verði að kynna viðhorf Íslendinga til hins geigvænlega kjarnorkuvígbúnaðar, sem nú fer fram í hafinu í kringum Ísland, og þá afstöðu Íslendinga að þeir telja tilveru þjóðar sinnar ógnað með þeirri stefnu sem þessi mál hafa verið og eru að taka.
Á ráðstefnunni verði ítarlega kynnt þau sjónarmið Íslendinga, að þeir geti með engu móti unað þeirri þróun mála, að kjarnorkuveldin freisti þess að tryggja eigin hag með því að fjölga kafbátum búnum kjarnorkuvopnum í hafinu við Ísland.
Til ráðstefnunnar verði boðaðir fulltrúar þeirra þjóða, sem ráða yfir kjarnorkuvopnum, og þeirra ríkja, sem liggja að Norður-Atlantshafi, auk fulltrúa evrópsku friðarhreyfinganna.“
Svo sem öllum Íslendingum er kunnugt hafa umræður um vígbúnað orðið mjög miklar á síðustu misserum. Það er og ljóst, að vígbúnaðarkapphlaupið hefur verið að taka nýja og öflugri stefnu einmitt á undanförnum misserum, þrátt fyrir það að almennt sé talið að vígvélar í heiminum séu nú þegar til nægar til þess að útrýma öllu lífi á jörðinni sjö sinnum. Það er enginn vafi á því, að uppi eru risavaxnar áætlanir um aukningu kjarnorkuvopna og nýjar áætlanir um kjarnorkuvopnakerfi.
Íslendingar hafa lengi fylgst með umræðum um tilvist og veru sovéskra kafbáta í hafinu við Ísland. Menn hefur að vísu á undanförnum árum e. t. v. greint nokkuð á um hversu margir þeir væru, í hve miklum mæli þeir væru hér í hafinu við Ísland. Ég hygg þó að sá atburður nýverið, þegar 30 ára gamall kafbátur sovéskur strandaði uppi í landsteinum í Svíþjóð og í ljós kom að hann var búinn kjarnorkuvopnum, — Ég hygg að sá atburður hafi vakið menn nokkuð til umhugsunar um það, að líklega væru þessir kafbátar sovésku hér við landið í hafinu miklu fleiri og miklu betur búnir kjarnorkuvopnum en menn hafði órað fyrir áður.
Sú staðreynd, að 30 ára gamall kafbátur Sovétmanna er búinn kjarnorkuvopnum á „hafi friðarins“, svo að notuð séu orð Brésnevs sjálfs um Eystrasaltið, inni í landhelgi hlutlauss lands, er auðvitað ógnvekjandi og hlýtur að vekja menn til umhugsunar um það, að Sovétríkin, sem menn annars hafa ekki miklar upplýsingar um vígbúnað hjá almennt, séu miklu, miklu kjarnorkuvæddari en menn hafði áður órað fyrir. Bein afleiðing af því hlýtur að vera að draga þá ályktun, að einmitt í hafinu í kringum Ísland séu þessir kafbátar vopnaðir kjarnorkuvopnum í mjög miklum mæli.
En ekki bara það. Íslendingar hafa á undanförnum misserum fylgst með umræðum um smíði nýrra vopna, smíði nifteindasprengjunnar, og öllum þeim deilum sem því hafa fylgt. Íslendingar hafa fylgst með umræðum um eldflaugakerfi í Evrópu, eldflaugakerfi búið kjarnaoddum báðum megin járntjaldsins, og öllum þeim umræðum sem um það hafa snúist.
Íslendingar fylgdust með kosningabaráttu núverandi forseta Bandaríkjanna þar sem hann lagði megináherslu á baráttuorð sitt. „The window of vulnerability“, eða lýsti þeim glugga sem opinn væri yfir Bandaríkjunum fyrir kjarnorkuflaugaárás á Bandaríkin, og í kjölfar þess allri þeirri umræðu sem farið hefur fram í Bandaríkjunum um hvernig loka skuli þessum glugga.
Afleiðing alls þessa er síðan mikil umræða um kjarnorkuvopnalaust svæði á Norðurlöndum og þær friðarhreyfingar sem upp hafa sprottið í Evrópu og eru einhverjar fjölmennustu hreyfingar almennings sem um getur líklega í allri sögunni. En það, sem vekur Íslendinga sérstaklega til umhugsunar einmitt á þessum tímamótum, er að öll þessi vígbúnaðarumræða virðist vera að taka alveg nýja stefnu. Þungamiðja kjarnorkuvopnavígbúnaðarins virðist vera að færast í auknum mæli yfir í hafið hér í kringum okkur Íslendinga. Við vitum um þessa sovésku kafbáta vopnaða kjarnorkueldflaugum, kjarnorkuvopnum hér í hafinu.
Fyrstu áform Bandaríkjamanna til þess að loka þessum glugga, sem þeir telja opinn, voru áform Carters hnetubónda um smíði 200 MS-eldflauga, — eldflauga sem unnt er að skjóta á milli meginlanda og hitta mark með gífurlegri nákvæmni. Til þess að þær væru ekki sérstaklega viðkvæmar fyrir árás gerði Carter að sinni tillögu að eldflaugar þessar yrðu í stöðugum flutningum milli 4600 steyptra skýla, þannig að andstæðingar vissu ekki hvar þær væru staðsettar hverju sinni. Reagan hefur síðan breytt þessum áætlunum og áformar að hafa þessar MS-flaugar ekki nema 100 og hafa þær staðsettar á ákveðnum stöðum. Þykir þá mörgum í Bandaríkjunum að illa sé staðið við loforðið um að loka glugganum. Ef þessar stórvirku eldflaugar séu staðsettar á ákveðnum stöðum séu þær jafnviðkvæmar fyrir árás og fyrri vopn Bandaríkjamanna. Þær raddir hafa því orðið sterkari í Bandaríkjunum að undanförnu og komið fram hjá ráðgjöfum Bandaríkjamanna, ráðgjöfum Reagans, að öruggasta leiðin til að loka þessum glugga, sem opinn sé yfir Bandaríkjunum, sé að færa eldflaugar í auknum mæli út á hafið í kafbáta sem séu á stöðugri hreyfingu og að mestu sjálfsagt staðsettir í hafinu við Ísland.
Auðvitað hlýtur þetta að vekja menn hér á landi til mikillar umhugsunar, ekki hvað síst ef horft er á áform um smíði nýrra kafbáta og áform um smíði „cruisemissiles“ eða stýrieldflauga, sem skjóta megi einmitt úr kafbátum. Umræðurnar um eldflaugakerfin í Evrópu hafa orðið mjög miklar og þær friðarhreyfingar, sem þar hafa risið upp, hafa andmælt því í mjög ríkum mæli, að hlaðið sé upp kjarnorkuvopnum þar á meginlandið. Það er sjálfsagt eðlilegt. En umræðurnar hafa fært málið meira og meira í það horf, að þau lönd Evrópu, sem nú er áformað að setja þessar eldflaugar upp í, geti tryggt öryggi sitt með því að eldflaugarnar verði staðsettar í kafbátum úti á hafinu, þ. e. í kafbátum í kringum Ísland. Enn á ný hljóta Íslendingar að vakna til umhugsunar um þessa þróun og ekki hvað síst þegar ummæli í þessum dúr eru höfð eftir kanslara Vestur-Þýskalands, Helmut Sehmidt sjálfum.
En ekki bara það. Sumir talsmenn þeirra fjölmennu hreyfinga, sem nú ræða um kjarnorkuvopnalaust svæði á Norðurlöndum, halda gjarnan uppi vörnum á þeim forsendum, að ástæðulaust sé að hafa kjarnorkuvopn á Norðurlöndum, öryggi landanna megi tryggja með því að hafa þessi vopn í kafbátum í hafinu. Enn á ný heyrist því úr þeirri átt rödd um það, að öryggi þessara þjóða og öryggi heilla heimsálfa megi tryggja með því að koma kafbátum fyrir í hafinu við Ísland og búa þá kjarnorkuvopnum. Þetta hlýtur að beina augum Íslendinga að því, að veruleg hætta er á að þungamiðjan í þessu vígbúnaðarkapphlaupi, þungamiðjan í aukningu kjarnorkuvopna nú sé einmitt að færast yfir í hafið við Ísland. Kjarnorkuvopnin eru nú staðsett í löndum víða um heim. Þau eru í auknum mæli staðsett í höfunum og þau eru líka að verulegu leyti í loftinu. En hrikalegustu áformin, sem uppi eru, eru e. t. v. áformin um að færa kjarnorkuvopnin yfir í geiminn, að geimöldin hafi það í för með sér, geimskutlur og annað slíkt, að kjarnorkuvopn, kjarnorkuflaugar verði færðar upp í geiminn og þaðan verði unnt að beina þeim að hugsanlegum eða ímynduðum óvinum. Hér er þess vegna ekkert smámál á ferðinni.
Ég ætla ekki að fara að gera einstaka þætti að miklu umræðuefni. Ég hef sjálfur oft sagt það, að mér líst illa á hugmyndina um kjarnorkuvopnalaus Norðurlönd ef alvara er í, þ. e. ef Ísland er ekki með á því svæði, einmitt vegna þess að veruleg hætta er á að almennt yrði litið þannig á, að Ísland væri þá komið í fremstu víglínu vestan við þetta kjarnorkuvopnalausa svæði og menn mundu gera sér ýmsar hugmyndir um staðsetningu kjarnorkuvopna hér, þrátt fyrir yfirlýsingar íslenskra stjórnvalda. En ekki bara það. Ísland sjálft sem hluti af kjarnorkuvopnalausu svæði hefur lítið að segja ef hafið í kringum land okkar er fullt af kjarnorkuvopnuðum kafbátum. Sú staðsetning og sú þróun ógnar tilveru íslensku þjóðarinnar alveg vafalaust.
Umræða margra um kjarnorkuvopnalaus svæði og ekki hvað síst á Norðurlöndum snýst ekki hvað síst um það, að vopnin eru orðin skotmörk, kjarnorkuvopnin eru fyrstu skotmörkin. Þeir, sem geta fullvissað heiminn um að hjá þeim séu engin kjarnorkuvopn, geta nokkuð tryggt sig gegn því, að kjarnorkuárás verði á þá gerð. Þess vegna mundi hættan við kjarnorkuvopnalaust svæði á Norðurlöndum að verulegu leyti snúast að því, að Ísland yrði skotmark, ef Ísland væri ekki með í því svæði og hafið í kring. Ég tel enga spurningu um það, að þessi þróun mála er bein ógnun við tilveru íslensku þjóðarinnar.
Ég tel að hér sé um að ræða alveg sérstakt mál. Þetta mál, þessi færsla átakspunktsins yfir í hafið við Ísland, er jafnhættuleg hvort sem Ísland er í NATO eða ekki. Hvort sem Íslendingar eru aðilar að Atlantshafsbandalaginu eða ekki er þessi þróun sjálfstæð ógnun, ógnvekjandi út af fyrir sig. Hvort sem hér á landi er varnaraðstaða eða ekki er þessi þróun vígbúnaðar í hafinu við Ísland sjálfstæð ógnun, óháð öllu þessu. Þess vegna eiga menn ekki að drepa þessu máli á dreif með því að ræða samhliða þátttöku í Atlantshafsbandalaginu eða varnaraðstöðu á Íslandi. Hér er um að ræða mál, sem er sjálfstætt mál þó að það tengist öðrum hlutum vígbúnaðar- og varnarmála að einhverju leyti.
Við höfum, tillögumenn, lagt til að boðað verði til ráðstefnu um afvopnun á Norður-Atlantshafi, að íslenska þjóðin rísi upp og veki athygli á því á málþingi þjóðanna, að hún geti með engu móti unað þeirri þróun sem nú er að verða í þessum vígbúnaði. Við höfum talið eðlilegt að kveðja þar til samstarfs þær þjóðir sem land eiga að Norður-Atlantshafi. Við höfum talið eðlilegt að bjóða til slíkrar ráðstefnu þeim þjóðum sem búa yfir kjarnorkuvopnum. Margir hafa síðar komið að máli við mig, einmitt fulltrúar erlendra þjóða, sem viljað hafa ræða þessa till. og hafa spurt hvort þarna sé einnig átt við Kína. Ég skal ekki leggja sérstakan dóm á það á þessu stigi, hvort ástæða væri til þess að boða Kína á slíka ráðstefnu. Það þarf að hugleiða betur. Hér er jafnframt lagt til að fulltrúum frá evrópsku friðarhreyfingunum sé boðið á slíka ráðstefnu, vegna þess að þar eru fulltrúar þess fólks sem að undanförnu hefur barist mjög gegn áformum um kjarnorkuvígbúnað í Evrópu, fulltrúar almennings sem almennt hefur mjög vel sett sig inn í þessar hugmyndir.
Ég hygg að það sé öllum ljóst, að árangur slíkrar ráðstefnu er ekki skjótfenginn. Mörgum kann að koma í hug að kannske verði hann enginn. Árangur af afvopnunarviðræðum hefur hingað til verið allt of lítill. Þær viðræður hafa verið seinlegar og þunglamalegar og því miður of árangurslitlar.
Ég tel að Íslendingar eigi engra annarra kosta völ en að vekja athygli allra, sem þeir geta, á því, að þeir geti ekki unað þeirri þróun að risaveldin hyggist tryggja sinn hag með því að stórauka hættuna í hafinu við Ísland, ógna tilveru íslensku þjóðarinnar. Við eigum enga aðra möguleika en að rísa upp og vekja athygli á þessari hættu. Það er ekkert einkamál risaveldanna hvernig þessum vopnabúnaði er háttað í veröldinni. Það er ekkert einkamál risaveldanna þegar vígbúnaðurinn er kominn á það stig, að tortíma má öllu lífi á jörðinni mörgum sinnum. Ég tel að hver einn og einasti einstaklingur á þessari jörð hafi tillögurétt í þessu máli. Það er vafalaust mál alls mannkynsins sem hér er um að ræða. Hlutverk smáþjóðanna er einmitt mikið á þessum vettvangi. Hlutverk þeirra er ekki hvað síst að vekja athygli á þessari hættu.
Tilvera íslensku þjóðarinnar byggist á fiskmiðunum í kringum landið. 70–80% af okkar útflutningsverðmætum eru einmitt fiskurinn sem veiðist við landið. Það hlýtur öllum að vera ljóst, að án þessara fiskimiða er enginn vegur að lífa mannsæmandi lífi í landinu. Árás á kafbát, kjarnorkuvopnaðan kafbát við Ísland gæti valdið geislun sem mundi tortíma eða skaða fiskstofnana við landið verulega. Einungis slys í kjarnorkuvopnuðum kafbát í hafinu við Ísland gæti valdið geislun sem mundi draga verulega úr sölumöguleikum Íslendinga á fiskafurðum sínum. Hér er um mikla hættu að ræða, og líkindareikningurinn segir okkur að þeim mun fleiri sem þessir kafbátar verða vopnaðir kjarnorkuvopnum hér í hafinu, þeim mun meiri líkur eru á að óhapp geti skeð, jafnvel þó að ekki færi svo illa að kjarnorkuárás yrði gerð á kafbát hér. Þess vegna eiga Íslendingar ekki annarra kosta völ en að hefja máls á afvopnun á Norður-Atlantshafi á málþingi þjóðanna.
Íslendingar hafa í sögunni orðið að berjast fyrir sínum málum eingöngu með réttinn að vopni, oft á móti miklu, miklu meira afli en þeir hafa haft sjálfir. Þannig sóttu Íslendingar sjálfstæði sitt í hendur öflugri þjóðar með réttinn að vopni, með rökum, með ræðum, með fundahöldum og samningum. Þannig sóttu Íslendingar einnig rétt sinn í landhelgismálinu. Og það er alveg ljóst, að fram undan er að þessu leyti ný landhelgisbarátta eða ný sjálfstæðisbarátta, þar sem Íslendingar verða enn á ný með rökin að vopni, með réttinn að vopni, með ræðuhöldum, fundahöldum, samningum og ráðstefnum að vekja athygli á þeirri hættu sem stefnir að tilveru þjóðarinnar. Íslendingar verða að hafa frumkvæði sjálfir í þessu máli, vegna þess að það munu ekki aðrir gera. Það munu ekki aðrir vekja sérstaka athygli á þeirri hættu sem að íslensku þjóðinni steðjar þarna. Með því móti verða Íslendingar að leggja sitt lóð á vogarskálina. Ég legg áherslu á að við erum ekki að tala um einhliða afvopnun á nokkurn hátt. Við erum að tala um að við getum ekki unað við að þungamiðja vígbúnaðarins færist yfir í hafið við Ísland.
Flm. þessarar till. hafa í lok tillögunnar boðað þá framtíðarsýn, að hugsanlega gæti alþjóðastofnun farið með eftirlit í hafinu við Ísland, að alþjóðleg stofnun sæi um þetta eftirlit og fylgdist með ferðum kafbáta, herskipa og annarra flutningatækja sem flutt geta kjarnorkuvopn á þessu svæði. Eftirlitsstöðvar gætu hæglega verið staðsettar á Íslandi og Íslendingar yrðu að taka þátt í því eftirliti, enda eiga þeir allra þjóða mest undir því að geta fylgst með að þetta sé í lagi. Kostnaður við slíkt eftirlit yrði sjálfsagt talsverður og hann yrði að greiðast af alþjóðastofnun. Við höfum gert ráð fyrir því í þeirri framtíðarsýn, að upplýsingar um ferðir kafbáta og herskipa eða kjarnorkuvopna um hafið yrðu tiltækar á alþjóðlegri skrifstofn til allra þeirra sem óskuðu eftir að fá þær upplýsingar.
Margir hafa gert því skóna, að það sé erfitt að fylgjast með ferðum kafbáta, það sé ógerningur og þar af leiðandi sé hér um að ræða tóma vitleysu, þetta sé óframkvæmanlegt mál. Ég hygg þó að það sé ekki mjög langt í það, að auðvelt verði að fylgjast með ferðum kafbáta. Það er alveg ljóst, að þróunin í rannsókn geimsins stefnir þannig. Geimskutlan er farin að fara fleiri og fleiri ferðir út í geiminn, fleiri geimskutlur munu koma á eftir og það verður auðveldara og auðveldara að flytja þunga hluti út í geiminn. Bein afleiðing af því verður að uppi yfir jörðinni verði komið upp mjög víðtæku gervihnattaneti. Það er spá vísindamanna, að þessir gervihnettir muni innan tíðar kortleggja öll kjarnorkuvopn á jörðinni og geta fundið þau svo að segja hvar sem er. Þeir munu geta fylgst með ferðum kafbáta á hafinu með innrauðri geislun og innrauðri myndun. Og ekki bara það, slíkir hnettir munu kortleggja allar auðlindir jarðarinnar innan tíðar. Vísindamenn telja að þeir muni ekki bara geta sagt okkur hvar þorskurinn er við Ísland og hvert hann sé að fara, heldur jafnframt hversu margir þorskarnir eru. Sú framtíðarsýn er þess vegna fyrir framan okkur, að þarna er um að ræða framkvæmanlegan hlut.
Megintilgangur tillöguflutningsins er því að Íslendingar sjálfir hafi frumkvæði að umræðu um þá alvarlegu framtíðarsýn sem óneitanlega blasir við með stóraukningu helvopna kjarnorkunnar í hafinu við Ísland.
Ég hef heyrt þær raddir, að þessi tillöguflutningur sé tilgangslaus. Ég hef heyrt þær raddir, að þessi umræða sé tilgangslaus, vegna þess að Íslendingar séu svo litlir að þeir muni engu geta komið til leiðar í þessu efni. Ég hef áður komið inn á þessa hugmynd hér í þinginu og mig rekur minni til þess, að einn þingvörðurinn, glöggur og greindur maður, sagði við mig þegar ég minntist á hana: „Þetta er skrýtin hugmynd,“ sagði hann, „þetta minnir mig á það þegar hornsílin sögðu: Nú syndum við fiskarnir.“ Þetta sjónarmið er vissulega athyglisvert. Ísland er e. t. v. smáþjóð smáþjóðanna og okkur hættir til að horfa á stærð annarra þjóða þegar rætt er um hluti sem þessa.
Í þessu sambandi vil ég alveg sérstaklega benda mönnum á það, að enn á ný og aftur og aftur rekur það sig í sögunni, að menn blindast og koma ekki auga á það, að rétturinn er ekki það sama og aflið og valdið. Þar er grundvallarmunur á. Það má ekki ske, að smáþjóðirnar í þessu sambandi standi með hneigt höfuð frammi fyrir manninum með stálhanskana og fallbyssuaugun. Menn verða að gera sér grein fyrir hvað það er sem veldur stærðinni, hvað það er sem gerir stórþjóð að stórþjóð. Það eru auðvitað fleiri einstaklingar en eru hjá smáþjóðinni. Réttur smáþjóðarinnar er ótvíræður og Íslendingar sem smáþjóð mega ekki láta íbúafjölda eða herstyrk, auðmagn eða stórvirki stórra þjóða blinda sig í þessu sambandi. Þeir verða að gera sér grein fyrir hvað það er sem gerir stærð og fjölda. Styrkur einnar þjóðar, er þegar til lengdar lætur, ekki fólginn fyrst og fremst í stærð og fjölda. Styrkurinn er, þegar til lengdar lætur, fólginn í því lífsmagni, sem með þjóðinni bærist, og þeim anda, sem hún býr yfir. Þar sem áður voru stórveldi þessarar jarðar, þar eru nú frumskógar. Þar sem áður voru stórveldi, þar eru nú eyðimerkur. Og þar sem áður voru stórveldi, þar er villiasninn konungur nú. Þannig er allt þetta breytingum háð. Einmitt í því ljósi hlýtur íslenska þjóðin að skoða það gamla máltæki: „Sjálfur leið þú sjálfan þig“ — vegna þess að frá því máltæki eru sprottin öll mannréttindi og öll þjóðaréttindi.
Þeir, sem ekki vilja horfa á þá ógn sem Íslendingum er búin vegna þeirrar stefnubreytingar sem orðið hefur í vígbúnaði, þeir geta nánast sótt um lausn í náð frá því að berjast fyrir sjálfstæði þjóðarinnar. Íslendingum ber að varðveita fjöregg sitt, að varðveita rétt sinn og frelsisþrá. Auðvitað hættir þeim til, sem makráðir eru og matfriðinn vilja, að hvíla sig og láta hlutina hreinlega dankast, átta sig ekki á að einmitt með þróun mála eins og hún er nú er verið að troða á rétti Íslendinga. Íslendingar verða að vita hvar sá réttur er og hver sá réttur er.
Flestir þekkja gamansöguna af því, að Molbúarnir áttuðu sig ekki á því, hvaða fætur þeir áttu, fyrr en barið var í þá. Þá fyrst var þeim ljóst hver átti hvaða fætur. Á þessu mega Íslendingar ekki brenna sig, að átta sig ekki á því, hver þeirra réttur er, fyrr en þeim er troðið um tær. Það getur verið að þeir átti sig þá of seint.
Ég held að Íslendingar eigi ekki annarra kosta völ en að hefja þegar umræður um það á alþjóðavettvangi, að þeir muni ekki una þeirri þróun sem þessi mál virðast stefna í. Íslendingar verða sjálfir að hafa frumkvæði að því að vekja þá umræðu, og ég þykist þess fullviss, að einmitt meðal stórþjóðanna muni sá málflutningur þessara smáþjóðar, sem stödd er á lítilli eyju hér úti í miðju Atlantshafi umkringd kjarnorkuvopnuðum kafbátum, það frumkvæði þessarar smáþjóðar vekja athygli um allan heim, og þær stóru þjóðir, sem telja sér ekki ógnaða af lítilli þjóð sem Íslandi, muni bæði dást að því frumkvæði og í hjarta sínu bera lotningu fyrir þeirri þjóð sem óhikað hefur á þann hátt baráttu fyrir rétti sínum.
Herra forseti. Ég vil leggja til að till. þessari verði vísað til utanrmn. að lokinni umr.