08.03.1984
Sameinað þing: 63. fundur, 106. löggjafarþing.
Sjá dálk 3513 í B-deild Alþingistíðinda. (3014)
378. mál, ríkisfjármál 1983
Jón Baldvin Hannibalsson:
Herra forseti. Ég gat nú ekki að því gert undir öllum þessum umr. um gatið hans Ragnars og gatið hans Alberts og meðan fyrri ræðumenn hafa verið að reyna að rimpa í þetta rómaða gat, að það leitaði á hugann gamall húsgangur eftir hann Bólu-Hjálmar svohljóðandi:
Nuddaði gegnum nákalt lík
napurt heljarkulið.
Góðverkanna götótt flík
gat það hvergi hulið.
Þetta er dálítið napurlega mælt og ég get nú ekki beðist velvirðingar á því fyrir hönd Bólu-Hjálmars, en hver var þessi góðverkanna flík sem hæstv. ríkisstj. hefur skrýðst? Jú, það var efnahagsstefna ríkisstj. í heild, eins og hún birtist okkur í nýrri stefnu í fjárlögum, lánsfjárlögum, peningamálum, fjárfestingarstjórn o. s. frv. Þessi góðverkanna flík er orðin ansi götótt og í staðinn fyrir að rimpa í gatið virtist mér hæstv. fjmrh. fyrst og fremst koma hér til að segja frá að flíkin væri öll gauðrifin, en mér virtist líka að hann stæði atgjörlega á gati um það hvernig ætti að rimpa í þetta. (Gripið fram í: Dyrhólagat.) Þetta er orðið Dyrhólagat, já, sem frægt er reyndar í íslenskri sögu af öðrum ástæðum. (Gripið fram í.) Ég þekki þá sögu, já.
Hér hafa margir ágætir menn orðið til þess að bera lof á hæstv. fjmrh. fyrir hreinskilnina. Það er þó altént bragarbót að reyna ekki að leyna því hversu komið er þessari flík og miklu skárra að játa fyrir þingheimi hvernig komið er, vísa málinu aftur til þings, eins og talað er um, og viðurkenna að nú fer fram 4. umr. fjárl. og við þurfum að endurskoða fjárlögin. Ég verð að játa það, um leið og ég tek undir þetta, að auðvitað gat hæstv. fjmrh. farið að eins og forverar hans, látið sem ekkert væri og gefið út sínar aukafjárveitingar og á annan hátt í samhengi efnahagsmála kynt elda verðbólgunnar, því að það kennir okkur margföld reynsla að ríkissjóður er sá aðili sem til skamms tíma hagnast hvað mest á verðbólgu — með öðrum orðum látið vandamálin leysast af sjálfu sér. Það er ekki séð fyrir endann á hvort það verði niðurstaðan. En ég gruna hann reyndar svolítið um græsku. Ég held að meginástæðan fyrir því að hæstv. fjmrh. fór svona að hafi lítið að gera með stjórn efnahagsmála. Ég held að þetta séu þau pólitísku hyggindi sem í hag koma. Ég held að hæstv. ráðh. sé fyrst og fremst að valda sig gagnvart þeim hrægömmum sem sitja honum á hægri og vinstri hönd, þ. e. samráðh. hans, svo að þeir komi kannske ekki allt í einu upp síðar meir þegar ástæða væri til og segi: Ja, nú er illa komið. Efnahagsstefna ríkisstj. er í molum, fjárlögin í molum, lánsfjárlögin í molum og allt hæstv. fjmrh. að kenna. — Það er ekki ráð nema í tíma sé tekið og ég held að þetta sé hyggilegt hjá hæstv. fjmrh. með hliðsjón af því að samráðh. hans hafa ekki vandað honum kveðjurnar að undanförnu, bæði út af kjaramálum og ýmsum fleiri málum.
Það er eitt sem skiptir kannske meginmáli fyrir almenning í landinu að fá út úr þessum umr. þegar hér er komið sögu. Menn eru búnir að tíunda hversu stórt þetta gat er og lýsa sínum skoðunum á því hverjar eru ástæðurnar, en spurningin er um úrræðin. Af því tilefni langar mig að beina nokkrum spurningum til hæstv. fjmrh. Því er nefnilega haldið fram í blöðum að það sé alrangt að hæstv. fjmrh. og hans menn standi á gati í þessu máli. Því er haldið fram að hann hafi lagt fram á ríkisstjórnarfundum till. um hvernig eigi að rimpa í gatið. T. d. er frá því skýrt í Dagblaðinu-Vísi s. l. miðvikudag að skattheimtuleiðinni vaxi nú mjög fylgi. Þar segir, með leyfi forseta:
„Skv. heimildum DV á sú skoðun drjúgt fylgi í stjórnarflokkunum að í stað „sjúklingaskattsins“ sé eðlilegt að hækka núverandi sjúkratryggingagjald eða taka upp nýtt hliðstætt gjald, þá til þess að brúa allt bilið í rekstri heilbrigðiskerfisins sem nú liggur fyrir og ekki sparast upp í. Sú skattheimta gæti numið um hálfum milljarði kr.
Þá er rætt um hækkun söluskatts eða niðurfellingar á undanþágum, hækkun bensíngjalds, hækkun á áfengi og tóbaki og ekki síst er talið eðlilegt að hækka tekjuskattsstigann í samræmi við nýjar launahækkanir. Í samtölum við stjórnarliða leggja þeir þunga áherslu á að finna leiðir til þess að hlífa hinum verst settu alveg við öllum hækkunum.“
Þetta er það sem sagt er um skattahækkanir í stjórnarblaðinu Dagblaðinu-Vísi. Það er síðan áréttað í stjórnarblaðinu Tímanum í dag, fimmtudag, þar sem gerð er grein fyrir tillögum sem sagt er að hæstv. fjmrh. hafi kynnt ríkisstj. um leið og tekið er fram að þær hafi hlotið heldur bágar undirtektir ýmissa stjórnarliða.
Þær tillögur eru í aðalatriðum þessar: Tekið verði upp nýtt almannatryggingagjald sem ráðgert er að skili 300 millj. kr. Það er heldur lægri upphæð en ríkisstj. er nýlega búin að undirgangast að færa til innan ramma fjárlaga sem eins konar kjarasamningabætur. Í öðru lagi er lagt til að staðið verði við fyrirheitið um 300 millj. kr. sparnað í heilbrigðis- og tryggingakerfinu. Í þriðja lagi er sagt að þessar tillögur felist í niðurskurði eða frestun framkvæmda til viðbótar því sem þó var reynt að gera í fjárlögum, en ekki tiltekin nein upphæð um það.
Þá er í fjórða lagi sagt frá því að hæstv. fjmrh. hafi lagt fram þá mjög skynsamlegu tillögu í ríkisstj. að stíga nú fyrsta skrefið í þá átt, úr því að svona er nú komið fyrir þjóðinni, að hætta rausnarlegum matargjöfum til útlendinga sem hafa verið sem kunnugt er ær og kýr framsóknarmanna og reyndar ýmissa sjálfstæðismanna líka, m. ö. o. stíga fyrsta skrefið í þá átt að draga úr útflutningsbótum. — Því lýsir Tíminn á þessa leið, með leyfi forseta:
„Fjmrh. mun einnig hafa gert tillögur um að útflutningsbótaréttur bænda verði lækkaður úr 10% í 8%, en Tíminn heyrir“ — og oft er nú í holti heyrandi nær — „að framsóknarmenn megi ekki heyra á það minnst.“
Þetta er það sem búið er að skýra frá að séu þær tillögur sem hæstv. ráðh. hefur lagt til í ríkisstj. Ég vil þess vegna nota tækifærið til að beina þeirri spurningu til hæstv. fjmrh., því að ég tel að það hafi ekki komið nægilega skýrt fram í hans máli: Er hér farið með rétt mál? Eru þetta í stórum dráttum þær tillögur sem hæstv. ráðh. hefur lagt fyrir ríkisstj.? Er það m. ö. o. satt að þetta sé sú leið sem hæstv. ráðh. boðar sem margsinnis hefur lýst því yfir, nánast farið með það vers kvölds og morgna síðan hann tók við embætti, að hann mundi ekki verða sá maður sem ætlaði að hækka gjöld frekar en orðið væri á almenningi í landinu? Á t. d. að leggja á sérstakt viðbótargjald vegna almannatrygginga, sérstakan almannatryggingaskatt? Er meiningin að hækka söluskatt? Er meiningin að breyta tekjuskattsstiganum til skattahækkunar? Eru þetta þær leiðir sem hæstv. fjmrh. boðar innan ríkisstj.? Í annan stað: Er það rétt að þessar tillögur hafi ekki fengið góðar undirtektir stjórnarliða?
Þetta tel ég alveg nauðsynlegt, úr því að þessu er slegið fram í stjórnarblöðum eftir áreiðanlegum heimildum, að fá upplýst. Eru þetta þær tillögur sem hæstv. ráðh. hefur lagt fram? Mér heyrðist í framsöguræðu hans áðan að hann ýjaði að hugmyndinni um að taka upp fjárlagagerð til lengri tíma, sem er ágæt hugmynd út af fyrir sig, að gera áætlun um ríkisbúskapinn til þriggja ára, og það væri kannske ekki loku fyrir það skotið að hann gæti sætt sig við einhverja nýja tekjuöflun, þ. e. skattahækkanir, til að leysa hluta af vandanum. Þetta eru alvarlegar spurningar, sérstaklega vegna þess að það er nýbúið að ganga frá kjarasamningum þar sem meginmálið var að ekki yrðu teknir aftur í formi nýrra skatta þeir fjármunir sem ríkisvaldið ætlaði að leggja í það púkk, það skyldi gerast innan fjárlagarammans óbreytts með millifærslum.
Ég treysti því að hæstv. ráðh. svari þessu hér á eftir og ætla þá aðeins að víkja að öðru máli, sem er spurningin um þetta rómaða fjárlagadæmi í samhengi við aðra þætti efnahagsstefnunnar.
Í tíð ríkisstjórnar Ólafs Jóhannessonar var það haft að gamanmálum að menn ættu að lesa stjórnarsáttmálann Ólafskver kvölds og morgna, og það var gefið út sérprentað og menn gengu með það í stórum stíl upp á vasann. Mér finnst að Steingrímskver njóti ekki sömu virðingar og kannske sé allt of lítið gert af því að rifja upp hverju lofað var. Hv. þm. Geir Gunnarsson minnti þó að vísu á það að hluta til og ég ætla aðeins að árétta það.
Ríkisstj. segir um ríkisfjármál og erlendar lántökur í sínum stjórnarsáttmála, með leyfi forseta:
„Auknum útgjöldum ríkissjóðs vegna þeirra aðgerða sem ákveðnar eru til þess að styrkja stöðu þeirra, sem lakast eru settir, [þ. e. brbl., hinar mildandi aðgerðir frá því á miðju sumri] verði eins og frekast er unnt mætt með sparnaði og aðhaldi í opinberum rekstri.“
Hér var um það að ræða að hinar mildandi aðgerðir þýddu útgjaldaaukningu upp á 400 millj. Þar á móti átti að koma sparnaður eða niðurskurður um 300 millj. kr. Nú skilst mér að upplýst sé að við það hafi ekki verið staðið.
Í annan stað segir, með leyfi forseta:
„Gerð fjárlaga fyrir árið 1984 miðast við að ná jafnvægi á ný í ríkisfjármálum.“
Það þarf ekki að tíunda í löngu máli eða með því að vitna í tölur að því markmiði hefur alls ekki verið náð. Ég leyfi mér að halda því fram að þær tölur sem nú hafa verið birtar um nettórekstrarhalla á fjárlögum fyrstu tvo mánuði ársins, eins og þær liggja fyrir nú, eigi eftir að hækka mjög verulega að óbreyttu ástandi. M. ö. o. er það nokkurn veginn augljóst mál að ríkissjóður mun á næstu mánuðum halda áfram að auka mjög verulega yfirdráttarskuld sína hjá Seðlabanka. Jafnvægi í ríkisfjármátum, þó að við tölum um það í þröngri merkingu, er því fjarri því að nást.
Í þriðja lagi segir í Steingrímskveri:
„Gagnger endurskoðun fari fram á ríkisfjármálum við undirbúning og gerð fjárlaga framvegis, með það fyrir augum að draga úr ríkisumsvifum og útgjöldum. Skipan tolla- og aðflutningsgjalda verði einfölduð, uppsöfnunaráhrifum eytt og stefnt að lækkun þeirra.“
Er það ekki einn meginvandi þessarar ríkisstj. að hún hefur alls ekki staðið við að gagnger endurskoðun fari fram á ríkisfjármálum við undirbúning og gerð fjárlaga? Ef litið er á þá greinargerð, sem hér hefur verið birt, sýnist mér augljóst mál að tekjuhlið fjárlaga hefur alls ekki brugðist. Margir voru ákaflega svartsýnir og töldu, miðað við þær samdráttaraðgerðir sem ríkisstj. greip til og í stórum dráttum voru óhjákvæmilegar, að þær væru svo harkalegar að það mundi koma fram í verulegum samdrætti í eftirspurn og kaupgetu. Sannleikurinn er sá, að það hefur alls ekki gerst. Það sem gerst hefur er að útgjaldahlið fjárlaga fer langt fram úr raunsærri tekjuáætlun vegna þess að þar eru útgjöld stórlega vanáætluð og í annan stað vegna þess að það hefur alls ekkert verið staðið við yfirlýsingar ríkisstj. um að hún ætli sér að skera niður ríkisútgjöld til að halda ríkisfjármálum í jafnvægi miðað við lægra hlutfall ríkisútgjalda sem hlutfall af þjóðarframleiðslu en áður hefur verið. Þetta er það sem hefur brugðist.
Loks segir í fjórða lagi í Steingrímskveri:
„Aðhalds verði gætt í erlendum lántökum og þær bundnar við hagkvæmar framkvæmdir.“
Aðhalds gætt í erlendum lántökum! Það er nú helst að það sé. Hæstv. fjmrh. er margbúinn að lýsa því yfir, það er eitt af rauðu strikunum, að fari erlendar skuldir yfir hin margendurteknu 60% af þjóðarframleiðslu sé hann farinn. Og hvenær hafa menn vitað til þess að hæstv. fjmrh. ríkisins standi ekki við það sem hann hefur sagt? Það stefnir allt í að yfir þessi mörk verði farið. Og hvernig stendur á því? Það er vegna þess að innlend lánsfjáröflun hefur að verulegu leyti brugðist og í öðru lagi að lánsfjármálin eins og þau liggja fyrir þingi núna eru með sama marki brennd og fjárlögin. Það eru hrikalegar upphæðir sem vitað er að verður að afla en alls ekki eru gerð nein skil á innan ramma lánsfjárlaga. Ég nefni bara t. d. skuldbreytingamál helstu atvinnuvega þjóðarinnar. Skuldbreytingamál í sjávarútvegi kalla óhjákvæmilega á öflun lánsfjár upp á nokkur hundruð millj. kr., þó að ekki sé talað um neitt annað en almenn vanskil útgerðarfyrirtækja t. d. vegna aðfanga rekstraraðila, við olíufélög o. s. frv. Það liggur fyrir Alþingi frv. til l. um skuldbreytingar bænda. Tölur þar eru mjög á reiki. Það er þó vitað að þær hljóta að nema, ef miðað er við áform flutningsmanna, eitthvað á annað hundrað millj. kr. Ég nefni þetta aðeins sem dæmi um það hvernig komið er. M. ö. o. held ég því fram fullum fetum að þessi umrædda góðverkanna götótta flík, efnahagsstefna ríkisstjórnarinnar, sé að verða ansi skjóllítið fat.
Ef við lítum á ríkisbúskapinn í þrengri merkingu, þ. e. fjárlögin og A-hluta fjárlaga, er alveg ljóst að rekstrarhallinn þar er orðinn mjög verulegur og að óbreyttu mun hann fara vaxandi alveg óhjákvæmilega. Ef við lítum á lánsfjárþáttinn, þ. e. þann hlutann af ríkisbúskapnum sem forverar hæstv. fjmrh. hafa venjulega sópað undir teppið, allt sem út af stendur hefur venjulega verið sett þar, ætlaði hæstv. ríkisstj. að snúa þar við blaðinu, stöðva erlenda skuldasöfnun og beita markvissari arðsemismælikvörðun á lánveitingar, bæði í lánsfjáröflun og nýtingu lánsfjár. Þar standa málin þannig, að innlend lánsfjáröflun hefur brugðist svo nemur nokkrum hundruðum millj. kr. og auk heldur er um að ræða vanáætlun sem allt stefnir í að verði leyst með auknum erlendum lánum. Því er haldið fram að skuldahlutfallið sé núna, hlutfall erlendra skulda miðað við þjóðarframleiðslu, um eða yfir 58% og hvert 1% í viðbót þýði um 640 millj. kr. Bara skuldbreyting að hluta til í sjávarútvegi nær því þegar, þó ekki sé um neitt annað að ræða, og ef leysa á vöntun vegna þess að innlendi lánsfjármarkaðurinn hefur brugðist með svipuðum hætti erum við komin með hitt prósentið. Við erum því komin yfir þessi 60%, þ. e. ef þessi mál verða ekki leyst með öðrum hætti, annaðhvort róttækari niðurskurði eða nýrri tekjuöflun.
Ég hef nefnt fjárlög og lánsfjárlög. Ég tek undir það sem kom fram í máli hæstv. forsrh. Hann sagði helsta áhyggjuefni ríkisstj. núna ástandið í peningamálum. Hvað er að gerast í peningamálum? Það er ekki bara að ríkissjóður sé að verulegu leyti rekinn með sláttumennsku hjá Seðlabanka. Bankakerfið sem slíkt eykur óðum yfirdrátt sinn hjá Seðlabanka. Til samans hefur þetta þau áhrif að peningamagn í umferð fer ört vaxandi. Tölur hafa verið nefndar um útlánapólitíkina, hvernig hún stendur á þessum fyrstu tveimur mánuðum ársins. Þar hefur verið nefnt að ef útlánaaukning bankanna fyrstu tvo mánuði ársins er framreiknuð til heils árs, og þá eru það tölur fyrir utan aukningu afurðalána, sé um að ræða u. þ. b. 61.4% aukningu útlána. Í heild sinni þýðir þetta að sláttumennska ríkissjóðs, sláttumennska bankanna, gífurleg útlánaþensla bankanna þýðir gífurlegan þrýsting í átt til aukinnar og vaxandi verðbólgu.
Við þetta allt saman má bæta því að öll loforð sem gefin hafa verið að því er varðar fjármögnun húsnæðislánakerfisins eru, eins og flestir menn sáu fyrir og skilmerkilega var fram tekið í umr. um húsnæðismál, í skötulíki. Þó að Þjóðviljinn ýki þær tölur og tvítelji að sumu leyti eru engu að síður nokkuð öruggar heimildir fyrir því að fjárvöntunin í húsnæðislánakerfinu getur ekki verið mikið undir 600 millj. kr. Þannig er eiginlega sama hvar litið er, hvort heldur er á fjárlögin, lánsfjárbúskapinn, húsnæðismálin, peningamálin, útlánapólitíkina. Þessi skjólgóða flík hæstv. ríkisstj., hempan hans Alberts, sem samrh. hans vilja gera hann prívat og persónulega ábyrgan fyrir að hann beri nú með sóma, virðist öll vera að verða að druslu. Ég skil ósköp vel að slíkur skartmaður sem hæstv. fjmrh. kæri sig ekkert um að hampa slíkum klæðum miklu lengur ef fer sem horfir. (Fjmrh.: Ég axla ábyrgðina.) Já. Þá er um það að ræða að hæstv. ráðh. ætli sér að bera þessa götóttu flík á báðum öxlum um sinn. (Fjmrh.: Að vanda.) Já, að vanda.
Ég ætla ekki að hafa þessi orð miklu fleiri. Ég skil ákaflega vel að nauðsynlegt er fyrir hæstv. ráðh. að leggja nú málið fyrir þingið. Eins og ég sagði áðan er augljóst hvað hann er að fara í þeim efnum. Hann er að tryggja sig fyrir fram, setja undir þann leka að samráðherrar hans, hvort heldur eru í hans eigin flokki eða í samstarfsflokknum, leiki þann leik síðar að kenna honum einum um hvernig komið er, vegna þess að hæstv. ráðh. gera sér grein fyrir að gatið er í reynd miklum mun stærra en fram hefur komið í fjárlögunum einum og að efnahagsstefna ríkisstj. er núna því miður á mjög völtum fótum.
Hvað á að gera? spyrja menn. Ég tók eftir því að hv. þm. Lárus Jónsson nefndi það aftur nú, sem hann tók fram við fjárlagaumræðuna s. l. haust, að ef hæstv. núverandi ríkisstj. hefði til ráðstöfunar sömu fjármuni og fyrrverandi ríkisstj. hefði hún úr að spila um 5–6 milljörðum kr. hærri upphæð en reyndin væri. Þessu hefði hæstv. ríkisstj. afsalað sér, skildist mér. Nú er fyrst og fremst um það að ræða, eins og enginn neitar, að hæstv. ríkisstj. hefur náð tímabundnum árangri gegn verðbólgu fyrst og fremst í krafti einnar aðgerðar, þ. e. að afnema með lögum sjálfvirkt vísitölukerfi launa. Það sem þessi mynd af efnahagsstefnunni í heild segir okkur er að sá tímabundni árangur er í stórkostlegri hættu vegna þess að ríkisstj. hefur ekki staðið við að fylgja þeim aðgerðum eftir með samræmdum aðgerðum á öðrum sviðum efnahagsmála, í ríkisfjármálum, í lánsfjármátum, í peningamálum o. s. frv.
Hin pólitíska niðurstaða af þessu máli er ákaflega einföld. Og hver er hún? Hún er sú að það sannast enn einn ganginn að vilji menn raunverulega stokka upp ónýtt stjórnkerfi í fjárfestingarmálum og spillt kerfi í lánsfjárpólitík er ekki hægt að ná árangri í þeim efnum með því að stjórna með Framsfl. Það er niðurstaðan af þessum umr. Það er bókstaflega ekki hægt. Þetta staðfestir það sem fram kom í stjórnarmyndunarviðræðunum milli allra flokka. Þegar settar voru fram kröfur um að ráðist yrði í það hreinsunarverk að afnema vitlaust og gagnslaust en skaðlegt sjálfvirkt vísitölukerfi launa var talað um að því yrði fylgt eftir t. d. með því að stokka upp hið sjálfvirka verðmyndunarkerfi landbúnaðarins, að stíga a. m. k. fyrstu skrefin í þá átt að hætta óréttlætanlegum matargjöfum í formi útflutningsbóta til ríkra grannþjóða, að hverfa af þeirri braut að halda áfram að verja rúmum milljarði króna til niðurgreiðslna á framleiðslu landbúnaðarafurða, sem að sjálfsögðu eru framleiðsluhvetjandi og þar af leiðandi algjörlega andstæðar yfirlýstum markmiðum í landbúnaðarmálum. Öll þessi mál skyldi taka til meðferðar, öll þessi grundvallaratriði um uppstokkun á því fjármálakerfi sem leiddi til óðaverðbólgu í tíð fyrri ríkisstj., en þegar að því kemur er mjög einfalt svar af hálfu Framsfl.: Það kemur ekki til greina. M. ö. o. er þarna um að ræða þeirra heilögu kýr. Hæstv. fjmrh. er núna að reyna það rétt einn ganginn enn að ef hann ætlar að leysa þetta vandamál án þess að leggja á þjóðina nýja skatta á hann ekki annarra kosta völ en að skera niður þar sem fitan er mest í þessum bólgna ríkisbúskap og það er í landbúnaðarkerfinu. Fái hann það ekki fyrir ofríki framsóknarmanna, sem þarna sitja við hliðina á honum, er ákaflega fátt um fína drætti hjá honum svo að ná megi settum markmiðum.
Ég ætla ekki að hafa mín orð fleiri. Meginatriði í mínu máli er að ríkisstj. stendur ekki aðeins frammi fyrir ríkisfjármálavanda, hún stendur frammi fyrir því vandamáli að efnahagsstefna hennar í heild er að gliðna og að góðverkanna flík, sem hún klæddist í upphafi, er núna að verða slitið og snjáð fat.