10.04.1984
Sameinað þing: 79. fundur, 106. löggjafarþing.
Sjá dálk 4587 í B-deild Alþingistíðinda. (3962)
280. mál, rekstarvandi í sjávarútvegi
Flm. (Svanfríður Jónasdóttir):
Herra forseti. Ég mæli hér fyrir till. til þál. um kosningu milliþinganefndar vegna rekstrarvanda í íslenskum sjávarútvegi. Er hún 280. mál í sameinuðu þingi á þskj. 539. Till. er svohljóðandi, með leyfi forseta:
„Alþingi ályktar að kjósa sjö manna milliþinganefnd er skilgreini rekstrarvanda íslensks sjávarútvegs, safni saman upplýsingum og bendi á leiðir til úrbóta.
Í starfi sínu gerir nefndin m. a. samanburð á rekstrarskilyrðum útgerðar og fiskvinnslu hér á landi og í samkeppnislöndum okkar. Í því sambandi athugi nefndin sérstaklega eftirfarandi:
1. Olíuverð til fiskiskipa.
2. Orkuverð til fiskvinnslu, svo sem frystingar og bræðslu.
3. Viðhalds- og þjónustukostnað, svo sem verð á tækjum, vélum og varahlutum.
4. Fjármagnskostnað og fjármögnun fjárfestinga.
5. Flutningskostnað útflutningsafurða.
6. Söluverðmæti afurða á erlendum mörkuðum.
7. Launakostnað í veiðum og vinnslu.
8. Ríkisstyrki.
Nefndin skili af sér með skýrslu til Alþingis fyrir næstu áramót.
Nefndin hafi samvinnu við hagsmunaaðila í sjávarútvegi svo sem þurfa þykir og ráði sér sérfræðiaðstoð ef með þarf.
Kostnaður við störf nefndarinnar greiðist úr ríkissjóði“.
Meðfylgjandi er stutt grg. sem ég ætla að leyfa mér að lesa líka, með leyfi forseta:
„Það er staðreynd að hver íslenskur sjómaður fiskar meira en annars staðar gerist og að færri skip eru notuð til að ná þeim afla en hjá þeim þjóðum sem við gjarnan berum okkur saman við.
Það er einnig staðreynd að sjávarútvegurinn hefur verið og er enn meginundirstaða íslensks efnahagslífs og nægir í því sambandi að benda á hlutdeild hans í útflutningstekjum okkar, en hún hefur undanfarin ár verið á bilinu 70–80%. Á sama tíma hafa ársverk í veiðum og vinnslu aðeins verið 13.5–14.5% af unnum ársverkum.
Þrátt fyrir þessar staðreyndir hefur rekstrargrundvöllur sjávarútvegs verið með þeim hætti að hann berst í bökkum og kjör þess fólks, sem við hann vinnur, oft og tíðum bæði lakari og ótryggari en gerist hjá öðrum stéttum, en kjör þessa fólks eru nátengd þeim rekstrarskilyrðum, sem sjávarútveginum eru búin.
Það er ljóst að til þess að sjávarútvegurinn geti keppt við aðrar greinar um vinnuafl og svarað kröfum um aukin gæði og verðmætasköpun þarf að tryggja rekstrargrundvöllinn.
Í ljósi þessa og mikilvægis sjávarútvegsins í þjóðarbúskapnum gerir till. ráð fyrir að dregnar verði saman víðtækar upplýsingar um rekstrarskilyrði sjávarútvegs og stöðu hans, m. a. með tilliti til aðstæðna sjávarútvegs í samkeppnislöndum okkar. Í framhaldi af slíkri gagnasöfnun verði bent á leiðir til úrbóta.“
Það má segja að tilgangur þeirrar þáltill., sem hér liggur fyrir, sé tvíþættur. Það en í fyrsta lagi að unnt verði í ljósi þeirra upplýsinga, sem nefndinni er gert að safna saman, og þeirrar yfirsýnar sem nauðsynleg er að gera ráðstafanir til að komast úr því fari tímabundinna lausna sem tíðkaðar hafa verið og ekkert lát er á, sbr. þau lagafrv. sem nú eru til meðferðar hér á hv. Alþingi. Í öðru lagi er tilgangurinn að við gerum okkur ljóst hvernig búið er að samkeppnisaðilum okkar því eins og fram kemur í grg. er ekki svo lítið í húfi fyrir okkur Íslendinga að standa okkur á mörkuðum þar sem 70-80% útflutningstekna okkar koma frá þessum atvinnuvegi.
Enda þótt þeir sem sjá um sölu sjávarafurða okkar, einstaklingar og samtök, hafi nokkra yfirsýn yfir markaðsmálin hver fyrir sig skortir heildaryfirsýn og úttekt á stöðu okkar gagnvart þeim sem við keppum við. Gæði íslenskra afurða hafa hingað til verið okkar besta söluvopn og vegna gæðanna hefur okkur oft tekist að ná hærra verði en öðrum. En nú er vitað að t. d. Kanadamenn eru að gera sérstakt átak í gæðamálum. Menn hafa væntanlega líka tekið eftir því í fréttum í gær að Kanadamenn ætla sér á næstu tveimur árum að bæta við þorskveiðikvóta sinn álíka miklu magni og öllum okkar þorskveiðikvóta er í ár. Miðað við þetta er eðlilegt að við gerum okkur grein fyrir því hver áhrif þessa geta orðið ekki aðeins á Bandaríkjamarkaði heldur einnig á saltfisk- og saltsíldarmörkuðum því þar eru þeir einnig að verða áberandi umsvifamiklir. Ýmiss konar ríkisaðstoð er við sjávarútveg í nágrannalöndum okkar og Kanada. Auðvitað hefur slíkt áhrif á samkeppnisstöðu okkar og gott fyrir okkur að hafa slík atriði á hreinu.
Hvað varðar fyrra atriðið er ljóst að vegna eðlis sjávarútvegsins, vegna sveiflna á mörkuðum og sveiflna í veiðum þarf iðulega að grípa til tímabundinna ráðstafana eða millifærslna innan greinarinnar, svo óvinsælt orð sé notað. Það nær auðvitað ekki nokkurri átt að þannig sé búið að undirstöðuatvinnuveginum að rekstur standi sífellt í járnum eða tap sé á honum og að þeir sem með reksturinn fara skuli þurfa að eyða stærstum hluta tíma síns í að bjarga fyrirtækjunum frá viku til viku í stað þess að hafa tíma til að styrkja reksturinn og huga að framtíðarmöguleikum. Meðan svo er er hætt við að ýmislegt fari úr böndum og að fjárfestingar verði ekki eins markvissar og skynsamlegar og best væri með tilliti til afkomu greinarinnar og þjóðarhags.
Það hefur verið mjög í tísku undanfarin misseri að benda á fjárfestingar í sjávarútvegi sem meginskaðvaldinn í íslensku efnahagslífi. Þrátt fyrir að erlendar skuldir vegna sjávarútvegs, og nú er ég að tala um langtímaskuldir, námu aðeins rúmum 16% í árslok 1983 af heildarlangtímaskuldum íslenska ríkisins. Þannig hefur mátt sjá og heyra hvern éta upp eftir öðrum í ræðu og riti að fjárfestingar undanfarinna ára í sjávarútvegi séu hreint að sliga þjóðarbúið, sérstaklega fiskiskipaflotinn. Einhvern veginn fáum við það á tilfinninguna, sem byggjum sjávarplássin, framleiðslustaðina, að fjöldi landsmanna viti ekki lengur af hverju þessi þjóð er rík. Dágóður hópur virðist því miður standa í þeirri trú að fiskiskip, togarar og vinnslustöðvar séu eins konar leikföng sem ríkisvaldið skammti landsbyggðarlýðnum, honum væntanlega til skemmtunar í fásinninu, en að hér sé verið að renna stoðum undir aukna verðmætasköpun, auknar gjaldeyristekjur, sem skila sér e. t. v. síst í sjávarplássinu, það virðist hverfa í skuggann. Ég ætla mér ekki að fara að standa vörð um allar þær fjárfestingar sem gerðar hafa verið í sjávarútvegi undanfarin ár. Þar sem annars staðar getum við vissulega fundið hæpnar fjárfestingar. En sá málflutningur sem hæst hefur borið er fjarri öllu lagi.
Við skulum aðeins líta á þennan margfræga fiskiskipaflota. Sá skrifborðstalnaleikur sem tíðkaður hefur verið gengur út á að leggja saman stærð skipanna í brúttórúmlestum og draga síðan frá leyfilegt aflamagn fiskjar í tonnum og fá þannig út að fiskiskipaflotinn sé 1/3 of stór. Niðurstaðan er svo fáránleg að það tekur varla tali. Samt sem áður virðist þessi skrifborðsniðurstaða hafa haft þau áhrif að jafnvel fréttamenn ríkisfjölmiðla spyrja í sakleysi sínu þegar rætt er um kvótann hvort þetta sé leiðin til að fækka skipunum um 1/3, rétt eins og búið sé að ákveða einhvers staðar að það skuli gert. Hins vegar vita þeir sem til þekkja að fiskiskipafloti okkar er meira eða minna sérhæfður, þ. e. hann er byggður fyrir ákveðnar veiðar miðað við ákveðnar aðstæður, eins og t. d. loðnuflotinn, og þeir vita líka að flotanum hefur verið haldið til veiða svo sem leyfilegt hefur verið allan ársins hring í öllum veðrum með miklu álagi á vélar og tæki, skip og ekki síst mannskap, enda veiðum við meira en aðrir. En þrátt fyrir þetta og alla þessa sókn tókst flotanum okkar ekki að ná leyfilegu aflamagni á s. l. ári og færri skip hefðu líklega náð enn þá minna. Og við skulum ekki gleyma því að þá voru líka verulegar takmarkanir á sókn í ákveðna fiskistofna þó það héti ekki kvóti þá.
Hvað varðar árið í ár eru aðstæður það sérstæðar að það væri í meira lagi furðulegt ef teknar yrðu ákvarðanir um niðurskurð fiskiskipaflotans á grundvelli þess, vegna þess að hið yfirlýsta markmið aflatakmarkananna er að byggja upp fiskistofnana og væntanlega þurfum við vel útbúin skip til að sækja þann afla sem það á að skila okkur. Samkvæmt tölum frá Hafrannsóknastofnun hefur meðalþorskafli á Íslandsmiðum undanfarna áratugi verið um 400 þús. tonn á ári. Við skulum því ekkert örvænta þó á móti blási í bili.
Við skulum líka gera okkur grein fyrir því, að þó skipin hafi stækkað í brúttórúmlestum talið nota þau enn þá sömu veiðarfæri og meðan minni skip voru notuð til veiðanna. Þar hefur ekki orðið sú gjörbylting sem orðið hefur í annarri tækni. Aukinn tækjabúnaður um borð í skipunum krefst meira rýmis, en það hefur jafnframt haft í för með sér fækkun í áhöfn skipanna. Sjálfsagt hefur engin stétt gengið jafnhart fram í því að fækka í eigin röðum með aukinni tækni og sjómenn.
En stór hluti af þeirri stækkun sem hefur orðið í flotanum er til kominn vegna þess að nú er betur búið að þeim sem starfa um borð í skipunum, þ. e. sjómönnunum sjálfum. Hér áður fyrr var algengt að jafnvel tveir menn deildu koju, en nú deila menn klefa og hafa að sjálfsögðu sína eigin koju og aðstöðu til að þrífa sig. Þetta er sú meginbreyting sem hefur verið að ganga yfir íslenska fiskiskipaflotann. Það væri gaman til samanburðar að benda á að fyrir nokkrum áratugum bjó íslenska fjölskyldan, sem var kannske 6–8 manns á þeim tíma, í 40–50 fermetra húsnæði á meðan 3–4 manna fjölskyldan í dag býr í 120–140 fermetra húsnæði. Þannig er greinilegt að þær auknu kröfur sem við gerum í landi eru jafnframt gerðar til sjós og ekki nema sjálfsagt.
Að lokum, tengt þessari umræðu vegna umræðna um öryggismál sjómanna, held ég að við megum aldrei missa sjónar á að besta öryggistæki sjómannsins er að sjálfsögðu gott og vel útbúið skip. Það hlýtur alltaf að verða númer eitt.
En áður en ég skil við þetta fjárfestingartal vildi ég gjarnan benda á að það getur líka verið bagalegt að fjárfesta ekki eða hafa ekki fjárfest. Í því sambandi er vert að benda á að í dag ætla margir að bæta sér skaðann í botnfiskveiðunum með því að veiða rækju. Við heyrum af breytingum á togurum í þá veru að þeir geti soðið, fryst og gengið frá rækjunni um borð, unnið hana beint á markað og gert þannig að verðmætari útflutningsvöru en aðrir vinnsluhættir gera. Fyrir sjö árum var byrjað að gera út einn slíkan togara, lítinn, sérsmíðaðan til rækjuvinnslu. Útgerðaraðilar vildu síðan fá að kaupa annan stærri til að þróa veiðarnar þegar sýnt var að ekki var hægt að halda hinum úti einskipa yfir vetrarmánuðina langt út í sjó. Það gekk ekki. Menn sáu ekki ástæðu til þess á þeim tíma að huga að möguleikum á þessu sviði. En ólíkt held ég að við stæðum betur að vígi nú ef fengist hefði að fylgja þeim tilraunum betur eftir.
Í fiskvinnslunni hefur svipuð þróun átt sér stað og í flotanum. Við eigum stærri og fullkomnari hús, aukin vélvæðing og tækni hafa skilað meiri og betri vöru til útflutnings og sem betur fer hefur líka hluti af fjárfestingunni farið í að bæta aðstöðu starfsfólks þó svo að þar sé enn víða pottur brotinn.
En hvað svo sem mönnum kann að finnast um fjárfestingarnar er ljóst að við gerum æ meiri kröfur til sjávarútvegsins og það er líka alveg sjálfsagt. Hingað til höfum við aðeins nýtt það besta úr fiskinum en að mestu látið aðra möguleika ónýtta, og þeir eru margir eins og mönnum hér inni er kunnugt. Það má t. d. benda á að loðdýraræktin, sem hefur verið tískulausn ýmissa í atvinnumálum undanfarið, byggir nánast á nálægð við verstöð og sama virðist uppi á teningnum þegar menn ræða um lífefnaiðnað. Þar á að notast við úrgang frá sjávarútvegi og landbúnaði, þ. e. hefðbundnum atvinnugreinum okkar Íslendinga. En möguleikarnir eru miklu fleiri og nánast óþrjótandi ef við viljum leggja í það fjármuni að kanna þá og nýta. Það verður bara að vera samræmi á milli þeirra krafna sem við gerum til sjávarútvegsins og þess sem við ætlumst til af honum og þess hvernig við búum að greininni og því fólki sem vinnur í sjávarútvegi. Kjör þessa fólks eru því miður oft og tíðum bæði lakari og ótryggari en almennt gerist. Það verður sjálfsagt hvað gleggst á þessu ári þegar reikna má með að atvinnuleysi vegna aflaminnkunar bitni fyrst og harðast á þessu fólki.
Hvað varðar rekstrargrundvöllinn sjálfan, sem hefur gleymst um sinn vegna umræðunnar um kvótann, það má segja að hann hafi fallið í skuggann, ætla ég ekki að fara að tíunda hér afkomutölur útgerðar eða einstakra vinnslugreina. Þeim tölum, sem hafa verið birtar um slíkt og þm. hafa að mér skilst margoft haft á borðum sínum í vetur, ber ekki alls kostar saman. Það skiptir ekki öllu máli. Ég held ég fari ekki að hefja talnalestur í því sambandi. En reksturinn hefur í heildina tekið verið afar þungur. Það held ég að öllum sé ljóst. Annars væru ekki uppi umræður um rekstrarvandann og hefðu ekki verið uppi.
Rekstur í sjávarútvegi er að sjálfsögðu háður fjármagnskostnaði og þjónustukostnaði engu síður en verði afurða á erlendum mörkuðum. Og þar sem hér er um útflutningsatvinnugrein að ræða er ekki möguleiki á að velta kostnaðarhækkunum út í verðlagið, eins og innlendir þjónustuaðilar hafa fengið að gera, enda verulegur afkomumunur á milli þessara greina. Um það bera vitni taptölur annars vegar í sjávarútveginum og hagnaðartölur hins vegar, sem nú liggja fyrir fyrir 1983, hjá hverju þjónustufyrirtækinu á fætur öðru og muna menn þar væntanlega eftir bæði Eimskip og Flugleiðum.
Á undanförnum mánuðum hafa verið í undirbúningi hjá núverandi ríkisstj. miklar breytingar á fjármálamarkaði og má segja að úttínur þessara breytinga hafi verið að koma í ljós undanfarið. Fjmrh. reið á vaðið og bauð út ríkisvíxla með ávöxtun umfram ávöxtunarmöguleika í bönkum og viðbrögð bankanna eru núna að koma. Þeir svara með tilboðum til fjármagnseigenda sem geta ekki verið lakari en það sem ráðh. býður. En peningarnir verða hvorki til í höndum ráðh. né heldur í bönkum og á sama hátt og ráðh. þarf að auka álögur til að greiða aukna vexti þurfa bankarnir að hækka vexti útlána, þ. á m. til atvinnustarfsemi, til að geta staðið undir sínu og ekki óhugsandi að þeir fari að bjóða út útlán. En hverjir geta þá boðið hæstu vextina? Það verður tæpast sjávarútvegurinn í þeirri stöðu sem hann er. Hins vegar bendir margt til að þjónustuaðilar, sbr. áðurgreind félög, geti tekið dýr lán, enda geta þeir hækkað verð fyrir sína þjónustu ef gróðinn lækkar um of að þeirra mati. Og hvað varðar samanburð við samkeppnislöndin gæti verið fróðlegt fyrir okkur öll og gagnlegt fyrir ýmsa að fá að vita af hverju olíuverð til fiskiskipa á Íslandi er og hefur verið u. þ. b. 1/4 hærra hér en í Brettandi, af hverju orkuverð til fiskvinnslu er lægra t. d. í Færeyjum en í okkar orkuríka landi, af hverju viðhaldskostnaður er minni sé farið með skipin í klössun erlendis og af hverju það kostar meira að flytja loðnumjöl frá landinu en til landsins. Það eru ýmsar svona fullyrðingar og staðhæfingar sem eru á floti og væri fróðlegt fyrir okkur öll að vita hvað er satt og rétt í þessu og gagnlegt fyrir þá sem taka að sér að benda á leiðir til úrbóta.
Vegna allra þessara umræðna um rekstrarvanda, rekstrarerfiðleika, að sjávarútvegurinn sé kominn út að endamörkum og geti nú ekki meira, virðist vantrú á getu sjávarútvegsins stinga sér víða niður. T. d. hefur aðsókn að Sjómannaskóla Íslands farið minnkandi. É óttast að þar sé vantrú á ferðinni að einhverju leyti. Í ljósi þess að hér er um undirstöðuatvinnuveg að ræða er afar bagalegt ef neikvæð umræða verður til þess að ungt fólk fráfælist nám sem leiddi það inn í vinnu við sjávarútveginn því að þessi atvinnugrein þarf svo sannarlega á vel menntuðu og hæfu vinnuafli að halda engu síður en aðrar.
Varðandi viðhorfin langar mig að nefna hér dæmi um áherslur sem gætu nú bent til þess að vantrúin, sem ég minntist á áðan, væri víðtækari en okkur e. t. v. órar fyrir. Nú um hríð hafa verið uppi raddir um það, eins og ég sagði áðan, að tækifæri í sjávarútvegi væru fullnýtt, — þetta er ekki ný speki, hún er orðin líklega tveggja áratuga gömul a. m. k., — og að framtíðarmöguleikar okkar væru í stóriðju, málmbræðslu af einhverju tagi. Gott og vel. Slíkar verksmiðjur hafa verið reistar, bæði álverið í Straumsvík og járnblendiverksmiðjan á Grundartanga. Og nú skyldi maður ætla, miðað við alla þá athygli og umræðu sem rekstur af þessu tagi hefur fengið, að maður tali nú ekki um allar utanferðir háttsettra manna á fundi eigenda verksmiðja af þessu tagi, að eftir miklu væri að sækjast. En við skulum lita á staðreyndir og við skulum nota skreiðina okkar, sem þykir ekki það merkilegasta af framleiðslu sjávarafurða, til samanburðar.
Árið 1981 var útflutningsverðmæti skreiðar 13.9% af heildarútflutningi. Það sama ár var útflutningsverðmæti áls og járnblendis 5.1% af heildarútflutningi, þ. e. nettóútflutningstekjur. Árið 1982 voru sambærilegar tölur 4.5% í áli og járnblendi samanlagt, en einnig 4.5% fyrir skreið, en þá var hætt að flytja skreið út um mitt ár og birgðir söfnuðust upp. Það hefði mátt ætla, miðað við allar sendinefndirnar, ráðherra- og seðlabankastjóraferðirnar sem farnar hafa verið vegna áls og járnblendis, að það hefði verið gert út með fríðan flokk til Nígeríu með a. m. k. ráðh. ef ekki líka seðlabankastjóra í broddi fylkingar. En ekkert slíkt hefur gerst. Menn sem gegna slíkum lykilstöðum á Íslandi hafa aldrei til Nígeríu komið. Af því má kannske ráða hvað það er sem þykir mikilvægt á Íslandi.
Ég ætla að taka það fram, af því að þetta dæmi er svo makalaust, að þessar tölur eru upp úr því riti Þjóðhagsstofnunar sem heitir Þjóðarbúskapurinn og dæmið fyrst og fremst dregið upp til að sýna fram á þann áherslumun sem virðist vera gagnvart atvinnustarfsemi í landinu.
Ég held að til þess að við gerum okkur betri grein fyrir af hverju við erum rík, eins og ég sagði áðan, þurfum við að haga umræðunni um sjávarútveginn á örlítið annan hátt en verið hefur. Hún þarf að vera jákvæðari einfaldlega vegna þess að þarna eru óteljandi möguleikar og þetta er grein sem er okkar undirstöðuatvinnugrein og hörmulegt ef menn missa á því trúna að hægt sé að lifa í þessu landi af því sem þessi endurnýjanlega auðlind gefur af sér ásamt og með öðru að sjálfsögðu. Ég held að fyrsta skrefið í áttina til þess að við eflum aftur trú á þennan atvinnuveg sé að rekstrargrundvöllur hans verði tryggður þannig að ungt fólk geti hugsað sér að vinna við þennan atvinnuveg og að við fáum rétta mynd af því hvað er mikilvægt. Ég vænti þess að þessi till., ef samþykkt verður, geri sitt gagn í því að við gerum okkur betri grein fyrir því hvernig við eigum að vinna okkur út úr þeim vanda sem hér hefur að steðjað.
Að lokum, herra forseti, geri ég þá till. að að lokinni þessari umr. verði þessari till. vísað til hv. atvmn.