25.10.1984
Sameinað þing: 10. fundur, 107. löggjafarþing.
Sjá dálk 502 í B-deild Alþingistíðinda. (311)

3. mál, umsvif erlendra sendiráða

Flm. (Hjörleifur Guttormsson):

Herra forseti. Ég mæli hér fyrir þáltill. sem ég flyt á þskj. 3 um takmörkun á umsvifum erlendra sendiráða hérlendis. Till. er svohljóðandi:

„Alþingi ályktar að fela ríkisstj. að setja reglur um takmarkanir á umsvifum erlendra sendiráða hérlendis, m.a. varðandi fjölda sendiráðsmanna og byggingu og kaup fasteigna á grundvelli laga nr. 16/1971 og laga nr. 30/1980.

Við mótun á þessum reglum verði m.a. höfð hliðsjón af smæð íslensks samfélags og af starfsemi og aðbúnaði að íslensku utanríkisþjónustunni í löndum sem Íslendingar hafa stjórnmálasamband við og starfrækja sendiráð.“

Í grg. segir m.a.:

„Hliðstæð till. var flutt á síðasta þingi en varð þá ekki útrædd. Þáltill. er flutt hér óbreytt, en í grg. er m.a. tekið mið af svörum utanrrh, frá 7. mars 1984 við fsp. flm. um erlend sendiráð, upplýsingastarfsemi og menningarstofnanir á vegum erlendra aðila hér á landi. Er svar utanrrh. birt sem eitt af fskj. með till.“

Ísland hefur nú stjórnmálasamband við 75 ríki að ég hygg. Þar af eru sendiherrar tilnefndir gagnkvæmt í 53 löndum. Hér í Reykjavík eru starfandi 12 erlend sendiráð en Ísland hefur sendiráð í 10 löndum og að auki er sendiráð Íslands hjá Sameinuðu þjóðunum í New York.

Í grg. með till. er enn fremur birt yfirlit byggt á upplýsingum utanrrn. um fjölda starfsmanna við sendiráðin í Reykjavík og fjölskyldumeðlimi erlendra sendiráðsmanna. Af þessu yfirliti sést að fjöldi starfsmanna er mestur við bandaríska sendiráðið eða 44 talsins, þar af eru 22 erlendir starfsmenn og 22 íslenskir, af þeim þrír lausráðnir. Við sovéska sendiráðið eru 37 erlendir starfsmenn, en engir Íslendingar. Eru Sovétríkin með langstærsta hóp erlendra sendimanna (diplómata) hérlendis og hefur þeim fjölgað um tvo frá því fyrir fimm árum, en um einn hjá bandaríska sendiráðinu. Frakkland er hið þriðja í röð sendiráða hvað starfsmannafjölda áhrærir með alls 16 starfsmenn, þar af 10 erlenda, en önnur ríki þaðan af færri. Í engu tilviki nema hjá Sovétríkjunum og Bandaríkjunum hefur verið um að ræða fjölgun erlendra starfsmanna frá 1979 og 6 sendiráð af alls 12 hafa fækkað erlendu starfsfólki á þessu tímabili. Sérstaka athygli vekur hin mikla fækkun starfsmanna hjá kínverska sendiráðinu, eða úr 20 í 6 starfsmenn. Eitt sendiráð, hið pólska, hefur hætt starfsemi á þessu tímabili, en eitt nýtt bæst í hópinn, þ.e. finnska sendiráðið frá byrjun mars 1983.

Rétt er að minna hér á þann gífurlega mun sem er á starfsmannafjölda íslensku sendiráðanna í Moskvu og Washington annars vegar og sendiráða Sovétríkjanna og Bandaríkjanna í Reykjavík hins vegar. Á sama tíma og Sovétríkin hafa hér sendiráð með 37 starfsmönnum eru fjórir starfsmenn í sendiráði Íslands í Moskvu, þ.e. um nífaldur munur. Í sendiráði Íslands í Washington starfa 5 manns en 44 í sendiráðinu í Reykjavík, það er einnig nær nífalt fleiri.

Önnur umsvif sendiráða risaveldanna hér á landi eru að sama skapi mikil, eins og fram kemur nánar á fskj. III með tillögunni. Sovétríkin eru hér með fasteignir sem nema 8406 rúmmetrum og lóðir sem eru um 4000 fermetrar að flatarmáli. Bandaríkin hafa fasteignir hér í Reykjavík sem eru 4848 rúmmetrar og um 1400 fermetra lóðir. Þess utan er svo bandaríska sendiráðið um þessar mundir að tryggja sér 11 þús. fermetra lóð í nýja miðbænum í Reykjavík, þ.e. yfir einn hektara að stærð. Þar er gert ráð fyrir lóðarsamningi til 75 ára og engar kvaðir eru um stærð bygginga, nema nýtingarhlutfali lóðar er áætlað um 0.5. Alls eru lóðir erlendra sendiráða í Reykjavík um 21 þús. fermetrar nú og hækkar sú tala um þriðjung með tilkomu þessarar nýju lóðar bandaríska sendiráðsins. Þessar tölur, um 21 þús. fermetra stærð umræddrar lóðar, eru sóttar í svar hæstv. utanrrh. á fskj. III með till.

Af svari hæstv. utanrrh. frá 7. mars s.l. verður ekki séð að neinir sérstakir samningar séu fyrir hendi um starfsemi eins og svonefnda Menningarstofnun Bandaríkjanna, sem á enskunni heitir raunar United States Information Service, né heldur um sovésku APN-fréttastofuna NOVOSTI. Menningarstofnun Bandaríkjanna er rekin sem hluti af bandaríska sendiráðinu með 9 manna starfslið, en svo virðist ekki vera með beinum hætti varðandi NOVOSTI fréttastofuna.

Í umr. og gagnrýni varðandi umsvif erlendra sendiráða hérlendis, sem oft hefur komið fram, virðist sem menn hafi gleymt að lagastoð er fyrir hendi til að reisa skorður við óeðlilegri útþenslu þeirra ef vilji er fyrir hendi hjá stjórnvöldum. Hæstv. utanrrh. hefur því slíkar heimildir lögum skv. Íslendingar eru aðilar að alþjóðasamningi, Vínarsamningnum, um stjórnmálasamband og fullveldisrétt ríkja, en sá samningur var upphaflega gerður árið 1961. Ísland gerðist aðili að honum 10 árum síðar með lögum sem Alþingi samþykkti 31. mars 1971. Í þeim lögum er sérstaklega tekið fram að ákvæði samningsins hafi lagagildi hérlendis. Íslenskur texti þessa samnings er birtur í heild sem fskj. með þáltill.

Eins og fram kemur í 11. gr. þess samnings hafa íslensk stjórnvöld fullan rétt til að krefjast þess skv. orðanna hljóðan „að stærð sendiráðs verði sett takmörk, er það (móttökuríkið) telur hæfileg og eðlileg með hliðsjón af aðstæðum og ástandi í móttökuríkinu (í þessu tilviki á Íslandi) og þörfum hlutaðeigandi sendiráðs.“

Í 2. tölul. sömu greinar segir: „Einnig getur móttökuríkið, innan sömu takmarka og þannig að eigi sé um mismunun að ræða, neitað að taka við starfsmönnum í tilteknum starfsflokki.“

Í öðrum greinum þessa samnings eru ákvæði um réttindi og hömlur varðandi skrifstofur utan sendiráðs, sbr. 12. gr., og öflun húsnæðis fyrir sendiráð og sendiráðsstarfsmenn, sbr. 21. gr. samningsins. Er í því sambandi talað um húsakynni, eins og það heitir, sem nauðsynleg eru fyrir sendiráð og öflun hæfilegs húsnæðis fyrir sendiráðsmenn. Með samningi þessum, Vínarsamningnum, er dreginn alþjóðlegur rammi um stjórnmálasamband og starfsemi sendiráða. Eins og áður sagði hafa ákvæði hans lagagildi hér á landi. Skv. 2. gr. laganna um aðild Íslands að samningnum getur ráðh., þ.e. utanrrh., eins og þar segir orðrétt: „sett nánari reglur um framkvæmd laga þessara.“ Það skortir því ekki lagastoð til að krefjast takmarkana á umsvifum erlendra sendiráða og Vínarsamningurinn dregur allskýran ramma um það út frá hvaða forsendum skuli gengið í því sambandi. Hér er því spurningin aðeins um vilja og framtak réttra stjórnvalda og um vilja Alþingis, sem þáltill. gerir ráð fyrir að taki af skarið í þessu efni.

Í þáltill. er einnig vísað til laga nr. 30 frá 1980 varðandi kaup erlendra ríkja á fasteignum og lóðum. Skv. þeim lögum á að leggja kaupsamninga eða afsöl fyrir fasteignum á vegum erlendra sendiráða fyrir dómsmrn. og eins og þar segir: „öðlast gerningurinn eigi gildi fyrr en rn. hefur samþykkt hann með áritun sinni.“

Í aths. við lagafrv., sem eru birtar sem fskj. II með þáltill., segir: „Tilgangur frv. þessa er að setja skýrar reglur um kaup erlendra ríkja á fasteignum, svo og lóðarréttindum fyrir slíkar fasteignir, vegna sendiráðsstarfsemi á Íslandi.“ Hæstv. utanrrh. upplýsti það við umr. í Sþ. um þetta mál 29. mars s.l., að engar slíkar reglur hefðu enn verið settar um það mál, en það hafi verið til athugunar um skeið í utanrrn. Ég vil ítreka þá fsp. hvort frá þessum tíma hafi verið settar reglur á grundvelli þessara laga.

Í 2. mgr. þáltill. er kveðið á um að við mótun á reglum um umsvif erlendra sendiráða „verði m.a. höfð hliðsjón af smæð íslensks samfélags og af starfsemi og aðbúnaði að íslensku utanríkisþjónustunni í löndum sem Íslendingar hafa stjórnmálasamband við og starfrækja sendiráð.“

Sú stefnumörkun sem hér er gerð tillaga um sækir stuðning í 11. gr. Vínarsamningsins, sem þegar hefur verið vitnað til, en einnig til upphafsorða þess sama samnings, þar sem vísað er til markmiða og meginreglna sáttmála Sameinuðu þjóðanna varðandi fullveldisjafnrétti ríkja. Með þessum orðum og ákvæðum Vínarsamningsins er augljóslega vísað til gagnkvæmnissjónarmiða sem eðlilegt er að smáríki eins og Ísland höfði til við takmörkun á umsvifum sendiráða margfalt fjölmennari ríkja. Í þessu sambandi er vert að benda á dæmi þar sem slík sjónarmið eru ekki virt skv. núverandi skipan og sjálfsagt er að leita leiðréttingar. Ég tel ástæðu til þess hér, herra forseti, þó að ég hafi nefnt slík dæmi í fyrra, að ítreka þau og einnig í þessu samhengi fsp. til hæstv. utanrrh.

Ég staldra enn við sendiráð risaveldanna, Sovétríkjanna og Bandaríkjanna, þar eð umsvif þeirra hér eru í sérflokki og mismunun gagnvart íslensku utanríkisþjónustunni og íslenskum þegnum auðsæ. Ber þó engan veginn að skilja orð mín svo, að ég telji ekki þörf á að hafa augun opin varðandi sendiráð og samskipti er tengjast stjórnmálasambandi við önnur ríki en þessi tvö, þ.e. risaveldin.

Lítum fyrst aðeins nánar á fjölda starfsmanna gagnkvæmt hjá sendiráðum sovétríkjanna og Bandaríkjanna annars vegar og Íslands hins vegar. Eins og ég hef þegar getið hafa Sovétríkin nífalt fleiri starfsmenn í sendiráði sínu hér en Ísland í Moskvu, og Bandaríkin eru einnig með svipað hlutfall hvað starfsmannafjölda snertir. Álitamál getur vissulega verið að hvaða leyti aðstæður og verksvið sendiráða þessara stórvelda eru sambærileg og að hvaða leyti ólík með tilliti til umfangs og fyrirkomulags á viðskiptum Sovétríkjanna og Bandaríkjanna við Ísland. Ljóst er að Sovétríkin kjósa hér sem annars staðar að skipa sendiráð sitt einvörðungu sovéskum ríkisborgurum, en Bandaríkin hafa hér sem annars staðar innlenda ríkisborgara í störfum. Hvað sem þessu liður er ljóst að umsvif sendiráða beggja þessara ríkja hérlendis eru margföld umfram það sem eðlilegt og réttlætanlegt getur talist, m.a. með hliðsjón af starfsemi íslenskra sendiráða í sömu löndum. E.t.v. þætti einstrengingslegt að krefjast nákvæmlega sama fjölda starfsmanna að höfðatölu við sendiráð erlendra ríkja og Íslendingar hafa í sendiráðum í viðkomandi löndum, en tvöfaldur til þrefaldur fjöldi ætti að vera algert hámark, þ.e. 10–15 manns þegar um er að ræða Bandaríkin og Sovétríkin, ef menn ekki vilja miða við jafnræði hvað snertir starfsmannafjöldann.

Í umr. þann 29. mars s.l. sagði hæstv. utanrrh. m.a.:

„Ég hef einmitt vegna hugleiðinga um það,“ sagði hæstv. utanrrh. „hvort rétt sé að nýta þessa heimild, sem ráðh. hefur, látið fara fram nokkra könnun á því hvernig hin ýmsu ríki fara með framkvæmd á Vínarsamningnum að þessu leyti, hvað snertir stærð erlendra sendiráða og aðstöðu þeirra. Þessari könnun er ekki lokið, en það sem upplýst hefur verið leiðir í ljós að framkvæmdin er með mismunandi hætti og mörg ríkjanna hafa ekki neinar sérstakar reglur í þessum efnum. En það breytir ekki því að ég er hv. flm. sammála um það að ég tel að nauðsynlegt sé að fylgjast grannt með stærð sendiráða, aðstöðu þeirra og starfsemi eins og alþjóðalög heimila.“

Þetta voru orð hæstv. utanrrh. hér við umr. á fyrra þingi. Ég vil af þessu tilefni spyrja hæstv. utanrrh. að því hver hafi orðið niðurstaða umræddrar könnunar á vegum hans rn. og hvert sé viðhorf hans til þess nú að setja ákveðnar takmarkandi reglur eins og gert er ráð fyrir skv. þessari þáltill.

En það er um fleira en fjölda starfsmanna sem eðlilegt er að setja takmörk og krefjast þess að gagnkvæmni gildi í samskiptum. Lítum t.d. á nokkrar þær takmarkanir sem settar eru á starfsemi og ferðir íslenskra sendiráðsmanna í Sovétríkjunum. Þar er sendiráð Íslands í Moskvu í leiguhúsnæði, sem ekki fæst keypt það best ég veit undir starfsemina, og starfsmönnum sendiráðsins er úthlutað leiguhúsnæði til íbúðar í sérstökum hverfum eða eins konar gettóum. Það á einnig við um sendiráð annarra vestrænna ríkja, að ég hygg, þar sem eingöngu búa starfsmenn erlendra sendiráða. Því skyldu íslensk stjórnvöld, leyfi ég mér að spyrja, vera að heimila sovéskum aðilum að kaupa hér fasteignir, og það að eigin vali, þegar þannig er um hnútana búið gagnvart íslensku sendiráði í Sovétríkjunum? (Gripið fram í: Þeir verða nú að sýna gott fordæmi. ) Hver á að sýna gott fordæmi? (Gripið fram í: Íslendingar.) Jæja, fórnfýsin er mikil hjá hv. þm. (Gripið fram í.) Vill ekki hv. þm. ganga til muna lengra en nú er? Það er rétt að hann skýri sín sjónarmið í umr. á eftir. (Gripið fram í: Á að neyða þá til að skila húsunum?) Ég tel að það hljóti að koma til álita og legg það til með þessari þáltill. að settar verði takmarkanir á umsvif erlendra sendiráða, sem hér hafa óeðlileg umsvif, og þá m.a. sovéska sendiráðsins í Reykjavík.

Miklar hömlur eru lagðar á ferðafrelsi erlendra sendiráðsmanna í Sovétríkjunum sem kunnugt er, þar eð tilkynna þarf um allar ferðir út fyrir 40 mílna radíus eða þar um bil með tveggja sólarhringa fyrirvara og greina frá ferðaáætlun og gististöðum. Hvaða ástæða er til að ætla sendiráðsstarfsmönnum Sovétríkjanna hér á Íslandi rýmri heimildir til ferða en veittar eru íslenskum starfsmönnum í Sovétríkjunum?

Ýmis fleiri atriði má benda á þar sem um mismunun er að ræða, m.a. varðandi vegabréfsáritanir fyrir sovéska þegna, sem allar fara í gegnum sovéska utanrrn. að ég best veit, og þarlendir hafa ekki frjálsan aðgang að erlendum sendiráðum eins og,t.d. íslenska sendiráðinu í Moskvu. Gagnkvæm skylda er um vegabréfsáritanir til og frá Sovétríkjunum og til Íslands fyrir sovéska þegna. Þessu er ekki eins farið um Bandaríki Norður-Ameríku. Þar er ekki þessi gagnkvæma skylda. Þar gildir einhliða kvöð fyrir Íslendinga, sem ferðast vilja til Bandaríkjanna, að afla sér vegabréfsáritunar. Allt frá árinu 1962 hafa bandarískir ríkisborgarar hins vegar verið undanþegnir þeirri skyldu að fá áritun í vegabréf sín vegna ferðalaga og þriggja mánaða dvalar hérlendis. Slík mismunun er að sjálfsögðu með öllu óviðeigandi, svo að ekki sé minnst á spurningar, sem lagðar eru fyrir fólk, Íslendinga, sem ferðast vilja héðan til Bandaríkjanna, og þær persónunjósnir sem bandarísk sendiráð halda uppi, m.a. um stjórnmálaskoðanir manna, og koma greinilega í ljós við meðferð og afgreiðslu vegabréfsáritana frá Íslandi til Bandaríkjanna. Íslenskum stjórnvöldum ber að mínu mati skylda til að láta gagnkvæmni ríkja varðandi vegabréfsáritanir og taka m.a. þau mál upp við bandarísk stjórnvöld.

Í 3. gr. Vínarsamningsins eru skilgreind helstu viðfangsefni sendiráða, m.a. skv. d-lið orðrétt þannig: „að afla á löglegan hátt upplýsinga um ástand og þróun mála í móttökuríkinu og gefa ríkisstjórn sendiríkisins skýrslu um það.“

Slík upplýsingaöflun hefur um langt skeið verið þáttur í starfsemi sendiráða, ekki síst stærri ríkja. Mörkin milli löglegrar og ólöglegrar öflunar upplýsinga geta verið nokkuð fljótandi og tækniþróunin gerir erfiðara um vik að koma hömlum yfir þá sem stunda ólögmæta upplýsingaöflun fyrir eða á vegum erlendra ríkja, þ.e. njósnir. Á þessu sviði á smáríki erfiðara um vik en stórveldi að gæta hagsmuna sinna, svo sem ekki þarf að eyða orðum að, en smáríki hefur líka að jafnaði minna að leyna sem slægur er í fyrir leyniþjónustu stórvelda. Hins vegar ber Íslandi sem fullvalda ríki að gæta hagsmuna sinna einnig á þessu sviði til hins ýtrasta og liður í því á m.a. að vera að setja takmarkanir á umsvif þeirra erlendu sendiráða sem hér hafa þanið út starfsemi sína langt út fyrir öll eðlileg mörk. Í þessu sambandi þarf einnig að gefa gaum að útibúum sendiráða sem rekin eru undir heiti upplýsingaþjónustu og menningarstofnana. Við athugun slíkra mála og mat á þeim þarf að sjálfsögðu að varast móðursýki en sýna eðlilega festu og gæta þess að horfa til allra átta. Mönnum er gjarnt að tengja slíka umræðu nær einvörðungu við stríðandi öfl austurs og vesturs. Ekki vil ég gera lítið úr þætti stórveldanna, þar sem annað þeirra er hér inni á gafli með herstöðvar í skjóli svonefnds varnarsamnings, en hér geta fleiri komið við sögu.

Herra forseti. Smáþjóð eins og Íslendingum er nauðsyn að hafa góð samskipti við önnur ríki, smá og stór. Land okkar hefur um skeið verið í þjóðbraut og fáar þjóðir eru að tiltölu jafnháðar utanríkisviðskiptum og Íslendingar. Samband okkar við aðrar þjóðir hvílir sumpart á alþjóðlegri hefð og reglum, sem staðfestar hafa verið á milli ríkja, en þess utan hljóta gagnkvæmir hagsmunir að ráða miklu um hversu samskipti við einstök ríki þróast. Við hljótum að leggja áherslu á vinsamlegt samband við önnur lönd og eigum að koma þar fram sem boðberar friðar og sátta en þó af fullu raunsæi og festu þegar þörf og hagsmunir okkar bjóða. Smáþjóð hefur síst efni á að sýna undirlægjuhátt, sama hver í hlut á.

Ég vænti þess, virðulegi forseti, að till. sú sem hér er flutt öðru sinni og nú í upphafi þings um takmörkun á umsvifum erlendra sendiráða fái góðar undirtektir á hv. Alþingi og hljóti afgreiðslu eftir eðlilega þinglega meðferð. Að mínu mati má ekki dragast lengur að tekið sé á þessum málum á grundvelli laga og alþjóðasamninga. Ég hef lagt hér að lútandi fsp. fyrir hæstv. utanrrh. og vænti svara hans. Engir geta neitað fullvalda ríki um að gæta þannig réttar síns og hagsmuna eins og lagt er til í till. þessari. Ég er sannfærður um að þeir eru meira metnir í samskiptum þjóða sem ganga fram af einurð á þessu sviði sem öðrum.

Ég legg til, herra forseti, að eftir að umr. um till. verður frestað verði henni vísað til hv. utanrmn.