25.03.1985
Efri deild: 52. fundur, 107. löggjafarþing.
Sjá dálk 3798 í B-deild Alþingistíðinda. (3137)
217. mál, Seðlabanki Íslands
Ragnar Arnalds:
Virðulegi forseti. Eins og fram kemur í nál. meiri hl. fjh.- og viðskn. hef ég undirritað nál. með fyrirvara og geri reyndar grein fyrir í hverju sá fyrirvari er fólginn í niðurlagsorðum nál. sem frsm. hv. n., Eyjólfur Konráð Jónsson, gerði hér réttilega grein fyrir áðan.
Ég tel að á þessu máli séu vissulega tvær hliðar. Annars vegar er sú hliðin sem snýr að sameiginlegum verkefnum þjóðarinnar, en afurðalánakerfið hefur flokkast þar undir. Talið hefur verið nauðsynlegt að taka frá fé í bankakerfinu til að tryggja að hægt væri að veita öllum framleiðendum, sem framleiða fyrir erlendan eða innlendan markað og eiga vísa sölu á afurðum sinum, afurðalán að vissu marki. Þá hefur það verið fjármagnað með því fé sem safnast hefur með bindiskyldunni.
Einnig er sjálfsagt staðreynd að bindiskylda getur komið í veg fyrir það að erlend lántaka sé úr hófi fram á hverjum tíma. Á hinn bóginn er ljóst að þróunin seinustu mánuði hefur verið í allt aðra átt í þessum efnum. Afurðalánin hafa verið að færast frá Seðlabankanum og yfir til viðskiptabankanna og það er ekki hægt að komast hjá því að benda á þá staðreynd að afurðalánaþjónustan hefur farið rýrnandi og hlutfall afurðalána hefur minnkað frá því sem áður var, eins og berlega kom fram í svari hæstv. viðskrh. Matthíasar Á. Mathiesen við fsp. minni sem svarað var á Alþingi þann 18. des. s. l. Þar upplýsti hann að sú lækkun á heildarlánafyrirgreiðslu, sem fyrir lægi — og var þá einkum átt við framleiðslu fyrir innlendan markað, næmi úr 71% og niður í 62.5%.
Við hljótum að hafa verulegar áhyggjur af því að afurðalánakerfið sé að brotna niður. Ég neita því ekki að ég horfi með nokkrum ugg upp á það að framleiðendur séu alfarið upp á viðskiptabankana komnir með fyrirgreiðslu í þessum efnum. Á nefndarfundi, sem haldinn var um þetta mál, var m. a. sögð sú saga að við endurskipulagningu fyrirtækis á Suðurnesjum ákvað viðskiptabanki fyrirtækisins að losa sig við fyrirtækið úr viðskiptum af því að hann taldi sig vera bundinn um of af þeim skuldbindingum sem fylgdu því að hafa þetta fyrirtæki í viðskiptum. Viðskiptabankinn tók bara einhliða ákvörðun um það að sparka þessu fyrirtæki frá sér. Síðan átti þetta fyrirtæki í langvinnum hrakningum Það leitaði til Landsbankans og Landsbankinn sneri sér til viðkomandi sparisjóðs — þetta mun hafa verið á Suðurnesjunum — og fór fram á það þráfaldlega að sparisjóðurinn yfirtæki viðskipti við fyrirtækið vegna þess að sparisjóðurinn væri með svo mikið af innlánum á svæðinu að ekki væri nema sanngjarnt að hann tæki að sér þjónustu við fyrirtækið. En þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir reyndist sparisjóðurinn ófáanlegur til að taka á sig þessa skyldu og bankastjórn Landsbankans hikaði við að taka baggann á sig. Þannig hraktist þetta fyrirtæki, sem vissulega á fullan rétt á sér í atvinnulífi okkar, á milli lánastofnana um langt skeið. Veit ég ekki hver endir varð á þessari sögu þótt einhver væri að hvísla hér áðan að endirinn væri sá að fyrirtækið hefði að lokum lent í höndum Útvegsbankans aftur.
Þessi saga sýnir kannske nokkuð glögglega hvað það getur verið hæpið að ætla viðskiptabönkunum að ákveða hvort framleiðslufyrirtæki af þessu tagi eigi að lifa eða deyja, eigi að fá þjónustu eða ekki. Það geta einmitt verið full rök fyrir því að þjóðin verði að líta á þetta sem sameiginlegt verkefni að leggja fé til hliðar til þess að tryggja framleiðslufyrirtækjum öruggan reksturslánagrundvöll, því að reynslan sýnir að þegar bankar meta það hvort þeir ætla að taka fyrirtæki í viðskipti eða ekki, þá eru þeir ekki að spyrja um það hvort fyrirtækið sé arðvænlegt. Þeir eru fyrst og fremst að spyrja um það hvort sú fjármagnsfyrirgreiðsla, sem þarf að veita fyrirtækinu, sé ekki svo mikil að það teppi um of útlánagetu þeirra. Sem sagt, málið er ekki metið út frá almennu, þjóðhagslegu sjónarmiði heldur er það metið út frá þröngu bankasjónarmiði. Þetta getur vissulega haft verulega hættu í för með sér. Ég sem sagt dreg það mjög í efa að sú stefna, sem hefur verið tekin af ríkisstj. og af Seðlabankanum, að færa þessi lán alfarið yfir í viðskiptabankana og falla alveg frá þjónustu Seðlabankans í þessum efnum, sé réttlætanleg.
Ég minni líka á það að margir þjóðfélagsþegnar eiga nú mjög um sárt að binda vegna þeirrar stefnu sem rekin hefur verið í lána- og vaxtamálum. Auðvitað er það hrein efnahagsleg geðveiki að ætla mönnum að borga verðtryggð lán með kannske 7–10% að ég tali nú ekki um 15 eða 18% raunvöxtum. Það er efnahagsleg geðveiki vegna þess að allur fjöldinn af lántakendum getur ekki ávaxtað það fé sem þeir taka að láni með svo hröðum hætti að menn geti skilað láninu ásamt tvöföldu andvirði þess að skömmum tíma liðnum. En eins og margir þekkja er lán, sem tekið er með 10% raunvöxtum, aðeins sjö ár að tvöfaldast. Lán, sem tekið er með 18% raunvöxtum, er aðeins fjögur ár að tvöfaldast. Þarna er um svo hraða ávöxtun að ræða, að undir því getur ekkert venjulegt fyrirtæki staðið og enginn venjulegur lántakandi. En ekki má útiloka að til séu þau gróðafyrirtæki í landinu sem geti staðið undir þessu. Það er þá fyrst og fremst í verslun og viðskiptum eða þá í einhverjum nýjum atvinnugreinum eins og fiskeldi þar sem vissulega getur verið um mjög ábatasaman rekstur að ræða.
Þessi útlána- og vaxtapólitík, sem ríkisstj. og Seðlabankinn hafa rekið, hafa komið miklum fjölda manna í ógöngur. Þá á ég alveg sérstaklega við húsbyggjendur sem horfa nú þúsundum saman fram á gjaldþrot. Það hefði vissulega komið sterklega til greina að beita bindiskyldu gagnvart viðskiptabankakerfinu til að leysa vanda þessa fólks með einum eða öðrum hætti.
Ég tek fyrst og fremst afstöðu til þessa máls í kjölfar þess sem gerst hefur. Það hefur verið ákveðið að taka afurðalánin úr Seðlabankanum. Seðlabankinn er með 38% bindiheimild sem er langt umfram það sem við Alþb.-menn höfum mælt með. Það er með hliðsjón af þessu að ég get vel fallist á það að við ríkjandi aðstæður sé þessi bindiskylda lækkuð — og það ofan í 10% eins og till- gerir ráð fyrir - en vissulega með þá von í brjósti að vandi húsbyggjenda fáist þá frekar leystur í gegnum bankakerfið í kjölfar þess þótt vissulega hljóti maður að draga í efa að svo verði.