01.04.1985
Neðri deild: 53. fundur, 107. löggjafarþing.
Sjá dálk 4028 í B-deild Alþingistíðinda. (3344)

398. mál, grunnskólar

Flm. (Páll Dagbjartsson):

Virðulegi forseti. Ég mæli hér fyrir frv. til l. um breyt. á grunnskólalögum, nr. 63/ 1974, með áorðnum breytingum, sem ég hef leyft mér að leggja fram á þskj. 645. Frv. er svohljóðandi, með leyfi forseta:

„1. gr. laganna orðist svo:

Skylt er ríki og sveitarfélögum að halda skóla fyrir öll börn og unglinga á aldrinum 6–16 ára eftir því sem nánar segir í lögum þessum. Skóli þessi nefnist grunnskóli. Öllum börnum á aldrinum 7–14 ára er skylt að sækja skóla.

Undanþágu frá skólaskyldu má þó veita, sbr. 5., 7. og 8. gr.

Aldur nemenda miðast við það almanaksár er nemandi nær téðum aldri.

2. gr. Fyrri mgr. 3. gr. orðist þannig:

Grunnskóli er tíu ára skóli.

3. gr. Lög þessi öðlast þegar gildi.“

Í grg. með frv. segir svo, með leyfi forseta: „Tilgangur þessa frv. er að ákveða skýrt í lögum hver skuli vera skólaskylda barna á Íslandi.

Í 88. gr. laga um grunnskóla er kveðið svo á að níu ára skólaskylda skuli koma til framkvæmda hér á landi sex árum eftir gildistöku laganna eða árið 1980. Á hverju þingi síðan hefur verið samþykkt að fresta gildistöku þessa ákvæðis. Ástæðan er fyrst og fremst sú að mikil andstaða er gegn níu ára skólaskyldu, ekki síst meðal skólamanna sem starfa á grunnskólastigi og gerst þekkja til.

Í þessu frv. er lagt til að grunnskóli skuli vera tíu ára skóli hvað fræðsluskyldu varðar, en skólaskylda aðeins 7 ár.

Með hugtakinu fræðsluskylda er átt við að hinu opinbera sé skylt að sjá börnum og unglingum á tilteknum aldri fyrir öruggri skólagöngu og þar njóti allir sömu réttinda til námsgagna og annars búnaðar. Þar af leiðandi þurfi enginn að hverfa frá námi sakir þröngs efnahags.

Hugtakið skólaskylda skýrir sig sjálft. sjálfsagt og eðlilegt er að gera ráð fyrir því að starfræktur sé skóli fyrir sex ára börn, en dregið hefur verið mjög í efa ágæti þess að þau séu skylduð til að sækja skóla með lagaboði.

Í 1. gr. laga um grunnskóla, svo og þessa frv., er skýrt tekið fram að grunnskólinn skuli vera fyrir öll börn. Með þeirri breytingu sem þetta frv. felur í sér, þ. e. að stytta skólaskyldu um eitt ár frá því sem nú gildir, er gert ráð fyrir að auðveldara verði að nálgast þetta markmið og skapa aukið svigrúm í tveim efstu bekkjum grunnskólans til að koma til móts við þarfir og óskir hvers einstaklings. Þannig yrði til frjáls og aðgengilegur tveggja ára „miðskóli“ með námsframboð við allra hæfi, bæði þeirra sem ýmissa orsaka vegna eru seinfærir í námi og eins hinna sem eru næmir og skarpir.“

Það er sjálfsagt að bera í bakkafullan lækinn að leggja hér fram frv. varðandi skólamál, en svo mikil umræða hefur þegar farið fram um þennan málaflokk í vetur, bæði hér á hinu háa Alþingi svo og úti í þjóðfélaginu. Þessu fagna ég að sjálfsögðu sem skólamaður. Það hlýtur að vera af hinu góða að fram fari umfjöllun um menntunarmálin þar sem æ fleirum er ljóst að gæði menntunar og farsæld í starfsemi skólanna í landinu skiptir verulegu máli hvað varðar vaxandi hagsæld og betri lífskjör hér í náinni framtíð.

Eins og skýrt kemur fram í grg. er þetta frv. fram borið fyrst og fremst í þeim tilgangi að hið háa Alþingi víki sér ekki lengur undan því að taka ákvörðun um lengd skólaskyldunnar. Öllum kennurum og skólastjórum á grunnskólastigi og jafnvel framhaldsskólastigi líka finnst í raun að of lengi hafi dregist að taka af allan vafa um þetta atriði í lögunum og reyndar fleiri. Við samþykkt laganna 1974 var gert ráð fyrir því að eftir fjögur ár færi fram gagnger endurskoðun á öllum lagabálkinum. Nú eru brátt ellefu ár liðin og komin haldgóð reynsla á hvernig til hefur tekist í framkvæmdinni.

Í þessu samhengi er vert að minna á að þjóðfélag okkar breytist mjög ört. Það sem þótti gott og gilt fyrir ári er e. t. v. úrelt í dag. Sé horft til baka tíu eða ellefu ár aftur í tímann er augljóst að margt hefur breyst í okkar þjóðlífi á þeim tíma. Allt skólastarf á hverjum tíma tekur að sjálfsögðu mið af því hvernig spáð er í nánustu framtíð, hvernig menn sjá fyrir sér framtíð þeirra ungmenna sem í skólunum dvelja og hvernig megi sem best búa þau undir að erfa landið. Í þessu efni þarf sífellt að vera á varðbergi gagnvart því að skólalöggjöfin verki ekki beinlínis hamlandi á að eðlilegar framfarir geti átt sér stað í skólum og þeir geti fylgt eftir þróun þjóðlífsins, ekki síst hvað snertir atvinnuhætti.

Margvísleg rök má tilgreina gegn lengingu skólaskyldu. Það er staðreynd að nærri 100% nemenda skila sér í gegnum grunnskólann eins og hann er í dag þrátt fyrir að ekki sé um skyldu að ræða í 9. bekk og að því leyti er engin nauðsyn á að þvinga nemendur inn með lagaboði. Þeir fáu sem hverfa frá námi gera það af ýmsum orsökum, m. a. þeim að þeir fá ekki verk eða viðfangsefni við sitt hæfi í skólanum og líður þar bölvanlega. Slíkum nemendum er beinlínis skaði gerður með því að þvinga þá til áframhaldandi skólaveru gegn þeirra vilja.

Það fer ekki fram hjá okkur, sem í skólunum starfa, að veruleg hugarfarsbreyting verður hjá nemendum þegar þeir koma til náms að lokinni skyldu af fúsum og frjálsum vilja. Þetta fullyrði ég að er rétt og vil leggja á það mikla áherslu að þessi jákvæða hugarfarsbreyting hefur ekki svo lítið að segja gagnvart árangri í námi. Þar sem allt framhaldsnám miðar við að nemendur, sem þangað sækja, hafi áður lokið námi upp úr 9. bekk grunnskóla, þá er þar kominn verulegur þrýstingur sem í raun er nægilegur hvati fyrir nemendur til þess að þeir ljúki námi upp úr grunnskóla.

Talað er um að níu eða jafnvel tíu ára skólaskylda sé lágmarks grunnmenntun fyrir þjóðina. Í því sambandi skal ítreka að skólaskylda tryggir ekki gæði menntunar. Þar þarf fleira að koma til. Rétt er að taka fram í þessu sambandi að ef tíu ára fræðsluskylda kemst á er fyllilega komið til móts við þessi sjónarmið.

Smiðum grunnskólalaganna hefur á sínum tíma verið ljós sú staðreynd að þátttaka unglinga á grunnskólaaldri í atvinnulífi landsmanna er mjög almenn og er það af hinu góða að mínu mati. Í 42. gr. laganna er gert ráð fyrir að atvinnuþátttöku megi meta til jafns við reglulega skólagöngu. Hverfi nemandi frá námi í grunnskóla af einhverjum orsökum og fari út á vinnumarkaðinn, þá er greið leið fyrir hann að láta meta stöðu sína þegar og ef hann hyggst hefja nám að nýju. Hér er því ekki verið að loka neinum leiðum. Í þessu sambandi vil ég svo taka skýrt fram að það er veruleg andstaða ríkjandi meðal skólamanna gegn lengingu skólaskyldunnar. Um það vitnar fjöldi samþykkta og ályktana sem gerðar hafa verið á undanförnum árum og enn er sífellt verið að hamra á.

Þá vil ég víkja nokkrum orðum að því hvaða hugmynd liggur á bak við það ákvæði sem fram kemur í frv. um að stytta skólaskyldu um eitt ár frá því sem nú er. Í grg. segir að skapa þurfi aukið svigrúm í tveim efstu bekkjum grunnskólans til þess að koma til móts við þarfir og óskir hvers einstaklings. Rétt er að skýra þetta aðeins nánar.

Það er mikið rætt um að auka þurfi veg verkmennta í landinu og það er fjálglega talað um aukin tengsl skóla og atvinnulífs. Spurningin er sú: Hvaða leiðir eru færar til þess að nálgast þau markmið? Ég tel að það sé hægt með því að auka sveigjanleika í kerfinu sjálfu og taka upp svipað fyrirkomulag og var með landsprófinu gamla og gagnfræðaprófinu. Það kalla ég eins konar miðskólastig. Þar gætu nemendur valið leiðir að lokaprófi upp úr grunnskóla.

Æ fleirum er ljóst að við rekum hér meðalmennskuskóla. Kerfið er þannig uppbyggt að allir skulu með illu ef ekki með góðu innbyrða sama skammt í sömu námsgreinum. Enginn má skara fram úr. Enginn má njóta hæfileika sinna umfram aðra. Enginn má hljóta umbun fyrir ef hann hefur staðið sig vel eða lagt sig fram. Ég hef oft velt því fyrir mér hvað skólinn gerði fyrir nemendur sem hafa hlotið sérgáfu af einhverju tagi í vöggugjöf. Hér á ég ekki síður við verkleg svið en bókleg. Ekki er vafi á því að þjóðfélag okkar þarf á því að halda að sérgáfur allar fái að þroskast og dafna í skólanum okkar alveg frá barnsaldri og hæfileikar hvers og eins séu virkjaðir svo sem kostur er. En það er ekki bara þessi hópur nemenda sem verður út undan. Hinir eru ekki betur settir nema síður væri, þeir sem ýmissa orsaka vegna eru seinfærir og hverra hæfileikar liggja meira á verklega sviðinu. Þetta eru staðreyndir sem allir viðurkenna sem eitthvað þekkja til.

Eitt vil ég nefna enn: Með þróun þjóðfélagsins og breyttum kröfum og þörfum þess þarf sífellt að endurmeta vægi einstakra námsgreina og nýjar bætast við. Má þar m. a. nefna heimilisfræði, fræðslu um ávana- og fíkniefni og síðast en ekki síst tölvukennslu. En getum við sífellt bætt á nemendur námsefni án þess að taka eitthvað í staðinn? Ég held varla. Þessu þarf að gefa gaum og taka upp einhvers konar áfangakerfi strax í efstu bekkjum grunnskólans. Ef þær breytingar yrðu að veruleika, sem hér er lýst, og reyndar hvort sem er, þarf að stórefla ráðgjöf í skólunum, bæði nemenda sjálfra og þeirra aðstandenda. Þetta þarf að hefja strax í 7. bekk. Það þarf að fræða um atvinnu- og efnahagsmál líðandi stundar, kröfur til náms í viðkomandi atvinnugrein, atvinnuhorfur, hvar hæfileikar og áhugi hvers einstaklings fái best notið sín og fleira og fleira. Á þessu getur oltið um hamingju og lífsfyllingu.

Það þarf trauðla að fara um það mörgum orðum að stuðla ber að sem bestri nýtingu þeirra fjármuna, sem til hinna ýmsu málaflokka fara í opinberum rekstri, og það er hægt að tala um arðsemi fjárfestingar í sambandi við menntunarmál. Þau atriði, sem ég hef bent á í ræðu minni, stuðla öll að því að bæta skólastarfið og menntunina án aukinna útgjalda fyrir hið opinbera.

Ég vil leyfa mér að nefna eitt atriði til viðbótar því sem ég hef áður sagt og bendir í sömu átt, en það er að sveitarfélögum, skólahverfum eða einstökum skólastofnunum verði alfarið falið að sjá um framkvæmd skólahaldsins á sína ábyrgð, vald og ákvarðanataka öll flutt sem næst þeim sem njóta eiga. Ríkissjóður greiddi einungis ákveðna upphæð á hvern nemanda eða tryggði með öðrum hætti að allir fái notið sem jafnastrar aðstöðu til náms óháð búsetu, fjárhag, fötlun eða öðrum breytilegum aðstæðum. Það er ekki svo erfitt reikningsdæmi að finna sanngjarna tölu til að fara eftir því að allar upplýsingar um hvað hver nemandi í skóla kostar liggja fyrir í smáatriðum. Ég ætla ekki hér og nú að fara ítarlegar út í þetta mál, en vil til gamans geta þess að ef slík kerfisbreyting kæmist á mundu sveitarfélög eða einstakar skólastofnanir sjálfar ráða til sín kennara og semja við þá beint um kaup og kjör. Yrðu þá væntanlega úr sögunni uppákomur þvílíkar og átt hafa sér stað í tvígang á þessum annars einstaka vetri.

Herra forseti. Ég vænti góðra undirtekta við þetta mál og leyfi mér að leggja til að frv. verði að lokinni umr. vísað til menntmn.