27.11.1984
Sameinað þing: 25. fundur, 107. löggjafarþing.
Sjá dálk 1347 í B-deild Alþingistíðinda. (886)
1. mál, fjárlög 1985
Kristín Halldórsdóttir:
Herra forseti. S.l. fimmtudag stóðum við hér og ræddum stefnuræðu forsrh. Í dag ræðum við stefnuna eins og hún birtist í frv. til fjárlaga fyrir árið 1985. Og eins og ég sagði í umr. s.l. fimmtudag er hér aldeilis ekki um sömu stefnu að ræða. Yfirlýsingar um uppbyggingu í þjóðfélaginu og lykilhlutverk menntakerfis í nýsköpun atvinnulífs verða aðeins hjákátlegar þegar veruleikinn er lesinn út úr niðurstöðutölum fjárlagafrv. Og ekki verður séð af þessum tillögum að ríkisstj. sé í raun orðið ljóst að mikil aukning þjóðarframleiðslu og lífskjarabati undanfarinna ára eða áratuga byggist á mjög mikilli vinnu, löngum vinnutíma og mikilli atvinnuþátttöku kvenna. Þessi síðustu orð eru þó tekin beint upp úr stefnuræðu hæstv. forsrh. Svona yfirlýsingar minna aðeins á gamla sönginn um mikilvægi heimilanna og gildi húsmóðurstarfanna sem menn telja nóg að lofa í orðum því ekki er að sjá og heyra að annað fylgi á eftir. En við snæðum ekki orð og orðin borga ekki launin okkar og orðin passa ekki börnin okkar. Sá tími er liðinn að konur láti sér lofsyrði nægja. Tölurnar á vinnuplaggi hæstv. fjmrh. benda þó ekki til að ríkisstj. sé það ljóst. Þó segði ég ekki satt ef ég héldi því fram að þetta frv. hafi valdið mér vonbrigðum. En það er af þeirri einföldu ástæðu að ég átti ekki von á neinu góðu. Ekkert hafði komið fram á þessu ári sem benti til þess að von væri á breyttu gildismati og annarri forgangsröðun verkefna. Í þessu frv. felst aðeins sú stefna ríkisstj. sem boðuð var í upphafi og birtist nú hér svikalaust. Stefnubreyting virðist ólíkleg á þeim bæ.
Þessi umr. fer nú fram við allóvenjulegar aðstæður. Á síðasta ári fór 1. umr. um fjárlagafrv. fram 27. okt. eða réttum mánuði fyrr en nú. Þá var einnig búið að leggja fram lánsfjáráætlun og því nokkuð hægt að gera sér grein fyrir hvernig dæmið átti að líta út í heild sinni. Á bls. 217 í því frv. sem hér er til umr. er sagt að fjallað verði um fjárfestingar- og lánsfjáráætlun samhliða fjárlagafrv. enda sé það forsenda þess að unnt sé að móta heildarstefnu í peningamálum og fjármálum hins opinbera. Ekki treysti hæstv. ráðh. sér til að fræða okkur nánar um það í dag hvenær lánsfjáráætlun yrði lögð fram. Margt annað er óljóst og gerir erfitt um vik að ræða málin. Óhjákvæmilegar breytingar á frv. vegna gerbreyttra forsendna eru enn ófrágengnar nema sem einhverjar afrúnnaðar tölur sem lítið er unnt að festa hendur á.
Hæstv. fjmrh. kallaði fulltrúa stjórnarandstöðunnar á sinn fund í gær og afhenti þeim vinnuplagg dagsett 17. nóv. Ég vek athygli á dagsetningunni 17. nóv. Hæstv. ráðh. hefði vel mátt sýna þá tillitssemi að veita okkur þessar upplýsingar fyrr, þótt ófullkomnar séu, úr því að þær voru fyrir hendi. Ég vona þó hans vegna að hann hafi í rauninni ætlað að gera það en ekki bara hrokkið við af því að ég gerðist svo djörf að hringja til hans í gærmorgun og spyrja eftir þessum upplýsingum. En við hefðum sannarlega viljað fá þessar upplýsingar fyrr til að geta áttað okkur á þeim og leitað skýringa og viðbótarupplýsinga.
Í þessu vinnuplaggi frá 17. nóv. kemur m.a. fram að áætlaðar tekjur hækka úr tæpum 22 milljörðum í frv. í um 24.9 milljarða, sumpart vegna breyttra forsendna og sumpart vegna nýrra gjalda á almenning. Þar kemur m.a. fram að stefnt er að sérstakri 10% hækkun á söluvörum ÁTVR, þ.e. 10% umfram almenna verðlagshækkun. Ósagt skal látið hvort hæstv. ráðh. er með því að taka mið af tillögum nefndarinnar fjölmennu sem marka átti opinbera stefnu í áfengismálum þjóðarinnar. Ein tillaga þeirrar nefndar var að hækka verulega verð á áfengi, í þeim tilgangi reyndar að draga úr neyslu þess. Hæstv. ríkisstj. virðist hins vegar ætla að treysta því að áfengisbölið hafi áfram sinn gang og menn dragi ekki úr kaupum þótt verðið hækki umfram verðlagshækkun. Sennilega verður henni að þeirri trú sinni. Þá eru hér boðaðar viðbótartekjur, sem eiga að nema 320 millj. kr., en frekari skýringar boðaðar við 2. umr. um frv. Hér er væntanlega um einhvers konar skattlagningu að ræða og ekki að undra þótt seint gangi að ná samkomulagi um slíkt þar sem Sjálfstfl. er í orði kveðnu á móti sköttum. Hins vegar nefndi hv. þm. Guðmundur Bjarnason ýmsar skynsamlegar leiðir til tekjuöflunar fyrir ríkissjóð í ræðu sinni hér áðan og er nú eftir að sjá hvað úr verður.
Í fyrrnefndu vinnuplaggi stendur einnig að við endurmat á tekjuhlið frv. hafi verið tekið tillit til 600 millj. kr. lækkunar söluskatts frá því sem fram kemur í fjárlagafrv. Hæstv. ráðh. vildi ekki kannast við að áfengishækkunin og fleiri leiðir sem nefndar voru hér áðan væru þar til mótvægis. Ég spyr því hæstv. fjmrh.: Hvernig er þessi 600 millj. kr. lækkun söluskatts hugsuð? Er hér eingöngu átt við frestun á þeirri ráðagerð ríkisstj. að bæta sér upp tekjumissi vegna lækkunar tekjuskatts með auknum neyslusköttum og hvað verður þá um þau áform? Ríkisstj. hefur margboðað upptöku virðisaukaskatts og nú síðast í máli hæstv. fjmrh. hér í dag. Er það álit ríkisstj. að virðisaukaskatturinn gefi minni tekjur í heild en söluskatturinn eða eru áform um lægri prósentur þess skatts? Og fyrst virðisaukaskatturinn er nefndur vil ég taka fram að ég vara sérstaklega við áhrifum hans á afkomu almenns launafólks. Skv. frv. um virðisaukaskatt. sem lagt var fram á síðasta þingi, var gert ráð fyrir að hann legðist á matvæli og fleiri nauðsynjar sem nú eru undanþegnar söluskatti. Það mundi auka gífurlega nauðsynlegustu heimilisútgjöld og valda láglaunafólki óbærilegum erfiðleikum. Slíkar álögur hlytu að kalla á auknar greiðslur úr tryggingakerfinu sem ekki verður séð að gert sé ráð fyrir. Allt það dæmi virðist enn þá óhugsað en ég legg áherslu á að Kvennalistinn mun leggjast gegn því að neysluskattur verði lagður á matvæli.
Ég vil nú víkja aðeins að framkvæmd fjárlaga á yfirstandandi ári. Við gerð fjárlaga ársins í ár var því mjög haldið á lofti að nú væru ný og betri vinnubrögð upp tekin. Þá var æ ofan í æ minnt á markmið ríkisstj. um raunhæf fjárlög og virtust hæstv. fjmrh. og aðrir talsmenn stjórnarflokkanna alltaf jafnsannfærðir um að það markmið hefði náðst. Nokkrum vikum eftir afgreiðslu fjárlaganna stigu þeir svo fram og viðurkenndu stórfelld mistök, gleymsku og vanáætlun svo að hundruðum milljóna skipti. Verður nú að vona að betur takist til í þetta sinn. Að vísu var þar einnig augljóslega um rangt mat að ræða, eins og nú er komið á daginn, þótt hæstv. fjmrh. brygðist hinn versti við þegar ég leyfði mér að halda því fram að óvíst væri að hallinn yrði svona mikill og verið væri að gera of mikið úr hlutunum. Það sakar ekki að minna á það í leiðinni að í umr. um gatið fræga lagði Kvennalistinn m.a. til að tekna yrði aflað með skyldusparnaði hátekjumanna. Á það vildi hæstv. fjmrh. ekki heyra minnst þá a.m.k., en nú mun það vera ein þeirra tekjuöflunarleiða sem koma til álita hjá stjórnarflokkunum og munum við að sjálfsögðu styðja það.
En það var eins gott að vandinn var í rauninni ekki eins stór og hæstv. fjmrh. vildi vera láta þegar hann opinberaði gatið því stjórnarflokkarnir þurftu nær tvo mánuði til að berja saman tillögur til lausnar og þær fólust síðan að mestu í lántökuheimildum. Ráðuneytin voru þó skikkuð til að spara samtals 370 millj. og ráðherrum sett sjálfdæmi um hvar hnífnum væri beitt. Þeir hafa nokkurn veginn staðið við það. En á móti þeim niðurskurði koma hins vegar hinar óhjákvæmilegu aukafjárveitingar sem þegar eru orðnar um 250 millj. kr.
Flestir muna vafalaust að hæstv. fjmrh. talaði digurbarkalega um afnám aukafjárveitinga og víst er æskilegt að þær séu sem minnstar. En þegar vitlaust er reiknað eru aukafjárveitingar óhjákvæmilegar, t.d. þegar um starfsemi skóla er að ræða, því að hversu mjög sem menn reyna að spara eru ákveðnir liðir sem aldrei er hægt að ýta til hliðar, eins og hiti og rafmagn, ræsting og fleira í þeim dúr. Hitt er ámælisverðara þegar fjmrh. veitir upp á sitt eindæmi fé til húsakaupa og sundlaugabygginga í útlöndum. Og sérstaka athygli vekur að iðnrn. hefur fengið 20 millj. kr. aukafjárveitingu vegna kostnaðar við endurskoðun samningsins um álverið. Þessi endurskoðun stóð svo sannarlega fyrir dyrum þegar fjárlög 1984 voru samþykkt og hlýtur að hafa verið gert ráð fyrir einhverjum kostnaði þess vegna. En hvað sem því líður eru 20 millj. kr. gríðarleg upphæð í þessu sambandi sem þingið hlýtur að krefjast skýringa á. Við getum bara nefnt til samanburðar rekstur á Rannsóknastofnun byggingariðnaðarins á þessu ári sem nemur skv. fjárlögum 22,5 millj.: laun, önnur rekstrargjöld, viðhald og stofnkostnaður. Nú er auðvitað fjarri mér að halda að svona verk eins og endurskoðun samningsins um álverið kosti lítið sem ekkert. Auðvitað kosta öll þessi ferðalög og fundahöld, hótel og ráðgjafarþjónusta sitt. Og látum nú árangurinn liggja á milli hluta. En fyrr má nú vera. Og meðal annarra orða, var ekki verið að halda því fram að íslenska ríkið hefði grætt á þessum samningi? Hvar sér þess stað í því frv. sem hér er til umr.? En áður en ég segi skilið við aukafjárveitingarnar skal þess getið að hæstv. ráðh. hafði allan varann á og lét samþykkja lagagrein um óviss útgjöld upp á 284 millj. kr. og er enn innan þess ramma.
Sný ég mér þá aftur að frv. til fjárlaga næsta árs. Hvað gjaldahlið frv. snertir væri synd að segja að þar væri öllum liðum gert jafnhátt undir höfði. Eins og fyrri daginn nýtur allt sem heitir yfirstjórn ráðuneyta og stofnana sérstaks skilnings meðan aftur á móti er ráðist af hörku að ýmsum framkvæmdaliðum. Skrifstofuhald, aðstoðarráðherrar, ferðalög og risna eru taldir ómissandi þættir og ekkert hægt að spara í þeim. En það sem lýtur að uppbyggingu í þjóðfélaginu verður að bíða.
Hér er rétt að minna á vegamál og húsnæðismál, svo að menn haldi ekki að ég ætli að gleyma þeim þáttum sem sannarlega standa upp úr hvað framlög til framkvæmda varðar, og verða framlög til þeirra þátta hækkuð nokkurn veginn í takt við verðlagshækkanir í endurskoðun. Auðvitað varð ekki hjá því komist að hækka bein framlög ríkissjóðs til byggingarsjóðanna. Allar áætlanir um öflun lánsfjár til þeirra á þessu ári reyndust byggðar á sandi og gersamlega óverjandi að vekja falskar vonir hjá húsbyggjendum með slíku ráðslagi. Hins vegar er vissara að lofa ekki beinu framlögin til byggingarsjóðanna fyrr en séð verður með efndir. Það kennir bitur reynslan frá þessu ári. Komi þessi framlög seint og illa veldur það lántakendum ómældu tjóni og amstri. Þessi mál verður að taka fastari tökum en verið hefur.
Um vegamálin þarf ekki að óttast í bráð, enda hjartans mál meiri hluta þm. Ekki sakar þó að minna á mun hagstæðari nýtingu fjárveitinga í þeim málaflokki vegna aukinna útboða, en þau hafa í mörgum tilfellum leitt til allt að helmings lækkunar á áætluðum kostnaði. Sú staðreynd leiðir svo aftur hugann að því að því miður er oft og víða farið illa með sameiginlegt fé landsmanna. Oft hefur verið gagnrýnd sóun í óþörf ferðalög og veisluhöld. Ég er sannfærð um að þar er þörf á aðhaldi og mætti spara drjúgar upphæðir.
Verstu dæmin um sóun eru auðvitað þegar sameiginlegu fé okkar er ausið í óarðbærar framkvæmdir og okkur þar með bundnir slíkir skuldabaggar að við rísum varla undir. Skal ég ekki eyða tíma okkar með því að endurtaka það sem hér hefur verið sagt um þau efni. En við sóum líka gífurlega miklu fé í hinar þörfustu framkvæmdir eins og byggingar skóla og ýmissa stofnana vegna þess að ekki er rétt að verki staðið frá upphafi. Mér virðist ljóst að þarna vanti eftirlit, bæði fyrir fram og meðan á framkvæmdum stendur. Það er hreint ekki einleikið hversu mörg erindi berast til fjvn. um framlög til endurbóta á húsnæði sem er aðeins nýbyggt eða fárra ára gamalt, að ekki sé talað um allar byggingarnar sem hafa verið hannaðar allt of stórar og reynast síðan allt of dýrar í rekstri fyrir viðkomandi sveitarfélög. Þarna held ég að komi m.a. í ljós gallar of mikillar miðstýringar svo og kostnaðarskiptingar. Við verðum að fara að taka í alvöru á þessum vanda. Það er ekki nóg að hrista höfuð og býsnast yfir vitleysunum ár eftir ár.
Árum saman hefur verið rætt um nauðsyn þess að færa ákvörðunarvald og tekjustofna að einhverju leyti, jafnvel að miklu leyti yfir til sveitarfélaganna. En hægt gengur að ná samkomulagi um leiðir til þess, m.a. vegna afar mismunandi aðstæðna í sveitarfélögunum. slíkt væri þó áreiðanlega til mikilla bóta og mundi að líkindum leiða til skynsamlegri fjárfestingar í húsum til sameiginlegra þarfa og miðast fremur við raunverulega þörf og rekstrargetu. Heyrðist mér hæstv. fjmrh. sammála þessu í ræðu sinni hér áðan. En orð og gerðir fylgjast sjaldnast að hjá hæstv. ríkisstj. Ríkisvaldið virðist ekki hlynnt því að auka styrk sveitarfélaganna, a.m.k. ekki á næsta ári, því að m.a. skerðir það lögbundið framlag til Jöfnunarsjóðs sveitarfélaganna að því er mér virðist um 140 millj. kr. um leið og það leggur þeim æ þyngri byrðar á herðar með auknum verkefnum. Ég ítreka að hér verður að verða breyting á.
Ekki verður auðvelt verk að skipta þeim upphæðum sem ætlaðar eru til annarra framkvæmda en vegamála. Fé til hafnaframkvæmda er skorið niður um helming í krónutölu frá þessu ári. Bara skuldbindingar vegna yfirstandandi framkvæmda fara langt með þá upphæð. enda segir í athugasemdum frv.: „Ekki er talin ástæða til að fjalla um einstök viðfangsefni.“
Fé til framkvæmda á flugvöllum landsins er svipuð krónutala og í ár, eða aðeins rúmlega helmingur þeirrar tölu sem ætlað er í flugstöðina á Keflavíkurflugvelli sem ekki er sparað til frekar en fyrri daginn.
Framlag til byggingar dagvistarheimila er af rausnarskap áætlað 30 millj. kr. og er það væntanlega í samræmi við þá nýgerðu uppgötvun ríkisstj. að mikil aukning þjóðarframleiðslu undanfarinna ára byggist m.a. á stóraukinni atvinnuþátttöku kvenna. Ég leyfi mér að minna aftur á ferða- og risnukostnað hins opinbera sem vel gæti séð af nokkrum tugum milljóna til uppbyggingar dagvistarheimila. Hér mætti einnig til samanburðar líta á athugasemdir í frv. með framlögum til fjmrn. en á þörfum þess rn. ríkir fullur skilningur. Hv. þm. Kolbrún Jónsdóttir tók af mér ómakið hér áðan og las þessar athugasemdir og skal ég láta það duga. En þarna er sem sagt sanngirnin og skilningurinn í lagi.
Framlög til byggingar grunnskóla lækka einnig í krónutölu skv. frv. og nema aðeins um 1/3 þeirrar upphæðar sem raunverulega væri þörf fyrir. Er með þessum niðurskurði verið að skapa stórkostlegan vanda víða um landið sem verður erfiður úrlausnar þegar stíflan brestur. Þá verður ríkið komið í stórskuld við þau sveitarfélög sem hafa bolmagn til að fara af stað með framkvæmdir án fjárveitinga frá ríkinu, en eftir sitja fátækari sveitarfélögin sem ekki geta það þótt þörfin sé fyrir hendi. Á sama tíma megum við horfa upp á bruðlið í byggingum bankanna og olíufélaganna. Þá lækka einnig framlög til byggingar sjúkrahúsa og heilsugæslustöðva.
Nú er rétt að geta þess að skv. nýjustu upplýsingum er ætlunin að hækka fjárveitingar til ýmissa framkvæmdaflokka sem ég hef hér nefnt um 75–100 millj. kr., alla liðina, en ekki fylgir sögunni hvernig þær skiptast á hina ýmsu liði svo að engin leið er að vita hvaða áhrif það hefur. Hins vegar er ekki ætlun ríkisstj. að hækka framlög til stofnlána- og framkvæmdasjóða frá því sem er í frv. og eru nú ekki beysnar tölur þar. Þar er ljótast beitt hnífnum á Framkvæmdasjóð fatlaðra þar sem lögbundið framlag er skorið niður um meira en helming. Mig brestur hreinlega orð yfir slíkt háttalag. Það skal fúslega viðurkennt að mikið hefur verið unnið á undanförnum árum til hagsbóta fyrir fatlaða eins og hv. þm. Guðmundur Bjarnason gat um hér áðan. En þörfin er enn þá mjög mikil, sérstaklega til uppbyggingar fræðsluþáttarins í þessum málaflokki. Alþingi getur ekki leyft sér að láta þá tölu standa óhreyfða sem nú er í frv. Ég bið menn að misskilja ekki þótt ég bendi á til samanburðar að framlög til íþróttamála njóta meiri velvildar frv.-smiða sem hækka hina ýmsu liði íþróttamála um 70%. Ég sé ekki eftir fé til íþróttamála sem veita fjölmörgum, ungum sem gömlum, ánægju og vonandi hreysti. En óneitanlega finnst mér það skjóta skökku við að meta meira stuðning við heilbrigða en fatlaða og mér finnst nískan við Framkvæmdasjóð fatlaðra til skammar fyrir Alþingi.
Um Lánasjóð ísl. námsmanna mætti hafa langt mál, Í frv. er gert ráð fyrir 481 millj. kr. beinu fjárframlagi til lánasjóðsins, sem nú verður reyndar hækkað í samræmi við almennar hækkanir, og að auki 300 millj. kr. lántökuheimild, svo að enn á að íþyngja sjóðnum með lántökum. Enda þótt gert sér ráð fyrir að lánshlutfall verði áfram 95% af framfærslukostnaði og fjölgun lánþega verði aðeins 7% er ljóst að fjárþörf sjóðsins nemur töluvert hærri upphæð en frv. gerir ráð fyrir. Eins og menn muna var fyrsta árs nemum gert að slá víxla í bönkum nú í haust en lofað yfirtöku sjóðsins ef námið reyndist lánshæft. Nú lítur svo út sem sjóðnum sé ekki ætlað að standa við þau fyrirheit og er það langalvarlegasti þátturinn í málefnum lánasjóðsins.
Reynslan varð sú í haust að rekistefna fyrsta árs nema bönkunum varð ekki jafn árangursrík og þeim var ætlað að trúa. Ekkert samkomulag var fyrir hendi við bankana og fyrirgreiðsla fór oft eftir því hversu vel stæða aðstandendur lántakandi gat bent á. Það verkar því sem argasta háð þegar hæstv. fjmrh. segir í ræðu sinni hér í dag að þetta fyrirkomulag hafi gefið góða raun. Margir þm. hafa áreiðanlega um það sögur frá fyrstu hendi hvílík píslarganga þessi bankasláttur varð mörgum námsmönnum. Einhver brögð voru að því að fólk hætti við að hefja nám vegna fjárskorts en þeir voru þó miklu fleiri sem lögðu hart að sér við sparnað og útvegun fjár, einmitt í þeirri von að mál þeirra fengju farsæla lausn hjá lánasjóðnum á næsta ári.
Það er meira en lítið alvörumál ef stefna ríkisvaldsins verður til að torvelda hinum efnaminni að leggja stund á framhaldsnám. Vil ég nú spyrja hæstv. fjmrh., því orð hans hér fyrr í dag eyddu engum grunsemdum, hvernig ætlunin sé að vandi fyrsta árs nema verði leystur. Augljóslega eru áform um að þessu fyrirkomulagi verði haldið áfram, þ.e. að fyrsta árs nemar verði að slá víxla í bönkum, en aðalatriðið er þetta: Er ekki ætlunin að Lánasjóður ísl. námsmanna fái að breyta þessum bankavíxlum í lán eins og verið hefur með þá víxla sem fyrsta árs nemar fengu áður hjá lánasjóðnum? Við þessu verður að fást ákveðið svar. Því miður virðist meðhöndlun ríkisvaldsins á Lánasjóði ísl. námsmanna í litlu samræmi við fögur orð hæstv. forsrh. í stefnuræðu hans um gildi menntunar í þjóðfélaginu. Sama er að segja um aðbúnað Háskólans og rannsóknastofnana hans sem verða að fjármagna sig að stórum hluta sjálfar með sölu þjónustuverkefna í stað þess að stunda grundvallarrannsóknir.
Herra forseti. Í rauninni erum við alltaf að tala um sömu hlutina, í umr. um vantraust á ríkisstj., í umr. um stefnuræðu forsrh., í umr. um fjárlagafrv. og fleiri og fleiri mál. Við erum að tala um verðmætamat og forgangsröðun verkefna og er kannske ekki að búast við að allir séu sammála. Niðurstöðutölur þessa frv. til fjárlaga fyrir árið 1985 eru ekki uppörvandi og verður að vona í lengstu lög að einhverju fáist breytt. En versta útkoman er sú að hér sjást ekki tilburðir til raunverulegrar uppbyggingar sem leitt gæti til nýrra atvinnutækifæra eða uppbyggingar nýrra tekjustofna. Að vísu eigum við eftir að sjá lánsfjáráætlun og þar eigum við von í einhverjum framlögum til þróunar og nýsköpunar þótt upphæðin, sem þar hefur heyrst nefnd, samsvari ekki einu sinni heildarkostnaðarþátttöku ríkisins í byggingu flugstöðvarinnar á Keflavíkurflugvelli.
Hæstv. ríkisstj. hefur talað um nauðsyn þess að skapa svigrúm til endurreisnar efnahagslífsins og uppbyggingar atvinnulífsins. Almennt launafólk hefur sannarlega orðið við því ákalli. Það gaf ríkisstj. margra mánaða svigrúm, sem ríkisstj. notaði ekki, og í því frv. sem hér er til 1. umr. bryddar ekki á þeim nýjungum sem gefið gætu almenningi vonir um betri tíð.