20.02.1986
Sameinað þing: 50. fundur, 108. löggjafarþing.
Sjá dálk 2673 í B-deild Alþingistíðinda. (2274)
133. mál, nefnd til að kanna okurlánastarfsemi
Flm. (Kolbrún Jónsdóttir):
Herra forseti. Ég mæli hér fyrir till. til þál. um rannsóknarnefnd þm. til að kanna okurlánastarfsemi, sem er 133. mál Sþ. á þskj. 147. Flm. ásamt mér eru hv. þm. Kristín S. Kvaran, Stefán Benediktsson og Guðmundur Einarsson. Tillgr. hljóðar svo, með leyfi hæstv. forseta:
„Alþingi samþykkir að kjósa rannsóknarnefnd skipaða níu þm. til að gera athugun á okurlánastarfsemi sem upplýst er að viðgengist hefur hér á landi að undanförnu. Skal nefndin m.a. leita svara við eftirtöldum spurningum:
1. Hverjar eru orsakir okurlánastarfsemi?
2. Hversu umfangsmikil hefur starfsemin verið hér á landi undanfarin ár hvað varðar fjölda okurlána, fjölda viðskiptavina, lánakjör, fjárhæðir, áhrif á verðlag og hlut okurlána í íslensku efnahagslífi?
3. Með hvaða hætti er hægt að rétta hlut þeirra sem af bágindum hafa lent í klóm okurlánara, t.d. vegna hættu á að missa íbúðarhúsnæði?
Rannsóknarnefndin skal afla sér upplýsinga bæði munnlega og skriflega hjá þeim sem hlut eiga að máli. Nefndinni skal veitt fé til þess að tryggja sér sérfræðilega aðstoð. Að lokinni athugun sinni skal rannsóknarnefndin gefa Alþingi skýrslu og gera tillögur til úrbóta eins fljótt og við verður komið.“
Þegar upplýst er að umfangsmikil okurlánastarfsemi hefur átt sér stað hér á landi undanfarin ár er mikilvægt að löggjafinn láti það mál til sín taka með því markmiði að reyna að koma í veg fyrir að slíkt endurtaki sig ekki.
Það okurlánamál, sem nú hefur komið fram í dagsljósið, er með stærstu rannsóknarmálum sem hér hafa komið upp þrátt fyrir að þetta margumtalaða mál, sem lokið er rannsókn á, er ugglaust alls ekki eina okurlánastarfsemin sem hér á sér stað. Því er það nauðsynlegt að grafast fyrir um orsakir fyrir því að þvílík spilling viðgengst.
Árið 1954 var flutt till. til þál. um okur hér á hv. Alþingi. Flm., Einar Olgeirsson, sagði þá í framsögu með till. m.a., með leyfi hæstv. forseta:
„Ég býst við allir hv. þdm. séu sammála um að það okur, sem er á almannavitorði að nú viðgengst í Reykjavík, sé með óhugnanlegustu fyrirbrigðum í okkar fjármálalífi. En hins vegar er því svo háttað með þetta fyrirbrigði að það er engan veginn auðvelt að því að komast eða grípa það með höndum sem það ólöglega fyrirbrigði sem það er. Venjulega er þar allkænlega um hnúta búið þannig að þessi okurlánastarfsemi lítur út sem mjög venjuleg verslunarstarfsemi, enda líka oft höfð aðstoð manna, sem hafa vel vit á lögum, við að framkvæma hana. En afleiðingin af þessari starfsemi er sú að það tíðkast nú í Reykjavík að það sé raunverulega lánað fé með 5-6% vöxtum mánaðarlega þegar reiknað er með þeim afföllum eða með því verði sem verðbréf eða víxlar eða annað slíkt er látið manna á milli.“
Þetta þættu ekki háir vextir í dag miðað við þau okurlán sem nú eiga sér stað því að þar er talað um 10-12% vexti mánaðarlega og þaðan af miklu hærri. En það er eflaust það sama hægt að segja um okurlánin nú að það er mjög kænlega farið með þessa starfsemi. Til þess að vitna í eitt slíkt dæmi ætla ég, með leyfi hæstv. forseta, að lesa hér tilvitnun úr DV síðan í nóv. s.l. Þar stendur stórum stöfum:
„100 þús. urðu að 416 þús. kr. á sjö mánuðum.
Ég varð fyrir því óhappi að lenda í gapastokki okurlánara, fékk lánaðar 100 þús. kr. Ég var í fjárhagsörðugleikum. Þær krónur urðu mér dýrkeyptar. Þær voru orðnar að 416 þús. kr. skuldabagga á nokkrum mánuðum, sagði einn viðmælanda DV sem varð fyrir barðinu á mönnum sem lánuðu peninga með okurvöxtum og notuðu sér bágindi annarra til þess að auðgast.“
Í þessari tilvitnun kemur fram að þarna kunnu menn lagið á lagalegu hliðinni því að seinna í þessari frétt kemur fram að þeir sem keypt höfðu skuldabréfið fyrst voru þetta víxlar sem síðan var breytt í skuldabréf - neituðu því staðfastlega að þeir hefðu nokkurn tíma sjálfir útvegað skuldabréfið heldur bara keypt það af manninum. Hann reyndi að kæra þetta mál en dró það til baka því að honum reyndist ekki stætt á því.
Þetta er ugglaust ekki eina dæmið um slíkt. Með því að tala við fólk, bara almenning á götunni, fréttir maður af ótrúlega mörgum dæmum um að fólk verður að greiða allt að tvöfalda þá upphæð sem það fær að láni eftir eitt ár. Slíkt getum við ekki látið viðgangast og verðum því hér á hv. Alþingi að taka þessi mál alvarlega, ekki bara ræða þau einn dag utan dagskrár á Alþingi heldur að grafast fyrir um það hvernig í ósköpunum stendur á því að spillingin er orðin svo mikil í þjóðfélaginu að þetta þykir sumum bara ekki vera neitt mál. En það var annað fyrir 22 árum síðan því að þá var till. þessi, sem ég nefndi hér áðan, samþykkt á Alþingi. Margir tóku þar til máls og er um margt merkilegt að lesa þá umræðu sem þá átti sér stað og eflaust mörgum hv, þdm. holl lesning.
En til þess að finna svör við spurningunni um orsakir okurlánastarfsemi þarf að endurskoða það peningakerfi sem við búum við. Það þekkist ekki í nokkru vestrænu ríki að ríkisvaldið stjórni á milli 80 og 90% af því peningamagni sem er í umferð til útlána. Pólitísk stjórn á banka- og sjóðakerfi hefur hér sitt að segja. Það hafa ekki allir jafnan aðgang að fjármagni.
Það er því mikilvægt að sú rannsóknarnefnd, sem hér er lagt til að verði kjörin, grafist fyrir um orsakir þess að okurlán eiga svo auðvelt uppdráttar sem raun ber vitni. Sé ekki grafist fyrir um orsakir verða tillögur til úrbóta marklausar.
Eins og ég nefndi áðan er umfang okurlánastarfseminnar ekki bundið við þann eina aðila sem hér hefur komist upp um en það mál er nú til meðferðar hjá ríkissaksóknara. Því hefur verið haldið fram að hér sé aðeins toppurinn á ísjakanum eða pilsfaldinum rétt lyft upp, eins og kom fram í Þjóðviljanum þann 14. nóv. s.l. Þar segir einnig, með leyfi hæstv. forseta:
„Tvö þúsund fjölskyldur lifa á okurvöxtum. Fjármálamenn skipta peningamarkaðnum í þrennt, hvítt, grátt og svart svæði. Þeir sem best fylgjast með og þekkja til íslenska peningamarkaðarins fullyrða að ekki færri en tvö þúsund fjölskyldur lifi eingöngu á því vaxtaokri sem viðgengst í landinu. Það sem meira er, það fé, sem fæst með þessum hætti, bæði eftir löglegum og ólöglegum leiðum, er skattfrjálst.“ - Það er líka eitt af þeim dæmum, sem mega teljast hálf hjákátleg, að menn geti þar að auki haft þessa peninga skattfrjálsa í sinni vörslu, umsjá og eigu. - „Íslenskir fjármálamenn skipta íslenska peningamarkaðnum í þrennt, þeir kalla bankana hvítt svæði, verðbréfamarkaðinn grátt svæði og ólöglega okurlánastarfsemi svart svæði.“
Það var mikið rætt um þetta mál og skrifað í blöðin á þeim tíma þegar þetta mál var mest hér til umræðu í nóv. s.l. Þá kom eftirfarandi fram í Helgarpóstinum sem ég ætla að vitna í, með leyfi hæstv. forseta:
„Nýjasta og öruggasta okurlánaleiðin er að taka út peninga í stað vöru á krítarkortið sitt gegn góðri þóknun verslunareiganda.“
Þetta er mjög athyglisvert og hefur meira heyrst um þetta síðan í nóv. s.l. Það sé sem sagt hægt að fara inn í verslun og taka út á krítarkortið sitt. Með því kannske að skrifa 10 000 kr. á seðilinn fái fólk 8000 kr. í peningum en enga vöru. Þrátt fyrir að ég geti ekki fært neinar sannanir á slíkt hef ég heyrt nú undanfarið mjög mikinn orðróm um þetta. Ég tel að sé svo komið að fólk þurfi að nýta sér allar þær smugur til að komast yfir peninga þá sé ástandið orðið ansi alvarlegt, sem það er eflaust og örugglega.
Hér er aðeins nánar farið út í þessi mál, hvernig þessi viðskipti eiga sér stað og tekið dæmi. Með leyfi hæstv. forseta ætla ég að lesa hér beint upp úr greininni:
„Tökum t.d. fyrirtækjakort þar sem má taka út á þeim um 130 þús. kr. á hverju tímabili. Handhafi þess fær í lið með sér verslunareiganda sem stimplar 13 10 000 kr. nótur og skrifar „vörur“ á hverja þeirra. Handhafinn skrifar undir, lætur búðarmanninum eftir 30 000 sem þóknun eða vexti en heldur eftir 100 000 kr. í beinhörðum peningum sem hann þarf svo vitaskuld að greiða krítarkortafyrirtækinu í byrjun næsta tímabils. Það er þá líklega eftir 45 daga. Nafn búðareigandans kemur þarna hvergi nærri, aðeins nafn verslunar hans. En það kemur fyrir ekki því að ekki er heiglum hent fyrir yfirvöld að komast að því hvort varan, sem skrifuð er á allar nóturnar, hafi einhvern tíma verið tekin út.“
Ég verð að viðurkenna að ég geri mér ekki fyllilega grein fyrir hvernig svona viðskipti geta átt sér stað án þess að brotin séu skattalög því að ég hélt að söluskatt þyrfti að greiða af útseldri vöru. Þessar sölunótur, sem skrifaðar eru út, hljóta einfaldlega að vera rifnar. En einhvern veginn er þetta í eðli sínu neðanjarðarstarfsemi sem ætti ekki að líðast í nokkru þjóðfélagi.
Auk þess er margs konar lánastarfsemi á mörkum þess að vera lögleg. Þar má nefna afborgunarskilmála en í þeim tilfellum höfum við mörg dæmi. Það er t.d. hægt að kaupa sér bíl á afborgunum. Ég er með eitt dæmi hér fyrir framan mig sem ég ætla að vitna í. Með því að staðgreiða bílinn kostar hann 735 000 kr. En með því að taka hann á afborgunarskilmálum, sem sagt er að séu vaxtalausir en vextirnir heita bara fjármagnskostnaður, er bíllinn kominn upp í 856 894 kr. Auk þess kemur vísitala ofan á þessa síðarnefndu upphæð. Þarna er því vaxtaprósentan orðin ansi há. En það eru ekki vextir heldur heitir það fjármagnskostnaður í þessu tilfelli.
Nú er komið nýtt upp. Mér er ekki kunnugt nákvæmlega hvað það þýðir mikla vexti en það er hægt að kaupa bíla á kaupleigusamningum. Ég verð að segja að ég varð hálf hissa þegar ég heyrði þetta og kynnti mér það lítillega. En það er þá staðreyndin og þá heita vextirnir ekki vextir heldur leigugjald. (Forseti hringir.) Ég verð að biðja forseta afsökunar. Ég áttaði mig ekki á því að kortérið væri svona fljótt að líða, en það er víst sá afmarkaði tími sem maður hefur til þess að mæla fyrir þál.
Herra forseti. Ég skal reyna að vera mjög fljót, stytta mál mitt eins og unnt er. En til þess að við komumst eitthvað til botns í slíkum málum verðum við að taka þetta föstum tökum eins og ég hef áður sagt og setja á laggir rannsóknarnefnd sem fer ofan í saumana á þessu, fer ofan í saumana á því hvernig okkar fjármálamarkaði hér á Íslandi er fyrir komið því að þar er eflaust margt sem við þyrftum að breyta og bæta í löggjöfinni til að fyrirbyggja slíkt og þvílíkt sem viðgengst og gera till. að mörgu leyti til úrbóta. Til þess að svo verði verður hv. Alþingi að kjósa rannsóknarnefnd þm. til að rannsaka okurlánin eins og ég hef áður sagt. Ég geri till. um að að lokinni þessari umræðu verði málinu vísað til allshn.