09.02.1987
Efri deild: 38. fundur, 109. löggjafarþing.
Sjá dálk 2831 í B-deild Alþingistíðinda. (2636)
320. mál, Vísindaráð og Rannsóknaráð ríkisins
Sigríður Dúna Kristmundsdóttir:
Virðulegi forseti. Ég fagna því að komið er fram frv. um skipan vísindarannsókna hér á landi. Það hefur lengi verið beðið eftir þessu frv. og nú er það hér fram komið. Sérstaklega fagna ég þó orðum hæstv. ráðh. í framsögu hans áðan þar sem hann tók fram að menn yrðu að gera sér grein fyrir því að ættu rannsóknir og vísindi hér á landi að eflast að einhverju marki þyrfti stóraukið fé til þeirra hluta frá því sem nú er. Það er svo sannarlega satt og rétt og fagnaðarefni að hæstv. ráðh. skuli brýna það fyrir mönnum.
Það hefur lengi verið ljóst að staða og skipulag rannsóknastarfsemi innan stjórnkerfisins hérlendis hefur þarfnast endurskoðunar og breytinga. Skorti á heildarskipulagi hefur fylgt alvarlegur skortur á fjármögnun til rannsókna hérlendis. Eins og menn vita verjum við Íslendingar minna af opinberu fé til rannsókna en nokkur nágrannaþjóð okkar en þær hafa á undanförnum áratugum aukið mjög fjármagn til rannsóknastarfsemi. Þessi auknu útgjöld eru tengd bjartsýni og skilningi á þeim möguleikum sem felast í nýrri þekkingu og tækninýjungum en á þeim sviðum vænta menn helstra framfara og breytinga á atvinnuháttum komandi ára. Jafnframt er sífellt fleirum að verða ljóst að vísindaleg þekkingarsköpun er álíka mikilvæg fyrir sjálfstæði þjóða og listsköpun, viðhald sérstakrar þjóðtungu og vökul tengsl við menningarrætur og þjóðarsögu. Jafnframt fer þeim einnig fjölgandi sem bera hag Háskóla Íslands fyrir brjósti sem vísindastofnunar en ekki fyrst og fremst sem embættismannaskóla. Það er því vel og í samræmi við tíðarandann að hér skuli loksins hafa séð dagsins ljós frv. til l. um skipan vísindarannsókna hér á landi.
Hæstv. ráðh. tók fram í ræðu sinni áðan að hann hygðist beita sér fyrir því að frv. þetta fengi fullnaðarumfjöllun á þessu þingi og að á þessu þingi yrðu afgreidd lög um vísindarannsóknir hér á landi. Ég fagna þessari yfirlýsingu. Ég er eindregið fylgjandi því að hafa snör handtök í þessu máli en ég vil einnig taka fram að það er nauðsynlegt að háskóla- og rannsóknamenn fái að fjalla um frv. í þeirri mynd sem það er núna. Það hefur komið fram að þessi mál hafa lengi verið til umfjöllunar og margir komið þar að, en ég held að nauðsynlegt sé að þeir sem málið er skyldast og geta talað af reynslu í þessum efnum fái tækifæri til að segja álit sitt á skipan þessara mála eins og gert er ráð fyrir í þessu frv. að hún verði. Til þess þarf að hafa snör handtök í menntmn. og skal ég ekki láta mitt eftir liggja, en þar á ég sæti.
Hvað frv. varðar hef ég nokkrar athugasemdir við það að gera. Í fyrsta lagi varpa ég þeirri spurningu fram hvort æskilegt sé að tvískipta rannsókna- og vísindastarfsemi í landinu með þeim hætti sem gert er ráð fyrir í frv., annars vegar í Vísindaráð og Vísindasjóð og hins vegar í Rannsóknaráð og Rannsóknasjóð. Ég hef miklar efasemdir um þessa tvískiptingu og tel í fyrsta lagi að þetta sé of flókið skipulag hjá jafnfámennri þjóð sem hefur ekki og mun að jafnaði ekki vera með svo umfangsmiklar vísindarannsóknir að ekki megi koma þeim haganlega fyrir á einum stað. Um þetta eru skiptar skoðanir eins og fram kom í ræðu hv. síðasta ræðumanns og eins og fram kemur í grg. með frv. og ráðherra gerði grein fyrir í framsögu sinni. Þar kemur fram að vísindasjóðsnefnd hefði á sínum tíma hallast að því að stofna eitt sameiginlegt rannsóknaráð yfir öll svið vísindastarfsemi í landinu en að rannsóknaráðsnefnd hafi hins vegar hafnað þeirri leið á þeirri forsendu, eins og hér segir, með leyfi forseta, „að erfitt gæti reynst að skapa nauðsynleg tengsl atvinnuveganna við rannsóknir í þeirra þágu en tryggja jafnframt sjálfstæði annarrar rannsóknastarfsemi“. Mér sýnist að hér sé um ástæðulausan ótta að ræða hjá rannsóknaráðsnefnd. Ég held að það ætti ekki að vera mikill höfuðverkur að tryggja sjálfstæði „annarrar rannsóknastarfsemi“ með skýrum verkskiptingar- og fjármagnsskiptingarreglum þannig að þetta mætti vel fara saman allt á einum og sama staðnum.
Í öðru lagi, og það er e.t.v. verst við þessa skiptingu, er fjárveitingavaldinu fengið það hlutverk í hendur að skipta því fjármagni sem er til rannsókna- og vísindastarfsemi á hverjum tíma á milli grunnrannsókna og hagnýtra rannsókna. Það væri miklu eðlilegra að þeir sem hafa með vísinda- og rannsóknastarfsemi að gera skipti þessu sjálfir enda hljóta þeir að vera betur í stakk búnir en fjárveitingavaldið til að meta það hvor geirinn þarf á meira eða minna fé að halda hverju sinni. Einnig má nefna að þessi skipting, annars vegar í grunnrannsóknir og hins vegar í hagnýtar rannsóknir, er hæpin því í raun og veru eru bara til rannsóknir og sumar geta orðið hagnýtar, aðrar ekki, og það er ekki ávallt vitað fyrir fram hvort rannsóknir geta nýst á hagnýtan hátt eður ei. Ég held því að þessi skörpu skil á milli hagnýtra rannsókna og grunnrannsókna standist ekki neitt veruleikapróf. Þetta þrennt, í fyrsta lagi að hér sé verið að gera skipulagið óþarflega flókið, í öðru lagi að fjárveitingavaldið ákveði í hvers lags rannsóknir skuli beina fjármagninu en ekki vísindamenn sjálfir og í þriðja lagi hæpnar forsendur þess að skilja á milli grunnrannsókna og hagnýtra rannsókna, tel ég einkum mæla gegn því að sú tvískipting sem frv. gerir ráð fyrir sé heppileg. Þetta munum við væntanlega athuga nánar í menntmn. en ég vildi láta það koma fram strax við 1. umr. að þetta er eitt af því sem ég held að nauðsynlegt sé að athuga betur.
Önnur athugasemd sem ég geri við þetta frv. er varðandi 2. gr. þess. Þar er fjallað um verkefni Vísindaráðs og séu verkefni Vísindaráðs borin saman við verkefni Rannsóknaráðs kemur í ljós að Vísindaráð er nokkuð frumkvæðislaust miðað við Rannsóknaráð. Vísindaráði er ekki ætlað að halda ráðstefnur um stöðu og gang rannsókna hér á landi eins og Rannsóknaráði. Vísindaráði er ekki ætlað að kynna og fræða eins og Rannsóknaráði er ætlað að gera og held ég að það þurfi að samræma betur hlutverk þessara tveggja ráða ef tvískiptingin á að vera við lýði og fá Vísindaráði einnig það hlutverk að fræða og kynna því að það er ekki síður mikilvægt að fræða um og kynna grunnrannsóknir en hagnýtar rannsóknir.
Síðan er það 3. gr. frv. Þar kemur fram að Vísindaráð sem fram til þessa hefur skipst í tvær deildir, annars vegar raunvísindadeild og hins vegar hug- og félagsvísindadeild, á nú að skiptast í þrjár deildir, í náttúruvísindadeild, í líf- og læknisfræðideild og í hug- og félagsvísindadeild. Hérna sýnist mér að áherslan færist í nokkuð auknum mæli inn á svið rannsókna í raunvísindum. Samkvæmt þessu eru komnar tvær raunvísindadeildir í Vísindasjóð og öll hug- og félagsvísindi sameinuð í eina deild. Þar við bætist að Rannsóknasjóði er ætlað að styðja hagnýtar rannsóknir og að svo miklu leyti sem hægt er að gera greinarmun á grunnrannsóknum og hagnýtum rannsóknum eru hagnýtar rannsóknir yfirleitt á sviði raunvísinda. Áherslan, þunginn, er því greinilega samkvæmt þessu frv. á raunvísindasviðinu. Ég vil vara við þessum áherslum. Í fyrsta lagi vil ég benda á að rannsóknir í hug- og félagsvísindum eru mikilvægar í sjálfu sér og geta haft víðtæk áhrif á þjóðfélagsþróun og skilning manna á þeirri veröld sem þeir byggja. Þess vegna eru þær ekki síður hagnýtar í sjálfu sér en ýmsar rannsóknir á sviði raunvísinda. Í öðru lagi hefur sú hugmyndaumfjöllun og kenningasmíð sem fram fer í hug- og félagsvísindum ævinlega áhrif á það rannsókna- og vísindastarf sem unnið er í raunvísindum. Þarna er um samtengingu að ræða og ekki rétt að skilja alveg á milli þannig að klippt og skorið sé. Mikilvægi hug- og félagsvísindarannsókna er því ótvírætt. Fyrir hendi er tilhneiging til að vanmeta bæði huglægt og hagnýtt gildi hug- og félagsvísinda. Ég vara við þeirri tilhneigingu og bendi á að sé höggvið í þann knérunn er höggvið þar sem síst skyldi. Vitaskuld er það fjármagnið sem veitt er til þessara vísindarannsókna sem endanlega ræður úrslitum, ekki í hversu mörgum deildum Vísindasjóður er, og sé þess gætt að ekki halli á hug- og félagsvísindi í fjárveitingum er ekkert við þessa skipan að athuga. Ég geri hins vegar að umtalsefni þá áherslubreytingu sem þarna virðist vera á ferðinni og vara við henni.
Í 5. gr. er margt að finna en þar er m.a. það nýmæli að styrk megi veita til allt að þriggja ára í senn úr Vísindasjóði. Þetta tel ég til mikilla bóta því að styrkveitingar úr Vísindasjóði hafa sökum fjármagnsskorts verið til allt of skamms tíma. Þó held ég að hyggja megi að því hvort þriggja ára markið sé ekki heldur lágt, því að við vitum það að rannsóknir eða verkefni rúmast ekki alltaf innan þriggja ára marksins, og hvort ekki mætti færa það upp um eitt eða tvö ár til viðbótar.
Síðan langar mig að gera 10. gr. frv. aðeins að umræðuefni. Þar er rætt um tekjur Vísindasjóðs og þar eru þrír tekjustofnar skilgreindir. Það er í fyrsta lagi fjárveiting úr ríkissjóði á fjárlögum ár hvert, í öðru lagi fjárframlag frá Seðlabanka og eins og fram kemur í athugasemdum við einstakar greinar frv. er fjárframlag Seðlabankans aðaltekjustofn Vísindasjóðs. Nú langar mig að spyrja hæstv. ráðh. hvernig framlagið úr Seðlabankanum sé ákvarðað, hver taki ákvörðun um framlag Seðlabanka til Vísindasjóðs og hvers vegna þessi ákvörðun sé hjá Seðlabankanum en ekki hjá fjárveitingavaldinu. Mér hefur alltaf þótt þetta undarlegt fyrirkomulag og ég vildi gjarnan fá svör hæstv. ráðh. við því hér á eftir.
Þriðji tekjustofn Vísindasjóðs er gjafir frá einstaklingum og fyrirtækjum og það er ágætis fyrirkomulag þar sem slíkar gjafir eru frádráttarhæfar frá skatttekjum á því ári sem þær eru afhentar. Það er ágætt, en ég vil vara við þeirri tilhneigingu sem hefur gætt, þ.e. að því meiri sem gjafir frá einstaklingum og fyrirtækjum eru, því frekar hefur framlag hins opinbera lækkað. Það á ekki að gerast því eins og við vitum er framlag okkar Íslendinga til þessara mála afskaplega lágt. Við munum vera á borð við þróunarlönd eins og Zaire hvað varðar framlag okkar til rannsóknamála miðað við hlutfall af þjóðartekjum og þó að einstaklingar og fyrirtæki gefi í auknum mæli til vísindarannsókna á það ekki að þýða að hlutur ríkisins minnki að sama skapi.
Í 14. gr. frv. er kveðið á um skipan stjórnar Rannsóknaráðs ríkisins. Fram til þessa hefur 21 maður átt sæti í þessari stjórn en nú er gert ráð fyrir að þar sitji sjö menn, skipaðir af menntmrh. Ég er sammála þessu fyrirkomulagi. Ég held að meira en 20 manna stjórn sé of fjölmenn til að geta verið mjög framkvæmdasöm og eins og hv. síðasti ræðumaður taldi held ég að það sé ekki til vansa að nú er ekki gert ráð fyrir að alþm. eða fulltrúar kjörnir af Alþingi eigi seturétt í ráðinu eins og verið hefur. Þegar um vísindamenn hefur verið að ræða er það auðvitað ágætt en annars er vandséð hvaða erindi alþm. eigi til setu í Rannsóknaráði. Þetta ákvæði mun upphaflega hafa verið hugsað til að fá alþm. til að hafa meiri áhuga á vísinda- og rannsóknastarfsemi í landinu. Reynslan er sú að þeir eru ekki þaulsætnir á fundum ráðsins þannig að það hefur ekki tekist að kveikja áhuga með þessum hætti. Ég held því að sú skipan sem frv. gerir ráð fyrir sé ágæt og af hinu góða.
Einnig langar mig til að gera að umræðuefni ákvæði í 18. gr. frv. um Rannsóknasjóð. Þar kemur fram að Rannsóknaráð ákveður styrkveitingar úr sjóðnum og skulu þær háðar samþykki menntmrh. Ef við skoðum sambærilegt ákvæði um Vísindasjóð, það er að finna í 11. gr., segir þar: „Stjórn Vísindaráðs skiptir árlegu ráðstöfunarfé Vísindasjóðs á milli deilda ráðsins en deildarstjórnir taka ákvörðun um styrkveitingar til einstakra verkefna, sbr. 4. og 5. gr." Það er ekki gert ráð fyrir að fjárveitingar úr Vísindasjóði séu háðar samþykki ráðherra en hins vegar er gert ráð fyrir að fjárveitingar úr Rannsóknasjóði séu háðar samþykki ráðherra. Vísindaráð er sem sagt miklu sjálfstæðara en Rannsóknaráð. Nú vil ég spyrja hæstv. ráðh. hverju þetta sæti. Getur verið að það sé vegna þess að Rannsóknaráði er ætlað að útdeila meira fé en Vísindaráði og því sé talið nauðsynlegt að menntmrh. hafi þar hönd í bagga? Ef það er hugsunin eru það náttúrlega alvarlegar fréttir fyrir grunnrannsóknir sem eiga sitt að sækja í Vísindasjóð og í öllu falli held ég að það sé of mikil miðstýring að ætla ráðherra að hafa hönd í bagga með styrkveitingum. Ég held að eðlilegra sé að þær séu alfarið á höndum ráðsstjórnanna. Mér þætti vænt um að fá skýringu á því hvers vegna þetta misræmi er á milli Rannsóknasjóðs og Vísindasjóðs.
Að lokum nefni ég samstarfsnefnd Vísindaráðs og Rannsóknaráðs sem getið er um í 20. gr. frv. Ef sú tvískipting rannsóknastarfseminnar sem frv. gerir ráð fyrir verður að veruleika held ég að nauðsynlegt sé að efla þessa samstarfsnefnd og gera hana kröftugri en hún er. Ég held að það sé t.d. nauðsynlegt að hún sé ráðgefandi fyrir hagsýsluna og fyrir fjárveitingavaldið um upphæð fjárveitinga til þessara hluta því að samhæfing og samræming á milli þeirrar starfsemi sem fer fram, annars vegar þá í Rannsóknaráði og hins vegar í Vísindaráði, er mjög mikilvæg. Ég held því að það þurfi að hyggja að því hvort ekki mætti auka þá samhæfingu með því að efla samstarfsnefndina.
Virðulegur forseti. Ég hef þá þessi orð hér við 1. umr. um þetta frv. ekki mikið fleiri. Eins og ég hef sagt fagna ég því að þetta frv. er hér fram komið og ég er innilega sammála þeim meginmarkmiðum þess sem koma fram í athugasemdum við frv., að þau séu að efla samstarf rannsóknaaðila í landinu og að styrkja og treysta fjárhagsgrundvöll íslenskra vísindarannsókna. Fjárhagsatriðið er aðalatriðið og þess vegna voru orð ráðherra áðan í þá veru mjög ánægjuleg því að það er sama hversu gott skipulag við höfum á þessum málum, ef við höfum ekkert fé til framkvæmda breytir engu þótt skipulagið sé gott. Engar rannsóknir verða unnar nema fjármagn komi til. Það skiptir miklu að vel takist til við afgreiðslu þessa frv., að það verði vel hugað að ýmsum hlutum. Við þurfum að hafa snör handtök og vinna vel ef þetta frv. á að verða að lögum á yfirstandandi þingi og ég er svo sannarlega eindregið fylgjandi því að lög verði sett á þessu þingi um skipan vísindamála.