23.03.1988
Efri deild: 74. fundur, 110. löggjafarþing.
Sjá dálk 6050 í B-deild Alþingistíðinda. (4113)

382. mál, fóstureyðingar

Flm. (Guðmundur Ágústsson):

Herra forseti. Á þskj. 722 er frv. til laga um breytingu á lögum nr. 25 frá 22. maí 1975, um ráðgjöf og fræðslu varðandi kynlíf og barneignir og um fóstureyðingar og ófrjósemisaðgerðir. Flm. þessa frv. eru þm. Borgarafl. í Ed., sá sem þessi orð talar og hv. 7. þm. Reykn. Kolbrún Jónsdóttir.

Frv. þetta felur í sér grundvallarbreytingu á löggjöfinni um fóstureyðingar frá því sem nú er og byggir á því að rétturinn til lífsins sé mannréttindi sem þjóðfélagi ber að vernda. Þetta grunnstef kemur fram í formála grg. með frv., að grundvöllur mannlegs lífs sé rétturinn til að fá að lifa og að kviknað líf í móðurkviði geti ekki verið háð eignarrétti.

Í umræðunum um fóstureyðingar hafa verið tvö sjónarmið ríkjandi sem skapað hafa hina andstæðu póla. Annars vegar er það sjónarmiðið að fóstureyðingar eigi að vera frjálsar á þeirri forsendu að konunni beri að hafa rétt til að ráða yfir sínum eigin líkama. Hins vegar er sú skoðun að fóstureyðingar eigi að vera bannaðar með öllu á þeirri forsendu að réttur hins kviknaða lífs sé sá að fá að fæðast og taka þátt í lífinu.

Íslensk löggjöf hefur byggst á því að virða rétt hins ófædda, eins og ég mun koma síðar að, en þróun hefur verið í þá átt á undanförnum árum hér og erlendis að síðargreinda sjónarmiðið virðist hafa náð undirtökunum.

Frv. þetta er því flutt til að breyta þróuninni í átt til þess sem við teljum grunnréttindi í mannlegu lífi. Án viðurkenningar lífsréttarins eru öll önnur mannréttindi sem varin eru af stjórnarskrá til lítils.

Þetta frv. er ekki miskunnarlaust eins og svo oft hefur heyrst þegar talað er um að þrengja fóstureyðingarlöggjöfina og er því síður stefnt gegn konunni og rétti hennar til frelsis. Þvert á móti er ráð fyrir því gert í frv. að forvarnarstarf verði aukið til muna og aðstoð veitt þeim mæðrum sem eiga að búa við erfiðar félagslegar aðstæður. Þá er gert ráð fyrir því að lögum um Tryggingastofnun ríkisins verði breytt í þá veru að henni verði unnt að aðstoða mæður með fjárframlögum og annarri aðstoð. Í undirbúningi er slíkt frv. og verður að skoðast í samræmi við frv. þetta. Á ég von á því að það verði lagt fram hér innan tíðar. Jafnframt er í frv. gert ráð fyrir því að starfrækt verði sérstök deild við landlæknisembættið er hafi það að aðalstarfi ásamt útbreiðslumálum að aðstoða konur í vanda.

Er það skoðun flm. að þjóðfélagið eigi ekki að viðurkenna eyðingu mannlegs lífs á þeirri forsendu að það geti ekki ráðið við félagsleg vandamál sem upp kunna að koma og það er skoðun flm. að kona skuli ekki sett í það erfiða hlutverk að þurfa að ákveða að barni sem hún ber undir belti skuli eytt vegna félagslegra vandamála sem hún á við að stríða.

Það er misskilningur að fóstureyðing sé einkamál konunnar. Það er ekki síður mál þjóðfélagsins á grundvelli mats á þeim verðmætum sem til eru og felast í mannréttindum. Fóstrið hefur orðið undir í þessu verðmætamati, enda hefur á þess vegum enginn formælandi verið til til að tala um lífið í móðurkviði.

Er fóstur líf sem þjóðfélaginu ber að verja eða er það aðskotahlutur sem á sér engan rétt? Um það snýst deilan. Svarið samkvæmt núgildandi fóstureyðingarlöggjöf er það að fyrir 12. viku meðgöngu telst fóstrið aðskotahlutur en eftir þann tíma líf sem má helst ekki eyða nema brýnar ástæður mæli með því. Þarna er um tvískinnungshátt að ræða. Læknavísindin hafa svarað spurningunni með því að hafa í sínum eiðstaf að læknum beri að virða líf frá getnaði. Undir það tekur kirkjan og segir í nýlegri ályktun:

„Rétturinn til lífs er frumatriði allra mannréttinda. Þá kröfu verður að gera til ríkisvaldsins að það verndi mannlegt líf og efli meðal almennings vitundina um mannhelgi.

Löggjöf, sem í raun geri hið ófædda líf réttlaust, brýtur gegn því grundvallarsjónarmiði kirkjudómsins að hver einstaklingur eigi rétt til lífs, allt frá upphafi og þangað til dauðinn ber að dyrum með eðlilegum og óviðráðanlegum hætti.“

Síðan segir í ályktun kirkjuþings:

„Vill kirkjuþing skora á Alþingi að breyta umræddum lögum [nr. 25 frá 22. maí 1975] í þá veru að friðhelgi mannlegs lífs sé viðurkennd.“

Með þessu frv. er einmitt verið að taka undir álit kirkjuþings og eiðstaf lækna og að læknum verði gert kleift að starfa í samræmi við þau grundvallarviðhorf sem þeir hafa gengist undir að virða við störf sín.

Þó svo að frv. þetta sé byggt á friðhelgi mannlegs lífs þá er í frv. gert ráð fyrir að fóstureyðingar verði heimilaðar ef tilgreind skilyrði eru fyrir hendi. Þau ákvæði eru látin halda sér svo til óbreytt frá gildandi lögum sem mæla fyrir um fóstureyðingar af læknisfræðilegum ástæðum og ákvæðið sem heimilar fóstureyðingu sem afleiðingu refsiverðs verknaðar. Hins vegar er dregið verulega úr þætti félagslegra ástæðna og fóstureyðing því aðeins leyfð á þeirri forsendu að sú þungaða sé 16 ára eða yngri. Að því leytinu til er frv. þetta rýmra en það frv. sem hv. 4. þm. Vestf. hefur lagt hér fram undanfarin ár. Það sem gerir þetta frv. frábrugðið frv. nefnds þm. er að hér er byggt á því sem grunnforsendu og tiltekið í lagatexta að lífið sé friðhellagt og það þurfi að koma til sérstök sjónarmið svo því lífi sé eytt.

Að því var vikið hér áðan að íslensk löggjöf hefur byggst á því að virða rétt hins ófædda. Á árinu 1935 var fyrst fært í löggjöf að slaka á þeirri kröfu er lög nr. 38/1935 voru sett um leiðbeiningar fyrir konur um varnir gegn því að verða barnshafandi og um fóstureyðingar. Fyrir þann tíma var þung refsing lögð við að deyða fóstur. Samkvæmt hegningarlögum frá 25. júní 1869, sem giltu allt til ársins 1940, varðaði það hegningarvinnu allt að 8 árum ef „óléttur kvenmaður af ásettu ráði eyðir burði sínum“.

Með lögunum 1935 var heimilt að eyða fóstri en þær heimildir voru innan mjög þröngra marka og einungis á læknisfræðilegum forsendum. Var í þeim lögum litið svo á að fóstureyðing væri neyðarúrræði og skilgreind í samræmi við það, sbr. 5. mgr. 3. gr. laganna, en þar segir:

„Það er fóstureyðing, ef burður er líflátinn í móðurkviði áður en konan hefur gengið með hann fullar 28 vikur eða fósturláti komið til leiðar, nema einkenni þess hafi áður komið í ljós, að konunni sé að leysast höfn og augljóst sé að fósturlát verði ekki stöðvað.“

Með lögum nr. 16 frá 13. jan. 1938, um „að heimila í viðeigandi tilfellum aðgerðir á fólki, er koma í veg fyrir að það auki kyn sitt“, var fóstureyðing heimiluð ef þargreind skilyrði væru fyrir hendi. Annars vegar var fóstureyðing samkvæmt þeim lögum heimiluð ef gild rök lágu til þess að burður viðkomandi væri í mikilli hættu af kynfylgjum, alvarlegum vanskapnaði, hættulegum sjúkdómi, andlegum eða líkamlegum fávitahætti eða hneigð til glæpa, eða að afkvæmi hennar væri í tilsvarandi hættu af öðrum ástæðum, enda - eins og segir í ákvæðinu — verði þá ekki úr bætt á annan hátt. Hins vegar var fóstureyðing heimil ef kona hafði orðið þunguð við nauðgun. Í hinu síðargreinda tilviki var sett það skilyrði að konan hefði kært og sökunautur verið fundinn sekur um brotið fyrir dómi.

Er hegningarlögunum var breytt með lögum nr. 19 frá 12. febr. 1940 var kaflinn um manndráp mjög einfaldaður, sérstaklega ákvæðin um fósturdráp. Fyrri hugsun var látin halda sér, að fóstrið væri líf sem ekki mætti deyða. Samkvæmt 216. gr. hegningarlaganna varðar það varðhaldi eða fangelsi allt að tveimur árum ef kvenmaður deyðir fóstur sitt. Þessi lög eru enn í gildi og eru þau grunnviðhorf í íslenskri löggjöf þrátt fyrir heimildir sem eru í núgildandi löggjöf um fóstureyðingar.

Með lögum nr. 25 frá 22. maí 1975 var gerð veruleg breyting á fóstureyðingarlöggjöfinni. Var þá í fyrsta skipti tekið fram í lagatextanum að eyða mætti fóstri á grundvelli félagslegra ástæðna. Undanfari þessarar lagasetningar var frv. sem þáverandi heilbr.- og trmrh. lagði fram á Alþingi árið 1973. Í því frv. var lagt til að fóstureyðing yrði heimiluð að ósk konu væri hún búsett hérlendis eða hún ætti íslenskt ríkisfang væri aðgerðin framkvæmd fyrir lok 12. viku meðgöngu og ef engar læknisfræðilegar ástæður mæltu gegn slíkri aðgerð. Var þar lagt til að frjálsar fóstureyðingar yrðu lögleiddar hér á landi. Frv. þetta olli miklum deilum jafnt innan þings sem utan. Ákveðið var því að draga frv. til baka og skipa nefnd til að undirbúa nýtt frv. er tæki tillit til þeirra athugasemda sem fram höfðu komið við frv. Niðurstaða þeirrar nefndar var að hafna bæri frjálsum fóstureyðingum en þess í stað að heimila fóstureyðingar á félagslegum grunni „þegar ætla má að tilkoma barns verði konunni og hennar nánustu óbærileg vegna óviðráðanlegra félagslegra ástæðna“. Við mat á því hvað telja skyldi „óbærilegt“ lagði nefndin til að hafðar skyldu í huga eftirtaldar ástæður: a) að konan hafi alið mörg börn með stuttu millibili og skammt liðið frá síðasta barnsburði, b) konan búi við bágar heimilisástæður vegna ómegðar eða alvarlegs heilsuleysis annarra á heimilinu, svo og c) að konan geti ekki vegna æsku eða þroskaleysis annast barnið á fullnægjandi hátt. Bætt var við d-lið, aðrar ástæður, „séu þær fyllilega sambærilegar við ofangreindar ástæður“.

Tillögur nefndarinnar voru samþykktar á Alþingi og eru nú lög nr. 25 frá 22. maí 1975.

Með lögunum 1975 var áréttuð nauðsyn þess að koma á fót öflugu forvarnarstarfi um kynfræðslu og ráðgjöf. Sú skipan hafði verið í lögunum frá 1935 en hafði þróast úr því að vera í höndum heimilislækna, eins og lögin gerðu ráð fyrir, yfir í það að vera sérstakar deildir á sjúkrastofnunum. Með lögunum nr. 25/1975 var gerð sú breyting, fyrir utan það að félagsráðgjafarþjónusta í sjúkrastofnunum og heilsugæslustofnunum var viðurkennd með lögum, að landlæknisembættið átti að hafa yfirumsjón með starfi þessara ráðgjafarþjónustustöðva. Þá var tekin upp sú stefna með lögunum að kynfræðsla skyldi tekin upp í skólum en veruleg brotalöm hafði verið á þeirri fræðslu. Áttu fræðsluyfirvöld að skipuleggja þessa fræðslu um kynlíf og siðferði þess í samráði við yfirskólalækni.

Með lögum nr. 25/1975 var að því stefnt að samfara rýmkun fóstureyðingarlöggjafarinnar skyldi gert átak í því að auka kynfræðslu til að minnka líkurnar á fóstureyðingu og að hún væri notuð sem getnaðarvörn.

Hver er svo reynslan af þessum lögum? Frá gildistöku laga nr. 25/1975 hefur fóstureyðingum fjölgað mikið frá því sem var í tíð eldri laga, einkum og sér í lagi hin síðustu ár. Upplýsingar þessar koma fram í heilbrigðisskýrslum, fylgiriti 1985, nr. 2, um fóstureyðingar á tímabilinu 1976–1983, sem gefið er út af landlæknisembættinu. Í þeirri skýrslu eru tekin saman á skipulagðan hátt áhrif lagabreytingarinnar 1975 og reynt að varpa ljósi með töflum og skýringarmyndum á fjölda fóstureyðinga, ástæður og helstu auðkenni þeirra kvenna er fara í slíka aðgerð.

Hér eru ekki tök á að fara ítarlega út í þessa könnun en hjá því verður ekki komist, vegna þeirra breytinga sem frv. þetta boðar, að gera grein fyrir helstu niðurstöðum til að varpa ljósi á hið raunverulega vandamál fóstureyðandans. Til viðbótar þessari könnun er byggt á bráðabirgðaskýrslum fyrir árin 1984 og 1985 og til þess vísað ef breytingar hafa orðið frá könnuninni í verulegum atriðum.

Samkvæmt töflu sem er birt í grg. hafa fóstureyðingar aukist mjög verulega frá árinu 1976 er lögin nr. 25/1975 tóku gildi. Samkvæmt þessari töflu voru fóstureyðingar árið 1971 142; 1974 224; 1978 455; 1980 523; 1982 613; 1984 745; 1985 705; og samkvæmt bráðabirgðatölum fyrir árið 1986 voru þær 684.

Þessar tölur segja ekki allan sannleikann þó þær séu hryllilegar. Það er kannski meira atriði að líta á næstu töflu við hliðina, en það er hve margar þunganir enda með fóstureyðingu. En í þeirri töflu er tekið á því hversu margar fóstureyðingar eru á hverja 100 lifandi fædda. Árið 1971 var þetta 3,3; 1975 6,3, 1976 við gildistöku laganna, fyrsta ár gildistökunnar var þetta 8,6; 1979 12,4; 1981 13,7; 1982 14,1; 1983 15,8; 1984 18,1; 1985 18,3; og 1986 17,6. Samkvæmt þessum tölum hefur fóstureyðingum farið stigfjölgandi miðað við fjölda þungana. Þessar tölur samsvara því að núna síðustu ár hafi af hverjum 100 þungunum verið framkvæmdar 18 fóstureyðingar. Þetta eru nokkuð ískyggilegar tölur og hefur eflaust ekki verið það sem var í huga þeirra manna sem samþykktu lögin frá 1975.

Hámark tíðni fóstureyðinga er samkvæmt þessu árið 1984, er þær voru 745, en á því ári voru fæðingar 4113. En árið 1985 voru, eins og ég áður sagði, 705 fóstureyðingar, en það ár hafði dregið úr fæðingum. Það ár voru 3856 fæðingar og hafði því fóstureyðingum miðað við fjölda fæðinga fjölgað frá árinu áður. Þótt tölurnar, sem talað er um hafi lækkað um 40, segi aðra sögu þá má skýra það með því að fæðingar eru færri.

Ástæður þess að konur fara í fóstureyðingu koma fram í þessari skýrslu. Samkvæmt lögum nr. 25/1975 er heimilt að framkvæma fóstureyðingu á læknisfræðilegum grunni, félagslegum grunni og sem afleiðingu af refsiverðum verknaði. Eigi er getið í könnuninni að beiðni hafi verið reist á hinni síðastgreindu ástæðu. Samkvæmt heilbrigðisskýrslum hefur hlutfall læknisfræðilegra ástæðna lækkað úr því að vera 22,8% árið 1976 (fyrsta ár gildistökunnar) í það að vera 7% árið 1985. Að sama skapi hefur hlutfall félagslegra ástæðna aukist úr 63,1% árið 1976 í 87,7% árið 1985 en hvort tveggja eða ótilgreindar ástæður eru 19% árið 1976 en 5,1% árið 1985.

Þegar hlutur félagslegra ástæðna er skoðaður kemur í ljós að fóstureyðingar á grundvelli d-liðar 1. tölul. 9. gr. fóstureyðingarlaganna, þ.e. vegna „annarra sambærilegra félagslegra ástæðna“, eru langalgengastar. Árið 1981 var sá liður nefndur í 73% tilvika en 79,4% árið 1985. Þar sem þessi liður er veigamesta ástæða fóstureyðingar hér á landi er vert að athuga hann nánar. Samkvæmt könnuninni hafa eftirtaldar ástæður verið gefnar upp:

að samband við barnsföður sé ótryggt eða ekkert,

að kona sé í námi eða hyggist fara í nám,

aðstæður almennt erfiðar, fjárhagur þröngur,

viðkomandi treysti sér ekki til að eiga fleiri börn,

getnaðarvarnir hafi brugðist,

sambúðarvandamál,

heilsuleysi,

stutt liðið frá síðasta barnsburði.

Séu þessar ástæður skoðaðar má ætla að upphafsákvæði 1. tölul. 9. gr., þar sem talað er um að tilkoma barns verði konunni „óbærileg vegna óviðráðanlegra félagslegra ástæðna“, hafi verið túlkað nokkuð frjálslega og varla í samræmi við tilætlun löggjafans á sínum tíma.

Kem ég þá að synjunum um fóstureyðingar, en samkvæmt skýrslunni er aðeins farið í þá hluti. Í könnuninni er ekki beint yfirlit um synjanir um fóstureyðingar hér á landi. Hins vegar er vitnað til athugunar sem gerð var á Kvennadeild Landspítalans í Reykjavík þar sem þrjár af hverjum fjórum fóstureyðingum eru framkvæmdar hér á landi. Í heilbrigðisskýrslum segir á bls. 110:

„Fjöldi þeirra, sem synjað var um fóstureyðingu, var á bilinu 3–18 á ári en samtals 75 árin 1976–1983. Virðist synjunum fara heldur fækkandi því að á fyrra helmingi tímabilsins var að meðaltali 12 konum synjað um fóstureyðingu eða sem svarar 3,3% framkvæmdra aðgerða, en hins vegar 7 konum að meðaltali á ári á síðari hluta þessa tímabils eða 1,6% aðgerða. Ástæður synjana eru í flestum tilvikum lengd meðgöngu, þ.e. konurnar eru gengnar með meira en 12 vikur og forsendur umsóknar hafa verið af félagslegum toga. Á árinu 1983 voru synjanir 3 hjá Kvennadeild Landspítalans.“

Hér að framan hefur verið lýst þeirri breytingu sem verið hefur á tíðni fóstureyðinga, synjana um slíka aðgerð og á hvaða ástæðum umsóknir hafa verið reistar. Þá niðurstöðu má draga af þessum þremur þáttum að takmörkun á heimild til fóstureyðinga er harla lítil í framkvæmd þótt lesa megi úr lögum nr. 25/1975 að gera þurfi verulegar kröfur til þess að fóstureyðing sé heimil. Önnur niðurstaða verður ekki dregin af þeim tölum sem liggja fyrir.

Fóstureyðingar eru þrátt fyrir þessar tölur færri hér á landi en í flestum öðrum löndum, hvað sem veldur. Nærtækast væri að kenna löggjöfinni þar um en fyrrgreindar tölur afsanna þá staðhæfingu.

Kem ég þá að því sem telja má auðkenni þeirra kvenna sem gangast undir fóstureyðingu. Í þessari framsögu er ekki unnt að líta fram hjá þeim staðreyndum sem liggja fyrir um félagslega stöðu þeirra kvenna er hafa farið í fóstureyðingu. Líta verður á einkenni þessara kvenna með það að markmiði annars vegar að athuga hvort hægt er með fræðslu og ráðgjöf að koma í veg fyrir þunganir hjá þeim og hins vegar hvernig þjóðfélagið getur með ráðstöfunum aðstoðað þennan hóp kvenna framar öðrum við barneignir og uppeldi barna. Þá er vert að athuga hvort ástæða er til þess að heimila fóstureyðingu með tilliti til sérstakra hagsmuna.

Samkvæmt áðurnefndri könnun á vegum landlæknisembættisins hefur aldur haft veruleg áhrif á ákvörðun um fóstureyðingu. Frá árinu 1976 hefur meðalaldur kvennanna lækkað frá því að vera 28,7 ár árið 1976 í 25,8 ár árið 1981. Aðalauðkennið er þó að eldri konum hefur fækkað en þeim yngri fjölgað. Á aldursbilinu frá tvítugu til þrítugs eru fóstureyðingar flestar en hefur fjölgað á undanförnum árum í aldursbilinu 15–19 ára og þá sérstaklega meðal 18 ára stúlkna. Fóstureyðingum meðal 16 ára stúlkna og þaðan af yngri hefur fjölgað hægt og voru 47 árið 1981 af 525 fóstureyðingum það ár.

Hjúskaparstaða hefur breyst mikið meðal kvenna sem fara í fóstureyðingu. Árið 1976 voru 45% kvennanna giftar, 39% ógiftar og 14% giftar áður (fráskildar eða ekkjur). Þróunin síðan hefur verið í þá átt að hlutur ógiftra kvenna fer vaxandi en hlutur giftra og þeirra sem áður hafa verið giftar hefur minnkað. Árið 1985 voru 26,8% kvenna, sem fóru í fóstureyðingu, giftar en 64,5% ógiftar og af þeim voru 10,4% í sambúð.

Starf hefur töluvert að segja varðandi ákvörðun um fóstureyðingu. Sérstaklega eru margar kvennanna starfandi í þjónustugreinum eða eru nemendur. Húsmæðrum hefur hins vegar fækkað verulega frá því sem var árið 1976. Samkvæmt bráðabirgðatölum fyrir árið 1985 eru nemar 26,5% þeirra sem fara í fóstureyðingu, en konur í þjónustugreinum 29,8%. Sé miðað við lögheimili þeirra kvenna, sem fara í fóstureyðingu, eru fóstureyðingar algengastar meðal kvenna í Reykjavík en fæstar í sýslum. Samkvæmt upplýsingum fyrir árið 1985 voru 42% þeirra kvenna, sem fóru í fóstureyðingu, barnlausar, 23,3% áttu eitt barn fyrir en 16% tvö börn. 8% kvennanna áttu 4 börn eða fleiri.

Athyglisvert er hvað í vöxt hefur farið á undanförnum árum að konur fari í aðra eða þriðju fóstureyðinguna. Meðaltal áranna 1976–1981 var 10–12% en hefur stigið á undanförnum árum og var 16,7% árið 1985 og á bilinu 18–19% árið 1986 samkvæmt bráðabirgðatölum frá landlæknisembættinu. Læknisfræðilegar ástæður eru hlutfallslega oftar tilgreindar hjá konum með fyrri fóstureyðingar en hinum samkvæmt könnuninni. Lengd meðgöngu hjá þeim konum, sem fengu fóstureyðingu árin 1976–1981, var í 92% tilvika innan 12 vikna og þar af helmingur innan 9 vikna. Hefur á undanförnum árum lítil breyting orðið þarna á.

Þær upplýsingar, sem koma fram í könnuninni um notkun getnaðarvarna, eru þær að hjá tveim þriðju þeirra kvenna, sem fengu fóstureyðingu árin 1976–1981, voru getnaðarvarnir ekki viðhafðar er þær urðu þungaðar, en um 30% tilgreindu notkun getnaðarvarna af ýmsum toga. Í könnuninni kemur fram að tiltölulega minnst eru getnaðarvarnir notaðar hjá yngstu og elstu konunum en mest hjá konum á milli tvítugs og þrítugs.

Tveir hópar kvenna hafa í umræðu um fóstureyðingar oftast verið nefndir, en það eru ungar stúlkur og einstæðar mæður. Í þessari könnun kemur fram að hlutur þeirra er ekki eins mikill og látið er í veðri vaka þó að vissulega sé hann mikill. Árin 1976–1981 var framkvæmd samtals 651 fóstureyðing hjá stúlkum undir 20 ára aldri en það svarar til 22% allra fóstureyðinga umrætt tímabil. Þess ber hins vegar að geta að tíðni fóstureyðinga hjá eldri stúlkum í þessum aldurshópi, 18–19 ára, er meiri en þeirra sem yngri eru, sbr. töflu sem birt er á bls. 8 í grg.

Einstæðar mæður eru vissulega stór hópur. Af 2955 fóstureyðingum, sem framkvæmdar voru árin 1975–1981, áttu einstæðar mæður hlut að máli í 628 tilvika eða 21,1%. Ef litið er á einstök ár tímabilsins má sjá að fjöldi einstæðra mæðra hefur verið á bilinu 86–130 á ári en hlutur þeirra af heildarfjölda fóstureyðinga hefur farið minnkandi, sbr. töflu sem einnig er birt á bls. 8, en þar kemur fram að árið 1976 voru þetta 23,4% en 1981 18,9%. Nýrri tölur liggja ekki fyrir.

Það vekur hins vegar eftirtekt að hlutfall félagslegra ástæðna hjá einstæðum mæðrum er á bilinu 92–94% og heimildin til fóstureyðingar mjög oft byggð á d-lið 1. tölul. 9. gr. laga nr. 25/1975, um aðrar ótilgreindar ástæður. Athyglisvert er einnig að mun algengara er að einstæðar mæður fari í annað skipti fram á fóstureyðingu. Af þeim 312 konum sem fengu fóstureyðingu í annað skipti á tímabilinu 1976–1981 var í 117 tilvikum um að ræða einstæðar mæður.

Af þessum upplýsingum verður sú mynd dregin að það eru helst ungar, ógiftar og barnlausar eða barnfáar konur sem skipa hóp þeirra kvenna sem gangast undir fóstureyðingu. - Þetta er tekið upp úr Heilbrigðisskýrslum, bls. 132. - Við þetta má bæta að konurnar starfa aðallega við þjónustustörf eða eru nemar. Getnaðarvarnir hafa ekki verið notaðar og félagslegar aðstæður eru helsta ástæða fyrir fóstureyðingu og þá sérstaklega d-liður 1. tölul. 9. gr.

Kem ég þá að því hvernig háttað hefur verið fræðslu og ráðgjöf. Í þann kafla vil ég ekki fara mjög ítarlega, en mun reyna að gera honum einhver skil.

Í lögum nr. 25/1975 er mikil áhersla lögð á ráðgjöf og fræðslu varðandi kynlíf og barneignir. Þar er í fyrsta kafla kveðið skýrt á um að veita skuli aðstoð eftir því sem við á og sem hér segir:

1. Fræðslu og ráðgjöf um notkun getnaðarvarna og útvegun þeirra.

2. Ráðgjöf fyrir fólk sem íhugar að fara fram á fóstureyðingu eða ófrjósemisaðgerð.

3. Kynlífsfræðslu og ráðgjöf og fræðslu um ábyrgð foreldrahlutverks.

4. Ráðgjöf og fræðslu varðandi þá aðstoð sem konunni stendur til boða í sambandi við meðgöngu og fæðingu.

Þá er ákvæði um að ráðgjafarþjónustuna eigi að veita á heilsugæslustöðvum og sjúkrahúsum og megi hún vera í starfstengslum við mæðravernd, kvensjúkdómadeildir, geðvernd, fjölskylduráðgjöf og félagsráðgjafarþjónustu. Þá er í lögunum kveðið á um að fræðsluyfirvöld skuli veita fræðslu um kynlíf og siðferði kynlífs á skyldunámsstigi í skólum landsins.

Landlækni er falið samkvæmt lögunum að hafa yfirumsjón með framkvæmd og uppbyggingu ráðgjafarþjónustunnar.

Í þessari framsögu verður ekki kveðinn upp dómur yfir núverandi framkvæmd né fullyrt hvort farið hafi verið eftir lögunum. Víða mun þó brotalöm vera á og má um það kenna ónógum fjárveitingum frá ríkisvaldinu. Sérstaklega á þetta við um forvarnarstarf og kynningu á getnaðarvörnum og öðrum fyrirbyggjandi ráðstöfunum.

Ég hef hér rakið þau atriði sem eru grundvöllur þess að við teljum að breyta þurfi fóstureyðingarlöggjöfinni og hvernig framkvæmdin hefur verið og hver þróun þessara mála hefur verið. Kem ég nú að þeim forsendum sem við viljum byggja á í þessu frv.

Reynslan hefur leitt það í ljós að fóstureyðingum hefur fjölgað verulega á undanförnum árum eins og tölur landlæknisembættisins sýna. Sú fjölgun verður ekki skýrð á þann hátt að félagslegar aðstæður hafi versnað til muna á síðustu árum því að hagtölur sýna að lífskjör hafa batnað verulega frá því að lögin frá 1975 voru sett.

Skýringarinnar verður heldur ekki leitað í minni þekkingu fólks á kynlífi. Þó að þessir þættir hafi sín áhrif eru þeir ekki ástæðan fyrir fóstureyðingunum. Skýringarinnar verður að leita á öðrum stöðum og þá helst í breyttu viðhorfi fólks gagnvart fóstureyðingum og skorti á upplýsingum um fóstrið, þroskaskeið þess og að fóstur er mannlegt líf. Viðhorf fólks til fóstureyðinga endurspeglast í frelsisbaráttu kvenna og því að fóstrið sé eign konunnar og að henni sé frjálst að ráðstafa líkama sínum að vild. Hefur sá þáttur, ásamt auknu frjálsræði í kynferðismálum, haft meiri áhrif á skipan fóstureyðingarlöggjafarinnar en flest annað.

Það er viðurkennt að á mörgum heimilum eru efnisleg gæði af skornum skammti. Gagnvart þeim fjölskyldum ber þjóðfélagið ríka ábyrgð því að það er smánarblettur á þjóðfélagi með einhverjar hæstu þjóðartekjur í heimi að þurfa að viðurkenna að fólk búi við örbirgð. Félagsleg vandamál ber þjóðfélaginu að leysa með félagslegum ráðstöfunum.

Tilgangur þessa frv. er ekki að leysa úr félagslegum vandamálum sem eru í þjóðfélaginu heldur að sníða löggjöfina þannig að allt mannlegt líf sé friðheilagt, og að verja börn - á hvaða stigi lífsins sem þau eru - fyrir utanaðkomandi eyðingaröflum og veita þeim þau mannréttindi sem eru ofar öllum öðrum, réttinn til þess að fá að lifa og taka þátt í lífinu án tillits til efnahags og félagslegrar stöðu foreldra. Frv. byggir á því að þjóðfélagið viðurkenni að líf hafi kviknað við getnað, og að það líf sé aðeins eign barnsins eða fóstursins. Litið er þannig á að barnið í móðurlífi sé frá getnaði lifandi einstaklingur, ólíkur öllum öðrum sem fyrr og síðar munu dveljast hér og líta dagsins ljós.

Litið er því þannig á að barnið í móðurlífi sé ekki hluti af öðrum líkama. Það er sjálfstæður einstaklingur en háður líkama móðurinnar meðan á fósturástandinu stendur. Þótt barnið sé tímabundið háð líkama móðurinnar á sú staðreynd ekki að þýða að móðurinni sé frjálst að ráðstafa þessu lífi. Þvert á móti er henni falið að varðveita það fyrir utanaðkomandi öflum á þroskastigi þess.

Kjarninn í frv. er sá að konunni er frjálst að haga sér eins og samviska hennar býður meðan sú háttsemi skaðar ekki mannréttindi annarra.

Samfélagið á að sjá til þess að allt mannlegt líf sé viðurkennt og að sú ákvörðun að eyða því sé ekki mat konunnar einnar. Frv. þetta er einmitt af þessari rót runnið, þ.e. að konan þurfi ekki að standa andspænis þessu vali og að barninu megi veitast öruggt skjól í móðurlífi til að þroskast og dafna. Það blandast engum hugur um það að flestar ótímabærar þunganir megi rekja til óvarkárni eða „slysa“, eins og margur vill kalla það, þegar tekin er áhætta af samförum án þess að getnaðarvarnir séu notaðar. Slíkum „slysum“ má fækka með fræðslu og upplýsingum, en það verður þó ekki til þess að koma í veg fyrir ótímabærar þunganir að óbreyttum lögum. Reynslan hefur sýnt að fræðslan ein dugir skammt.

Það er gamall sannleikur að eftir því sem afleiðingarnar eru smávægilegri er meiri áhætta tekin. Því miður má rekja margar ótímabærar þunganir til þess að tekin er áhætta af samförum í þeirri von að ekki verði barn úr, en fari samt svo er sú leið opin að fara í fóstureyðingu. Slíkur hugsunarháttur er óábyrgur og ætti ekki að líðast. Fólk verður að horfast í augu við þá staðreynd að það getur ekki leikið sér að fjöreggi annarra með þessum hætti. Það verður að gera sér grein fyrir afleiðingum gerða sinna og alvöru fóstureyðingar, þ.e. að með henni sest það í dómarasæti og kveður upp þann úrskurð að þetta kviknaða líf skuli deytt. Fræðsla kemur að verulegu gagni þegar fóstureyðingar eru takmarkaðar og það er einmitt það áhersluatriði sem frv. mælir fyrir um með því að skipuleggja virka kynfræðslu.

Auðvitað geta komið upp tilvik þar sem þjóðfélagið getur réttlætt að brugðið sé frá þeim meginmarkmiðum sem rakin hafa verið og frv. byggist á. Hins vegar er það spurning hve langt eigi að ganga í þeim efnum og hvaða sjónarmið eigi að viðurkenna þegar skorið er úr um slíkt. Í frv. er lagt til að fóstureyðingar verði heimilaðar í fjórum tilvikum:

Í fyrsta lagi ef líf og heilsa móður er í hættu með áframhaldandi meðgöngu eða fæðingu. Í réttarvitund okkar, ef velja á milli barnsins og móðurinnar, er barn á fósturstigi álitið réttlægra. Sama gildir í þeim tilvikum þar sem heilsu móður kann að vera hætta búin af meðgöngu og fæðingu.

Í öðru lagi er veitt heimild til fóstureyðingar ef sterkar líkur eru á að barn fæðist vanskapað. Þessi heimild er umdeilanleg út frá sjónarmiðum um friðhelgi mannlegs lífs, þ.e. að setjast í dómarasæti og úrskurða eitt líf verðminna en annað. Þessi heimild er samt látin halda sér, en meiri kröfur eru gerðar en áður til sönnunar fyrir því sem heimildin er byggð á.

Í þriðja lagi er heimiluð fóstureyðing ef móðir er ung að árum. Þessa heimild má gagnrýna út frá sömu forsendu og aðrar heimildir laganna til fóstureyðinga, en það þykir rétt að hafa þessa heimild fyrir hendi að því tilskildu að foreldrar standi með stúlkunni að umsókn um fóstureyðingu og að fóstureyðingin verði stúlkunni ekki til skaða.

Í fjórða lagi er fóstureyðing heimil sé hún afleiðing af refsiverðum verknaði. Það þykir rétt út frá hagsmunum konunnar og þjóðfélagsins að viðhalda þessari heimild.

Kem ég þá að einstökum greinum þessa frv. og hvað felst í þeim breytingum sem við viljum gera. Þær breytingar sem við erum hér að boða eru í þremur köflum og eru breytingar við núgildandi lög. Í I. kaflanum er talað um markmið og orðskýringar, en 1. gr. verður þá svohljóðandi:

„Markmið laga þessara er að varðveita líf, sem kviknað hefur í móðurkviði, og koma í veg fyrir ótímabæra þungun með því að fræða fólk um kynlíf og getnaðarvarnir á skipulagðan hátt. Einnig að tryggja verðandi foreldrum læknisfræðilega og félagslega ráðgjöf meðan á meðgöngu stendur og eftir fæðingu.

Þá er markmið laga þessara að skilgreina hugtökin fóstureyðing og ófrjósemisaðgerð og mæla fyrir um hvenær þær eru heimilaðar.“

Og síðan segir varðandi orðskýringarnar: „Samkvæmt lögum þessum merkir fóstureyðing læknisaðgerð sem kona gengst undir til að binda enda á kviknað líf í móðurkviði, en ófrjósemisaðgerð þegar sáðgöngum karla og eggjaleiðurum kvenna er lokað og þannig komið í veg fyrir að karl eða kona auki kyn sitt.“

Í athugasemdum við I. kafla frv. segir:

„Til að undirstrika tilganginn með lagasetningunni er valinn sá kostur að taka saman í I. kafla laganna þau grundvallaratriði sem ná á með lagasetningunni. Sett er á oddinn friðhelgi mannlegs lífs og að það líf sem einu sinni hefur kviknað megi ekki deyða nema fyrir liggi það veigamikil rök að þjóðfélagið sjái sig knúið til vegna annarra hagsmuna að binda enda á þetta líf. Rík áhersla er á það lögð að koma í veg fyrir ótímabæra þungun og að þjóðfélagið eigi ekki að viðurkenna fóstureyðingu sem getnaðarvörn.

Sú skipan er tekin upp í 2. gr. frv. að skilgreina hugtökin fóstureyðing og ófrjósemisaðgerð til að leggja áherslu á í upphafi laganna hvað felst í þeim hugtökum sem koma fyrir í lögunum. Sú breyting er gerð á hugtaksskilgreiningu fóstureyðingar að gengið er út frá því að líf hafi kviknað við getnað en ekki er miðað við ákveðið þroskastig eins og nú er gert í lögum. Er þessi skýring hugtaksins í samræmi við markmið laganna og hvernig hugtakið fóstureyðing var skilgreint samkvæmt lögum nr. 38/1935. Hugtakið ófrjósemisaðgerð er skilgreint á sama hátt og fram kemur í lögum nr. 25/1975 að því undanskildu að í stað orðsins „eggjavegur“ er sett eggjaleiðari. Mun það vera í betra samræmi við orðanotkun nú.“

II. kafli frv. er um ráðgjöf og fræðslu. Er hann að meginstofni til byggður upp á því sem í gildi er í dag að því viðbættu, eins og ég kem að hér á eftir, að gert er ráð fyrir því að innan landlæknisembættisins verði sett á stofn deild er sér um í fyrsta lagi fræðslu á sviði kynlífs, útgáfu bæklinga o.fl., og hins vegar að þar verði sett á stofn miðstöð fyrir konur sem ákveða að ganga með fóstur og ala önn fyrir barninu. En í aths. við II. kafla segir:

„Í frv. er gert ráð fyrir því að kynfræðsla verði til muna aukin frá því sem verið hefur undanfarin ár, aðallega í skólakerfinu. Þá verði tekin upp sú skipan við landlæknisembættið að sérstök deild hafi yfirumsjón með kynfræðslumálum í landinu. Verði aðalverkefni þeirrar deildar útgáfa fræðslugagna og félagsleg aðstoð við foreldra. Eigi er gert ráð fyrir að sú skipan sem verið hefur á sjúkrahúsum og í heilsugæslustöðvum minnki, heldur taki þær stofnanir að sér aukið hlutverk í þessum málum og tengist meira skólakerfinu en hingað til.

Ein aðalbreytingin sem komið er á með frv. þessu er að kynfræðsla verði skyldunámsgrein í grunnskólum landsins þar sem tekin verði upp kennsla í fósturfræðum og veittar ráðleggingar um kynlíf og þroska fósturs.“

Í III. kafla þessara laga er talað um fóstureyðingar og á hvaða grunni reisa má slíka beiðni. Í athugasemdum segir um þann kafla:

„Gengið er út frá þeirri skipan að fóstureyðingar séu óæskilegar og að til slíkra óyndisúrræða skuli ekki grípa ef fyrir hendi eru aðrir kostir til varnar fóstrinu. Í upphafsgrein þessa kafla laganna er sá skilningur áréttaður að fóstur er líf sem ekki má binda enda á. Ef vafi leikur á því hvort fóstureyðing má fara fram þá skuli frekar hafna henni en leyfa. 18. gr. frv. er tæmandi upptalning á þeim aðstæðum sem geta leitt til eyðingar fósturs. Þar er ekki gerður greinarmunur, eins og í núgildandi lögum, á því hvort ástæðan er félagsleg eða læknisfræðileg heldur byggt á því að þjóðfélagið viðurkenni aðeins þessar ástæður sem nógu brýnar til að heimila að binda megi enda á þetta kviknaða líf.

Í 9. gr. eru sett tímamörk um það hvenær fóstureyðing skuli fara fram. Í stað 12 vikna samkvæmt núgildandi lögum er nú mælt fyrir að fóstureyðing skuli hafa farið fram áður en 10 vikur eru liðnar af meðgöngu.

Í 10. gr. er gerð sú krafa að álit annaðhvort læknis og félagsráðgjafa eða tveggja lækna liggi fyrir um nauðsyn fóstureyðingarinnar. Hið fyrrgreinda á við ef telja má ástæður fyrir beiðninni um fóstureyðingu byggða á ungum aldri móðurinnar eða sem afleiðingu af refsiverðri háttsemi.

Í 11. gr. er á það lögð rík áhersla að konan sé frædd um aðgerðina, hættuna á ófrjósemi og einnig bent á þá félagslegu þjónustu sem henni stendur til boða ef hún ákveður að eignast barnið.“

Á þetta við í þeim tilvikum þar sem heimildir eru fyrir hendi.

Kem ég þá að einstökum greinum þessa frv. og skýringar með þeim. Eins og ég talaði um hér áðan, þá er í 1. gr. talað um markmið laganna, í 2. gr. eru orðskýringar, í 3.–6. gr. er talað um ráðgjöf og fræðslu og síðan er í 7.–11. gr. talað um fóstureyðingar og önnur atriði sem tengjast þeim.

Í 1. gr. kemur fram stefnuyfirlýsing og það skilgreint í lagatextanum hvert sé markmið laganna. Þetta er talið nauðsynlegt svo að ekki fari á milli mála hvaða tilgangi lögin eigi svo breytt að þjóna og hverja þau eigi fyrst og fremst að vernda. Hið mannlega lif er samkvæmt lögum þessum frá getnaði til grafar. Þetta er og í samræmi við eiðstaf lækna þar sem segir m.a.: „Ég heiti því að virða mannslíf öllu framar, allt frá getnaði þess.“ Lögð er áhersla á það í 1. gr. að vandamál, sem kunni að skapast vegna þungunar, eigi að leysa með öðrum hætti en fóstureyðingu. Það líf eins og annað mannlegt líf á að vera friðheilagt. Litið er sérstaklega til fyrirbyggjandi starfs með ráðgjöf og fræðslu og þess að aukin verði félagsleg þjónusta við þá foreldra sem átt hafa barn.

Í 2. gr. eru orðskýringar, en í athugasemdum segir um þá grein:

„Það þykir hentugra með tilliti til þeirrar skipunar laganna, að mæla fyrir um markmið þeirra í 1. gr., að skýra út í næstu grein hvað felist í þeim grunnhugtökum sem rætt er um í lögum þessum. Þá þykir það horfa til skýrleika þar sem skilgreining hugtakanna er breytt frá því sem var í fyrri löggjöf.

Fóstureyðing er samkvæmt lögum nr. 25/1975 [núgildandi lögum] „læknisaðgerð, sem kona gengst undir í því skyni að binda endi á þungun, áður en fóstrið hefur náð lífvænlegum þroska“ en samkvæmt frv. þessu „læknisaðgerð sem kona gengst undir til að binda enda á kviknað líf í móðurkviði“. Í þessari breytingu felst viðurkenning á því að lif hafi kviknað við getnað og ekki tekið með í skýringu hugtaksins þroskastig fóstursins. Er þessi skilgreining hugtaksins í samræmi við aðrar greinar laga þessara og heiti þeirra, „Um friðhelgi mannlegs lífs“. Skilgreining hugtaksins ófrjósemisaðgerð er óbreytt frá lögum nr. 25/1975 fyrir utan það að í stað orðsins „eggjavegur“ kemur eggjaleiðari.“

Í 3. gr. frv. er talað um ráðgjöf og fræðslu, aðallega ráðgjöf, en í athugasemdum segir um þá grein:

„Þar sem dregið er verulega úr heimildum til fóstureyðinga ber brýna nauðsyn til að upplýsa fólk um kynlíf og veita því ráðgjöf um notkun getnaðarvarna og annarra fyrirbyggjandi ráðstafana til að koma í veg fyrir þungun. Þá er ekki síður mikilvægt að upplýsa fólk um lög þessi og á hvaða meginsjónarmiðum þau eru byggð.

Lagt er því til í 3. gr. að starfrækt verði á vegum landlæknisembættisins sérstök deild er hafi það eitt verkefni að sjá um kynfræðslumál í landinu. Hefði þessi deild yfirumsjón með fræðslu og ráðgjöf á þessu sviði og starfaði í nánum tengslum við ráðgjafarþjónustur og fræðsluyfirvöld úti um allt land. Aðalstarfsemi deildarinnar er þó ætlað að vera að annast útgáfu á fræðslugögnum til notkunar í skólum og fyrir almenning og einnig að vera ráðgefandi fyrir mæður eða foreldra eftir barnsburð. Gert er ráð fyrir að þessi deild starfi í nánum tengslum við sveitarfélög og Tryggingastofnun og aðstoði fólk sjálft eða með stuðningi þessara aðila við að ala önn fyrir því og barninu. Meðal annars starfsfólks skal læknir, hjúkrunarfræðingur og félagsráðgjafi starfa við þessa deild. Að jafnaði skal læknir eða ljósmóðir vera forstöðumaður deildarinnar.

Um nánara skipulag og starfsemi skal setja ákvæði í reglugerð. Taki sú reglugerð einnig til starfsemi ráðgjafarþjónustustöðva og hvernig starfi skuli skipt þar á milli.

Um sams konar tilhögun er mælt fyrir í núgildandi lögum en því miður hefur starfsemi þeirrar deildar aldrei náð að vera eins virk og ætlast var til með lögunum.“

Í 4. gr. frv. er talað um ráðgjafarþjónustustöðvar eins og þær eru nú og ekki er ætlunin með þessum lögum að breyta þar um. Hins vegar eru teknar saman í þessu frv. nokkrar greinar, 2.–6. gr. núgildandi laga, en í athugasemdum segir um þessa 4. gr.:

„Samkvæmt 2.–6. gr. laga nr. 25/1975 er mælt fyrir um að á hverju sjúkrahúsi og heilsugæslustöð skuli starfrækt ráðgjafarþjónusta er veiti fræðslu og ráðgjöf varðandi getnaðarvarnir, fóstureyðingar, ófrjósemisaðgerðir og fleira er tengist kynlífi og barneignum. Ekki er ætlunin að breyta þeirri skipan mála enda hefur hún reynst vel í flesta staði. Í 1. mgr. 4. gr. [þessa frv.] er mælt fyrir um starfrækslu slíkra ráðgjafarstöðva og hvaða þjónustu þær skuli hafa með höndum og er samsvarandi 2. gr. laga nr. 25/1975 [núgildandi laga]. Bætt er þó inn í 4. lið að konunni skuli veitt ráðgjöf og fræðsla varðandi þá aðstoð sem henni stendur til boða við meðgöngu og fæðingu.

2. mgr. greinarinnar er sama efnis og 3. gr. núgildandi laga.

3. mgr. greinarinnar er að stofni til sama efnis og 4. gr. núgildandi laga en í stað hjúkrunarfólks og kennara er mælt fyrir um að hjúkrunarfræðingur eða ljósmóðir starfi við ráðgjafarstöðvarnar. Ástæða þessa er að þær stéttir hafa í meira mæli en flestar aðrar hjúkrunarstéttir haft með höndum kynfræðslumál og ráðgjöf á sviði kynlífs.“

5. gr. er efnislega samhljóða 6. gr. núgildandi laga, en þar er mælt fyrir um hvaða þjónustu skuli veita á þessum ráðgjafarstöðvum.

Sú breyting er gerð á 7. gr. núgildandi laga, sem er 6. gr. þessa frv., er varðar skipan kynfræðslumála að gert er ráð fyrir því að sú deild, sem verður starfrækt hjá landlæknisembættinu og mælt er fyrir um í 3. gr. frv., sjái um skipulagningu náms og þau kennslugögn sem lögð verða til grundvallar í kennslu, í stað skólayfirlæknis eins og nú er háttað. Er það til samræmis við það hlutverk sem fræðsludeildinni er ætlað að þjóna með lögum þessum, að koma á samræmdri fræðslu og vera til ráðuneytis um kynfræðslumál. Þá er gert ráð fyrir því að kynfræðslan verði skyldunámsgrein í skólum á grunnstigi og kennslunni verði háttað þannig að hún nái til fleiri þátta en kynlífsins eingöngu.

Gert er ráð fyrir því að starfsfólk ráðgjafarstöðvanna og fræðslunefndir heimsæki skóla landsins og geri grein fyrir starfsemi sinni.

7. gr. er árétting á hugtaksskilgreiningu 2. gr. Þar segir að kviknað líf í móðurkviði sé friðheilagt og að þau tilgreindu ákvæði laganna, sem heimila eyðingu fósturs, séu undantekningar og beri að túlka þröngt.

Í 8. gr. er talað um fóstureyðingar og á hvaða grunni þessi lög vilja heimila slíka aðgerð. Í aths. segir varðandi þá grein:

„Samkvæmt þessari grein eru tæmandi upp taldar þær ástæður sem heimilað geta fóstureyðingu. Samkvæmt 1. tölul. má fóstureyðing fara fram ef lífi eða heilsu móður er hætta búin af áframhaldandi meðgöngu eða fæðingu. Er ekki ætlunin að breyta þessu heimildarákvæði frá því sem nú er og hefur verið frá árinu 1935.

Sú breyting er gerð á 2. tölul. frá því sem áður var í löggjöfinni að nú eru gerðar strangari kröfur en áður til þess að leitt sé í ljós að barn fæðist vanskapað eða haldið alvarlegum sjúkdómi. Það þykir ekki rétt að heimila fóstureyðingu á þessari forsendu frekar en öðrum. Hins vegar eru oft líkindi fyrir því að börn, sem annaðhvort hafa skaddast verulega eða eru haldin alvarlegum sjúkdómum, komi ekki til með að lifa. Þykir því rétt með tilliti til móður og barns að þessi heimild verði í lögum eins og áður.

Það hefur þótt réttlætismál að heimila fóstureyðingu ef hin þungaða er ung að árum og er því þeirri leið haldið opinni í lögum [þ.e. í þessu frv.]. Þau skilyrði eru þó sett að foreldrar eða lögráðamaður samþykki aðgerðina og að það liggi fyrir að heilsu stúlkunnar verði ekki hætta búin af aðgerðinni.“

4. tölul. er um fóstureyðingu sem afleiðingu af refsiverðum verknaði og ég held að það sé alveg skýrt að slík heimild þarf að vera í lögum.

Í 9. gr. frv., sem er i-liður, er sú breyting gerð að í frv. er miðað við að fóstureyðing skuli helst fara fram fyrir 10. viku meðgöngu í stað 12. viku eins og mælt er fyrir um í 10. gr. núgildandi laga.

Ástæða þess að tímatakmörkin eru þrengd frá því sem nú gildir má rekja til þess að 10 vikna gamalt fóstur hefur fengið fullkomið mannsútlit. Hjartað er farið að slá, æða- og öndunarkerfi þróað, skynfæri og útlimir mótaðir og beinkjarnar, tær og fingur hafa myndast.

Að öðru leyti er ákvæði þetta óbreytt frá því sem verið hefur.

Í 10. gr., sem er j-liður frv., er gerð mjög lítil breyting. Þar segir í aths.:

„Ákvæði þetta er efnislega samhljóða 11. gr. núgildandi laga fyrir utan að ekki er gerður sami munur á félagslegum og læknisfræðilegum ástæðum eins og er samkvæmt núgildandi lögum. Flokka má þó tvo fyrsttöldu töluliði 8. gr. undir læknisfræðilegar ástæður en hina síðartöldu undir félagslegar ástæður.“

11. gr. skýrir sig sjálf.

Varðandi aðrar greinar er ekki um efnisbreytingar að ræða heldur breytingar til samræmis við fyrri greinar frv.

Það sem fram kemur í 4. gr. hins vegar er að heiti laganna verður breytt og áhersla lögð á friðhelgi mannlegs lífs og ráðgjöf til að koma í veg fyrir ótímabærar þunganir. Heiti laganna mundi þá vera þannig: „Lög um friðhelgi mannlegs lífs, fóstureyðingar, ófrjósemisaðgerðir og ráðstafanir til að draga úr ótímabærum þungunum með fræðslu og ráðgjöf.“

Ég hef nú farið nokkuð ítarlega yfir þetta frv. og þær forsendur sem það er byggt á. Í fskj. eru annars vegar ályktun kirkjuþings, sem ég las hér í upphafi, og hins vegar er fskj. um fóstureyðingar og ýmis auðkenni kvenna sem hafa farið í þessa aðgerð. Ég tel ekki ástæðu til að fara öllu frekar ofan í þetta, en vonast eftir því að hér skapist góðar og málefnalegar umræður.