05.05.1988
Sameinað þing: 78. fundur, 110. löggjafarþing.
Sjá dálk 7463 í B-deild Alþingistíðinda. (5528)
Skýrsla forsætisráðherra um Byggðastofnun
Forsætisráðherra (Þorsteinn Pálsson):
Herra forseti. Samkvæmt lögum um Byggðastofnun skal forsrh. gefa Alþingi skýrslu um starfsemi hennar. Þetta er í fyrsta skipti sem Alþingi er gefin slík skýrsla, en síðasta ár lauk störfum þingsins svo snemma vegna alþingiskosninga að ekki gat orðið af því þá. Ársskýrslu Byggðastofnunar fyrir árið 1986 ásamt reikningum og skrá yfir lánveitingar og styrki þess árs var þó dreift til þingmanna á því þingi.
Í skýrslu Byggðastofnunar er rakið hvernig hún hefur varið þeim fjármunum sem henni hefur verið falin umsjá með og hvaða verkefnum hefur verið unnið að á árinu. Að mati stofnunarinnar horfir mjög uggvænlega um þróun byggðar í landinu nú og hefur reyndar gert um nokkurt skeið. Stofnunin hefur bent stjórnvöldum á þetta og á atriði sem þurfa endurskoðunar við með sérstakri grg.
Að ýmsu leyti voru horfur atvinnulífs á landsbyggðinni góðar í upphafi ársins 1987. Fiskafli var vaxandi og afurðaverð hátt á erlendum mörkuðum. Verðbólga hafði minnkað verulega frá því sem áður var, atvinnuleysi fátítt og lítið og tekjur höfðu aukist verulega. Að sönnu var fyrirsjáanlegur áframhaldandi samdráttur í hefðbundinni landbúnaðarframleiðslu, einkum sauðfjárrækt, og erfiðleikar í úrvinnslugreinum tengdum þeim. Þannig skipti nokkuð í tvö horn eftir héruðum. En þrátt fyrir gott atvinnuástand víðast um landið flutti margt fólk af landsbyggðinni. Íbúum landsbyggðarinnar fækkaði þó ekki á fyrra ári eins og árin þar á undan, en fjölgunin er minni en áætlaður aðflutningur þangað frá útlöndum. Nettótap landsbyggðarinnar vegna búferlaflutninga innan lands varð yfir 1300 manns. Mismunur á fjölda aðfluttra og brottfluttra á landsbyggðinni hefur farið vaxandi undanfarin ár vegna þess að brottfluttum fjölgar stöðugt en aðfluttum ekki.
Þessi búferlaflutningur milli landshluta getur átt sér eðlilegar skýringar í breyttum forsendum byggðar í landinu eins og sést ef litið er nokkra áratugi til baka. En sú búsetuþróun sem nú gengur yfir þjóðfélagið stenst ekki til lengdar og er dæmd til að leiða til takmörkunar á getu þjóðarinnar til að fullnýta auðlindir sínar á hagkvæmasta hátt. Ef svo heldur fram sem horfir er almennt viðurkenndum markmiðum varðandi þróun búsetu í landinu stefnt í hættu. Auðlindanýtingin kallar á vissa dreifingu byggðarinnar. Nægir að benda á síldar- og loðnuveiðar og nýtingu innfjarðarækju og skelfiskmiða. Vinnslu afurðanna og þjónustu við íbúana er hins vegar hagkvæmara að stunda á fáum stöðum. Nauðsynlegt er að leita leiða til að samræma þetta mismunandi hagræði atvinnugreina þannig að búsetan verði í byggðarlögum sem fá staðist til lengdar. Án þess háttar þróunar mun sjávarútvegurinn í vaxandi mæli snúast um að safna saman hráefni til vinnslu erlendis. Þar að auki ýta áhrif tollareglna og aðgerða í byggðamálum í markaðslöndum okkar undir þessa þróun.
Tæplega mun fást nægilegt vinnuafl í landi til að vinna þau störf sem vinna þarf ef fram heldur sem horfir. Hin mikla fjárfesting í alls kyns opinberum þjónustumannvirkjum verður þá einnig vannýtt. Bættur hagur útgerðar á undanförnum tveimur árum skilaði sér ekki nema að litlum hluta til fiskvinnslunnar. Í upphafi síðasta árs lauk Byggðastofnun við sinn hlut í lausn á fjárhagsvanda fiskvinnslufyrirtækja, en ríkisstjórnin hafði falið stofnuninni það verk og útvegað lántökuheimildir til þess. Lækkandi raungengi bandaríkjadollara, hækkandi fiskverð og vaxandi verðbólga innan lands leiddu þó fljótlega til þess að nýtt erfiðleikatímabil hlaut að vera í uppsiglingu. Segja má að þáttaskilin í þessum efnum hafi orðið í október sl. Vandamál fiskvinnslunnar hafa hrannast upp hratt síðan og voru fyrstu fyrirtækin búin að koma vandkvæðum sínum á framfæri við Byggðastofnun þegar um sl. áramót. Síðan hafa mun fleiri bæst í þann hóp.
Samdráttur í búvöruframleiðslu er nú að koma í ljós í úrvinnslu, verslun og þjónustu á landsbyggðinni. Uppbygging nýrra búgreina er erfiðleikum bundin og umsvif þeirra munu ekki nægja til mótvægis. Auknar og bættar samgöngur, aukin bifreiðaeign og auknar kröfur allra landsmanna til sambærilegra lífskjara hafa þau áhrif að sífellt meiri þjónusta er sótt til höfuðborgarsvæðisins. Þéttbýlisstaðir sem byggja tilveru sína á þjónustu við landbúnaðarhéruð hafa þannig verið að bætast í hóp þeirra staða sem hafa átt erfitt uppdráttar. Einnig er líklegt að sveitabyggð dragist enn frekar saman.
Í ársskýrslu Byggðastofnunar fyrir árið 1987 sem lögð hefur verið fram er gerð grein fyrir þeim fjármunum sem hún hefur haft umsjón með. Við síðustu áramót var niðurstaða efnahagsreiknings Byggðastofnunar 4622 millj. kr. og hafði hækkað um 25,6% á árinu. Eigið fé stofnunarinnar var 1374 millj. Það hafði vaxið um 29,6% á árinu. Hlutfall eigin fjár stofnunarinnar af heildareign óx úr 28,8% í 29,7% eftir að hafa farið lækkandi um margra ára skeið. Stofnunin veitti á árinu lán samtals að upphæð 1110 millj. kr. Frá árinu 1981 hafa lántökur numið um 2/3 af lánveitingum hvers árs og námu 71,5% á árinu 1987.
Samkvæmt lögum skal Byggðastofnun njóta framlags af fjárlögum til starfsemi sinnar. Þetta framlag hefur dregist saman að raunvirði undanfarin ár. Árið 1987 nam framlagið 80 millj. kr., en auk þess fékk stofnunin aukaframlag að upphæð 890 þús. kr. sem ætlað var til styrkveitingar vegna hafnargerðar á Bakkafirði.
Ýmsar ástæður eru til þess að framlag úr ríkissjóði er Byggðastofnun nauðsynlegt. Í fyrsta lagi rekur hún umfangsmikið áætlunar- og þróunarstarf, m.a. fyrir sveitarstjórnir, einstök ráðuneyti og ríkisstjórn. Þá veitir hún aðilum af landsbyggðinni ýmiss konar þjónustu án þess að taka gjald fyrir. Framlagið gerir stofnuninni einnig kleift að hafa vaxtamun á lántökum og lánveitingum í lágmarki. Þá hefur það gert stofnuninni mögulegt að styrkja nokkur áhugaverð þróunarverkefni á landsbyggðinni þótt í litlum mæli sé. Síðast en ekki síst er stofnuninni nauðsynlegt að hafa ríkisframlag til að standast þær kröfur sem til hennar eru gerðar um áhættu í lánveitingum til verkefna sem eru mikilvæg miðað við það markmið sem stofnuninni er sett í lögum. Þær lánveitingar geta orðið höfuðstól stofnunarinnar kostnaðarsamar þegar kemur að skuldadögum. Ríkisframlagið er hins vegar ekki notað til lánveitinga eins og var á fyrri hluta starfstíma Byggðasjóðs.
Á árinu 1987 gerðu lánsfjárlög ráð fyrir því í fyrsta skipti að Byggðastofnun aflaði hluta af fjármagni sínu á innlendum lánsfjármarkaði hjá lífeyrissjóðum. Heimild lánsfjárlaga hljóðaði upp á 255 millj. kr. til lántöku innan lands, en samtals öfluðust með þessum hætti 73,5 millj. kr. Þetta fé er endurlánað með hærri vöxtum en annað innlent fé stofnunarinnar. Á árinu 1987 fór stofnunin í auknum mæli að nota peningastofnanir landsbyggðarinnar til að geyma reiðufé sitt. Byggðastofnun hefur nú starfað í rúm tvö ár. Ekki verður annað séð en að á þessum tíma hafi hún öðlast traust landsbyggðarinnar og sé í stakk búin til að vinna að markmiðum byggðastefnu í landinu á sinn hátt. Henni er þó óhægt um vik að styðja við ýmis mál sem áhugaverð eru vegna þess hversu mikill hluti fjármagns hennar er endurlánað lánsfé. Á höfuðstól stofnunarinnar vilja stjórnendur hennar ekki ganga.
Í stefnuyfirlýsingu og starfsáætlun ríkisstjórnarinnar segir að stjórnin líti á það sem eitt meginverkefni sitt að stuðla að betra jafnvægi í þróun byggðar með uppbyggingu atvinnulífs og þjónustu á landsbyggðinni. Fyrsta skilyrðið til að ná árangri í þessu efni er að skapa jákvæðari umræðu um byggðaþróun og byggðamál. Orðið byggðastefna hefur í hugum margra tengst óeðlilegri fyrirgreiðslu opinberra aðila við svokölluð gæluverkefni ýmiss konar eða fjárstuðning við arðlausar framkvæmdir. Slíkar aðgerðir eiga þó ekkert skylt við heldur eru andhverfa raunhæfrar byggðastefnu sem hlýtur að byggjast á almennum ráðstöfunum til uppbyggingar og framfara.
Undirstrika ber nauðsyn almennra ráðstafana í þessu efni. Byggð í landinu verður ekki efld til frambúðar með því að mismuna landshlutum. Hins vegar þarf að efla framtak, bjartsýni og kjark landsbyggðarmanna til nýrra átaka við uppbyggingu og framþróun. Vænlegast í þessu efni er að skapa heilbrigð skilyrði til fjölbreyttrar atvinnustarfsemi á landsbyggðinni samhliða því sem ábyrgð og valdi er dreift í meira mæli en nú er.
Atvinnulíf verður ekki byggt upp með lánsfé eingöngu. Til þess þarf eigið fé eða framtaksfé eins og það er gjarnan nefnt. Þetta fé er hins vegar oft af skornum skammti, en óhjákvæmilegt er og nauðsynlegt að gera ráðstafanir til þess að auðvelda íslenskum atvinnufyrirtækjum að byggja sig upp í ríkari mæli en verið hefur á eigin fé.
Verkefni Byggðastofnunar á árinu 1987 hafa verið af ýmsum toga eins og nánar er greint frá í skýrslu stofnunarinnar sem liggur hér frammi. Ríkisstjórn og einstök ráðuneyti hafa falið henni mörg þessara verkefna, en sveitarfélög og samtök þeirra önnur. Ekki fer hjá því að þegar svo horfir um byggðaþróun sem nú hefur gert um skeið verði margir til þess að líta til þessarar stofnunar, þeirrar þekkingar sem þar er að finna og þeirra möguleika sem fjármunir hennar gefa. Það er því mikilvægt að hún hafi burði til að standast þær kröfur sem til hennar eru gerðar.
Í kjölfar minnisgreinar sem stofnunin sendi forsrn. nýverið hefur verið ákveðið að fela Byggðastofnun að gera heildarúttekt á þróun byggðar í landinu, á búsetubreytingum og stöðu höfuðatvinnuvega á landsbyggðinni. Jafnframt er stofnuninni falið að semja yfirlit um opinbera þjónustu og mannvirkjagerð á landsbyggðinni og æskilega þróun í þessu efni í ljósi mannfjöldabreytinga, bættra samgangna og þjóðfélagsbreytinga. Þá er þess óskað að stofnunin dragi saman heildaryfirlit yfir fjárveitingar úr ríkissjóði sem með einum eða öðrum hætti renna til byggðamála með það fyrir augum að leiða í ljós hvort breyttar áherslur í þessu efni væru líklegar til að stuðla að því að markmiðum í byggðamálum verði betur náð. Verkefni þetta vinnur stofnunin í samvinnu við viðkomandi ráðuneyti og Þjóðhagsstofnun. Þjóðhagsstofnun hefur nú fyrir nokkrum dögum lokið við fyrsta hluta skýrslugerðar sinnar í þessu efni að því er varðar fyrst og fremst stöðu atvinnuvega utan höfuðborgarsvæðisins.
Í þessu samhengi er einnig rétt að minna á verkefni sem samgrn. hefur falið stofnuninni að annast en það er mat á framtíð þeirra strandflutninga sem styrktir eru af ríkissjóði og hvort unnt sé að sinna þeim með ódýrari hætti en verið hefur. Þá hefur stofnuninni verið falið sérstaklega að taka til athugunar alvarlega þróun í byggð Rangárvallasýslu og í Vestur-Skaftafellssýslum og gera tillögur til úrbóta. Ríkisstjórnin fól stofnuninni nýlega að reyna að skapa fóðurstöðvum í loðdýrarækt viðunandi rekstrarforsendur og þannig mætti lengi telja upp þau málefni sem stjórnvöld hafa falið stofnuninni að fjalla um.
Á undanförnum árum hefur verið gagnrýnt að fjármunum sé eytt í skýrslugerð og athuganir þar sem aðgerða er þörf í stað orða. Vissulega er vandratað meðalhófið í þessu efni. Byggðastofnun hefur reynt að gera stjórnvöldum og aðilum í héruðum grein fyrir staðreyndum mála, m.a. með því að halda við og miðla upplýsingum úr gagnagrunni sínum, en hún hefur einnig og samhliða unnið beint með fyrirtækjum að lausn vandamála þeirra.