24.11.1987
Neðri deild: 14. fundur, 110. löggjafarþing.
Sjá dálk 1175 í B-deild Alþingistíðinda. (785)
53. mál, umboðsmaður barna
Sólveig Pétursdóttir:
Hæstv. forseti. Fyrir liggur nú frv. til l. um embætti umboðsmanns barna og er það 53. mál þingsins. Flm. eru eftirtaldir hv. þm.: 13. þm. Reykv., 3. þm. Norðurl. e. og 2. þm. Austurl.
Mál þetta var til umfjöllunar sl. miðvikudag í Nd. Í þeirri umræðu er þar átti sér stað kom m.a. fram sú skoðun hv. flm. að aukin vinna foreldra utan heimilis komi mjög niður á börnum, jafnvel að þjóðfélag okkar væri barnfjandsamlegt og kalli því á löggjöf af þessu tagi. Í grg. segir enn fremur á bls. 3, með leyfi virðulegs forseta:
„Fjölskyldan, með heimahúsmóður sem hlynnti að börnum og hinum öldruðu, leið undir lok í þessu nýja þjóðfélagi þegar húsmæður voru kallaðar til launavinnu utan heimilisins, en samfélagið kom einungis að mjög litlu leyti til móts við nýjar og áður óþekktar þarfir hinna „óarðbæru“ hópa, barnanna og hinna öldruðu. Þar hafa stjórnvöld brugðist, og svo er enn.“
Þetta eru vissulega stór orð og vafalaust grundvölluð nokkuð á þeirri staðhæfingu, sem fram kemur einnig í grg., að íslenska þjóðin hafi tekið stærra stökk til gerbreyttra þjóðfélagshátta á síðustu hálfri öld en nokkru sinni fyrr í sögu þjóðarinnar. Það má e.t.v. til sanns vegar færa að börn geta ekki myndað þrýstihóp eins og ýmsir aðrir þjóðfélagshópar. Það er hins vegar lagaleg skylda foreldra og annarra forráðamanna að hugsa um þarfir barna sinna og skapa þeim öruggt heimili og þroskavænlegt samfélag og yfirleitt má segja að hagsmunir fjölskyldumeðlima fari saman. Þessu hafa stjórnvöld gert sér grein fyrir, sbr. stefnuyfirlýsingu og starfsáætlun ríkisstjórnar Þorsteins Pálssonar, en þar segir m.a. á bls. 20, með leyfi virðulegs forseta:
„Fram mun fara athugun á fyrirkomulagi sérkennslu. Kannað verður hvernig grunnskólinn geti betur rækt umönnunar- og uppeldishlutverk við hlið fræðslustarfs. Unnið verður að því að koma á samfelldum skóladegi og skólamáltíðum fyrir börn á grunnskólaaldri.“
Enn fremur á bls. 22: „Unnið verður að því að treysta stöðu fjölskyldunnar með markvissri fjölskyldustefnu, fyrst og fremst með velferð barna fyrir augum. Í samráði við samtök vinnumarkaðarins og sveitarfélög verður leitast við að taka meira tillit til þarfa fjölskyldunnar og þess að foreldrar beri jafna ábyrgð á börnum sínum, m.a. með sveigjanlegum og styttri vinnutíma og bættri dagvistarþjónustu.“
Ég tel einnig ástæðu til að vekja athygli á þeirri nefnd er hæstv. forsrh. hafði forgöngu um að skipa, en henni er ætlað að gera tillögur um úrbætur til að treysta stöðu fjölskyldunnar.
Af þessu ætti að vera ljóst að ríkisstjórnin hefur fullan vilja til þess að treysta stöðu fjölskyldunnar og þar með barna í þessu samfélagi og er það von mín að sá vilji sjáist í verki.
Til að tryggja réttindi barna þarf því að byrja á að styrkja hæfni foreldranna og þau félagslegu úrræði sem gera barninu það mögulegt að þroskast innan síns eigin heimilis.
Því er hins vegar ekki að neita að það er margt sem betur mætti fara í okkar samfélagi varðandi réttindi barna. Það er ótrúlega skammt síðan sú hugarfarsbreyting átti sér stað að börn ættu almennt einhvern rétt eins og aðrir þjóðfélagsþegnar.
Frú Guðrún Erlendsdóttir hæstaréttardómari ritaði mjög merka grein í Tímarit lögfræðinga, 1. hefti 1976, um barnaréttindi, en þess má geta að barnaréttur er sérstök fræðigrein sem kennd er við lagadeild Háskóla Íslands. Í þessari grein hæstaréttardómarans segir á bls. 11, með leyfi virðulegs forseta:
„Allt fram á 20. öld kom fram í löggjöf takmarkaður áhugi á því hvernig foreldrar færu með börn sín og hin eina lagavernd sem börn höfðu gegn misþyrmingum foreldranna var í refsilöggjöfinni. Skv. norskum lögum 1687 var börnum aftur á móti refsað með arfsmissi og þrælkunarvinnu ef þau töluðu ótilhlýðilega til foreldra sinna eða bölvuðu þeim. Ef börn réðust á foreldra sína áttu þau dauðarefsingu á hættu.
Það er ekki lengra síðan en 1836 að Hæstiréttur Noregs dæmdi tvö börn í lífstíðarþrælkunarvinnu fyrir að tala ótilhlýðilega við móður sína. Í tilskipun um húsaga 3. júní 1746, 8. gr., er foreldrum heimilað að leggja hendur á börn sín og refsa þeim með hrís og í dönsku lögum 6–5–6 er hjónum heimilað að refsa börnum sínum fyrir óhlýðni. Aftur á móti var tekið ákaflega léttilega á því að foreldrar misþyrmdu börnum sínum.“
Þetta er ófögur lýsing og hygg ég að réttindi barna hafi verið töluvert fyrir borð borin þó nokkuð langt fram á þessa öld, t.d. hvað skólagöngu varðaði og ýmis lagaleg réttindi. Úr þessu hefur þó verið bætt á margvíslegan hátt, t.d. með löggjöf um barnavernd. Þau fyrstu voru sett 1932, en núgildandi lög um vernd barna og unglinga eru nr. 53 frá 1966. Þessi lög fela í sér ítarleg fyrirmæli um skipan og hlutverk barnaverndarnefnda og barnaverndarráðs. Þar segir m.a. í 2. mgr. 2. gr., með leyfi virðulegs forseta:
„Barnaverndarnefndir og barnaverndarráð skulu setja fram tillögur og ábendingar um úrræði sem stuðli að því að búa börnum og ungmennum góð uppeldisskilyrði, svo og að benda á félagsleg atriði sem eru andstæð því uppeldistakmarki.“
Enn fremur segir í 3. mgr.: „Barnaverndarnefndir og barnaverndarráð skulu leita samvinnu við forráðamenn skóla, heilsugæslu og félagsmála og aðra þá sem fjalla um málefni barna og ungmenna.“
Hér er það eftirlits- og varnaðarkerfi til staðar sem mælt er fyrir í frv. er hér um ræðir og gætu verkefni því skarast. Þess ber þó að gæta að hugmyndin um umboðsmann barna er ekki ný af nálinni, eins og áður hefur komið fram í umræðum um þetta mál. M.a. er hans getið í fskj. II með frv. til barnalaga er lagt var fyrir Alþingi árið 1980 og varð að lögum árið eftir. Sifjalaganefnd telur þar að slíkar hugmyndir séu athyglisverðar og verðskuldi gaumgæfilega athugun og umræðu. En ef til þess kæmi þyrfti m.a. að marka umboðsmanni stöðu og verkefni gagnvart öðrum yfirvöldum sem fjalla um málefni barna og ungmenna, þar á meðal barnaverndarnefndum og -ráði.
Ég tel að það geti orðið réttarstöðu barna til verulegra bóta ef þeim væri skipaður sérstakur talsmaður, t.d. í forræðismálum, þ.e. þegar foreldrar eða aðrir deila um forræði barna. Hugsanlega er þess einnig þörf í ættleiðingar- og fósturmálum.
Guðrún Erlendsdóttir segir í fyrr tilvitnaðri grein á bls. 14 með leyfi virðulegs forseta:
„Ef barn er aðili að einkamáli verður að skipa því talsmann. Barnið ætti miklu fremur að fá skipaðan talsmann í máli þar sem verið er að ákvarða dvalarstað þess og í raun alla framtíð. Því á að mínu áliti að skipa barni talsmann í forræðismálum. Foreldrarnir og aðrir þeir aðilar sem um forræði deila hafa sína lögfræðinga og engan veginn er víst að hagsmunir falli hér saman.“
Enn fremur segir á bls. 23: „Við höfum ítarlegar reglur um lögráðamenn og yfirlögraðanda þar sem reynt er að vernda fjárhagslegan rétt barns á sem tryggilegastan hátt. Það er kominn tími til að velferð barnsins að því er snertir persónuleg málefni verði sýndur samsvarandi áhugi af hálfu löggjafans.“
Ég hef verið formaður barnaverndarnefndar Reykjavíkur síðustu tvö ár og er henni að sjálfsögðu ætlað að starfa með velferð barna númer eitt að leiðarljósi. Það fer þó ekki á milli mála að þegar sumir foreldrar deila um forræði kemur það fyrst og fremst niður á barninu sjálfu. Það verður að reyna að koma á þeirri hugarfarsbreytingu hjá foreldrum að það að gera kröfu um forræði barns er ekki það sama og að innheimta víxil. Sifjalaganefnd hefur nú til athugunar þann möguleika að foreldrar geti sótt um svokallað sameiginlegt forræði og er vonandi að sú breyting hefði jákvæð áhrif í þessa átt.
Það er að mínu mati ekki spurning um að full þörf er á sérstökum talsmanni eða umboðsmanni barna, en hvert á verksvið hans að vera og hvar á hann að starfa? Í 2. gr. frv. er gert ráð fyrir því að umboðsmaður með sérþekkingu í uppeldismálum starfi í dómsmrn. og skv. 3. gr. að hann hafi sjö manna ráð sér til ráðgjafar. Ég held að e.t.v. sé heppilegra að viðkomandi sé löglærður og starfi í tengslum við Barnaverndarráð Íslands sem hefur yfirumsjón með barnaverndarstarfi í landinu. Það sem að mínu mati skiptir þó mestu máli er að umboðsmaður starfi sjálfstætt. Hann má ekki týnast í kerfinu né heldur vera í þeirri aðstöðu að geta orðið fyrir pólitískum þrýstingi. Verksvið umboðsmanns verður að vera skýrt afmarkað og verður að tryggja að á hann sé hlustað. Jafnframt verður að efla þau barnaverndaryfirvöld sem fyrir eru, t.d. með fækkun barnaverndarnefnda. Ég held að þau séu nú um eða yfir 200 talsins og hætta er á að starfsemi þeirra verði ekki nógu markviss og sérhæfð í fámennum byggðarlögum. Enn fremur er brýnt að unnt verði að hraða gangi mála, t.d. með fjölgun starfsmanna. Það verður að gera Barnaverndarráði Íslands kleift að gegna markvisst sínu lagalega hlutverki. Allt þetta er nú til athugunar hjá þeirri nefnd er hæstv. fyrrv. menntmrh. skipaði í apríl sl. til að endurskoða lög nr. 53 frá 1966, um vernd barna og ungmenna. Tel ég því eðlilegt að nefndin fái frv. þetta til umfjöllunar og tengi það þeirri heildarendurskoðun sem nú fer fram og hraða ber eftir föngum.
Hæstv. forseti. Ræða mín hefur e.t.v. verið í lengra lagi, en hér er um málefni barna að ræða sem að margra áliti hafa komið allt of sjaldan til umfjöllunar á hinu háa Alþingi. Ég vil því þakka hv. flm. fyrir þá umræðu sem frv. þeirra hefur skapað. Það er skylda okkar, bæði gagnvart börnum og þjóðfélaginu, að brúa bilið sem er á milli mannréttinda fullorðinna og barna.