08.04.1911
Neðri deild: -1. fundur, 22. löggjafarþing.
Sjá dálk 364 í B-deild Alþingistíðinda. (999)
111. mál, fjárlög 1912-1913
Björn Sigfússon:
Eg hefi hér fyrir framan mig alþýðufræðsluskýrslurnar frá 19091910. Þær eru margbrotnar og örðugt að gera sér ljósa grein fyrir, hvernig ástandið er. Það eitt getur maður þó af þeim séð, að framkvæmd fræðslumálalaganna hefir verið mjög ófullkomin. Samkvæmt skýrslunum er gert ráð fyrir, að rúml. 3/4 af hreppunum hafi komið alþýðufræðslunni í það horf, sem lögin skipa fyrir, en eg hefi fengið þá hugmynd, að framkvæmd þeirra muni vera meiri í orði en á borði um land alt. Eg skal nú nefna örfá dæmi, sem gefa bendingu um þetta. Reglugerðin fyrir farskóla og fræðsluhéruð áskilur viss kensluáhöld, sem skylt er að nota og er svo kröfuvæg í þá átt, sem frekast má verða, en þó er niðurstaðan sú, að í heilum sýslum eru ekki keypt meiri áhöld, en sem svarar helmingnum af því, sem á að kaupa í einum hrepp. En allir vita að kensla án áhalda hlýtur að verða tómt kák. Í Suður-Múlasýslu er varið til áhaldakaupa nefnt ár 53 kr., í Norður-Múlasýslu 94 kr., í Austur-Skaftafellssýslu 72 kr., en í einum hreppi, sem eg þekki, hefir 200 kr. verið varið til þess að kaupa áhöld; sá hreppur hefir auðvitað keypt meira en fyrirskipað er, en hann hefir ekki iðrast eftir það. Ef litið er yfir sýslurnar, þá stendur Húnavatnssýsla næst hæst, hvað áhaldakaup snertir og veit eg þó, að þar er mjög ábótavant í því efni. Árnessýsla hefir keypt fyrir 100 kr. meir, en það er líka fólksfleiri sýsla. Í Suður-Þingeyjarsýslu hafa kensluáhöld verið keypt fyrir 229 kr.; eg minnist á það hérað vegna þess, að það orð liggur á, að þar sé meiri áhugi á alþýðufræðslu en annarsstaðar á landinu, en þó hafa menn þar eigi séð sér fært að verja stærri upphæð en þetta til þessa nauðsynjamáls, einum 29 kr. fram yfir það, sem þessi eini hreppur, er eg gat um áðan, lagði af mörkum. Þessar tölur benda greinilega á, hvílíkt kák framkvæmd fræðslumálalaganna er. Einhver kann nú að halda því fram, að svo mikið hafi verið keypt um land alt af kensluáhöldum árið áður að þetta stafi af því, en það mun þó ekki vera, því það er vitanlegt, að þetta fyrsta ár var það hreinasta undantekning að lögunum væri fylgt. Þar að auki verða menn vitanlega víða að sætta sig við mjög svo ófullkomna kennara, sem aldrei ættu að koma nálægt neinni kenslu. Auðvitað eru menn að því leyti í miklum vanda staddir, því að tilfinnanlegur skortur er á góðum kenslukröftum, en hitt er ekki síður til mikils meins, að alþýðan hefir enn þá ekki áttað sig á því, að ekki getur hver sem er sagt börnum til svo að vel fari. Ennþá standa menn í þeirri röngu trú, að til þess megi nota hvern þann, sem kann að lesa, skrifa og reikna. Eg hefi þá fengið þetta út úr skýrslunum, að fræðslumálin séu í miklu lakara ástandi en látið er yfir, og að ofmiklu af því fé, sem nú er til þeirra varið, sé á glæ kastað; en vera má að þetta geti breytst til batnaðar. Samkvæmt reikningum þeim, sem eg hefi hér fyrir mér, hafa sýslurnar varið til alþýðufræðslunnar þetta ár, sem eg nefndi, 50843 kr., og er ilt til þess að vita, ef lítil not hafa orðið að svo mikilli upphæð. Í sambandi við þetta vil eg geta þeirrar br.till. frá fjárlaganefnd, að styrkurinn verði framvegis meðal annars miðaður við fyrirskipuð kensluáhöld, í stað þess að hann nú er miðaður við nauðsynleg áhöld og dæmir svo hver um það í sinni sveit, hvað nauðsynlegt sé. Eg tel þessa breyt.till. þýðingarmikla og vona að hún verði samþykt.
Þá vil eg minnast ofurlítið á kvennaskólann á Blönduósi. Háttv. 1. þm. Húnv.
(H. G.) hefir áður minst á br.till. háttv. 1. þm. S.-Múl. (J. J.) og talað máli kvennaskólans, svo að eg hefi þar litlu við að bæta. Eg vil að eins stuttlega geta þess, að mér finst veðrabreytingin gagnvart þessum kvennaskóla fremur kynleg. Menn virðast hafa mikla löngun til þess að nota sér slys það, sem skólinn varð fyrir, og láta svo kné fylgja kviði, svo hann geti ekki risið upp aftur. Slíkt verð eg að telja óvanalega og ómannúðlega hugsun. Háttv. þm. Dal. (B. J.) talaði fagurlega um það um daginn, að það væri ódrengilegt að níðast á þeim, sem berðust fyrir góðum málefnum, þótt þeir rötuðu í fjárkröggur og vandræði, og hið sama virðist mér eiga við um stofnanir, sem verða fyrir slysum. Eg hefi áður sýnt og sannað hér á þinginu, að skóli þessi hefir verið sóttur af öllu landinu, og tel því óþarft að fara að leiða ný rök að því. Sýslunefndin í Húnavatnssýslu hefir gert sér far um það tvent, annað, að skólinn yrði sem ódýrastur, og hitt, að þar væri ekki kent annað en það, sem er verulega »praktískt«, svo ekki er kent annað en það, sem nauðsynlegt er fyrir húsmæðraefni, t. d. er langmestum tíma varið í fatasaum karla og kvenna, en bannaður hinn fínni útsaumur, til þess að ekki sé eytt þar tíma í óþarfa. En að skólinn sé ódýr, það sannar skólagjaldið, sem er að eins 135 kr. fyrir fæði, húsnæði, ljós og hita í 7½ mánuð. Það má og benda á það, að staðurinn er svo valinn, að þar er ekkert sem glepur eða freistar stúlknanna til að brúka fé aukreitis. Það er í mesta lagi 15, kr. sem þær þurfa umfram skólagjaldið. Þetta, að skólinn er svo »praktískur« og ódýr, er aðalástæðan fyrir því, að hann er svo mikið sóttur. Það er altítt, að stúlkur t. d. úr Ísafjarðarsýslu og Múlasýslum og víðar, sem verið hafa á skólanum, hafa dvalið í Húnavatnssýslu um sumarið og fengið þar svo góða atvinnu, að þær hafa þurft litlu við að bæta til þess að geta verið í skólanum næsta vetur. Eg get fullyrt það, að ef skólinn er lagður niður, þá verður fátækum alþýðustúlkum á Norðurlandi gert ókleift að afla sér mentunar. Eg tel það hið mesta óhappaverk, að styðja þessa tillögu, og trúi því ekki fyr en eg tek á að svo verði. Eftir till. hins háttv. þm. er svo að sjá, að hann vilji að aðeins 1 kvennaskóli sé á landinu. Þar við er margt að athuga. Það er svo dýrt að lifa hér í Reykjavík, að foreldrar, sem geta kostað 3 dætur á Blönduósi, geta kostað eina í Reykjavík. Undantekning eru heimavistirnar, en þær eru svo fáar, tæplega 30, að þær eru gersamlega ófullnægjandi fyrir stúlkur af öllu landinu. Þótt menn séu hlyntir þessum skóla, þarf ekki þar fyrir að níða aðra. Eg geri ráð fyrir, að hér séu betri kenslukraftar og því sé skólinn fremur sniðinn fyrir efnaðar stúlkur. Að sporna við að skólinn haldi áfram er særandi fyrir þá, sem lengst hafa barist við að halda honum, það er, eins og hinn háttv. þm. Dal. (B. J.) sagði, að níðast á þeim, sem barist hafa fyrir þörfum og góðum hugsjónum, og nota slys til þess að eyðileggja hugsjónir þeirra. Það er talið mannúðlegt og er gott og fagurt, að hjálpa þeim, sem slys ber að höndum. Hér er farið fram á það gagnstæða. Eg skal ekki ganga fram hjá því, að hinn háttv. þm., sem talaði alvarlega og hitalaust, eins og hans var von og vísa, kastaði því fram, að hann vildi ekki eyðileggja skólann, heldur breyta honum í lýðháskóla og húsmæðraskóla. En ef honum er alvara í þessu, ætti hann að láta fjárveitinguna standa. Kannske hefir hann hugsað sér að koma með breyt.till. í þá átt, þegar fjárlögin koma hingað aftur úr Ed. En hann hlýtur að sjá, að þar sem ekki er víst, að hlutaðeigandi sýslur vilji fá þessa breytingu nú, getur vel farið svo, að á næstu 2 árum verði menn orðnir sannfærðir um, að þetta sé breyting til batnaðar. Menn þekkja ekki svo vel til slíkra skóla ennþá. Eg hefi spurst fyrir um þetta í símanum og fengið svona svar: »Eg veit ekki; þekki ekki þessa skóla«. Menn vilja alment ekki norðanlands, að slept sé almennri fræðslu í skólanum. Viðvíkjandi matreiðslukenslu er það að segja, að henni hefir ekki verið hægt að koma á vegna féleysis. Það hefir þó verið stigið spor í þá átt að bæta úr þessu, með því að fyrir 2 árum var fengin ráðskona, sem jafnframt leiðbeinir í matartilbúningi, og er það ekki svo lítill útgjaldaauki fyrir skólann, 400 kr. Þótt menn séu mótfallnir því, að sleppa hinni almennu fræðslu, gæti komið til mála, að sleppa einstökum greinum, sem nú eru kendar, og ekki kynnu að sýnast bráðnauðsynlegar.
Hinn háttv. 1. þm. S.-Múl. (J. J) taldi kvennaskólanum í Reykjavík það til gildis, hve gamall hann væri, og hve aðstandendur hans hefðu mikið á sig lagt til að halda honum uppi. Alveg sama má segja um skólann fyrir norðan. Hann er jafn gamall og menn hafa mikið á sig lagt til að halda honum uppi. T. d. 1 ár voru lagðar 6000 kr. úr sýslusjóði til skólans auk vaxta og afborgana af lánum. En á sama tíma fékk skólinn í Reykjavík að eins 100 kr. Mér er ant um skólann hér í Rvík og vil taka það fram, að hann hefir verið sérstaklega heppinn með forstöðukonu, því að það eru kennararnir og forstöðumennirnir, sem gera skólana. Eg trúi því ekki, að deildin felli fjárveitinguna, og væri fróðlegt að sjá með nafnakalli, hverjir vildu verða til þess að drepa hann.
Viðvíkjandi breyt.till. okkar þm. Húnv. um að færa saman fjárveitingarnar til kvennaskólans í eitt, þá raskar það ekkert fjárhagnum, en okkur þótti lögulegra að hafa þetta eins við báða skólana, enda hefir aldrei komið fyrir, að á Blönduósskólanum hafi verið færri en 40 námsmeyjar, og þótt það kæmi fyrir, er tilkostnaðurinn sami. Enginn veit fyrir, hve margar koma af þeim, sem sótt hafa, fyr en skóli er settur. Þeir, sem vilja breyta skólanum, ættu að greiða atkvæði með fjárveitingunni til þess að hægt sé að undirbúa breytinguna á næstu 2 árum, og athuga það, ef hann er feldur nú, er óvíst að hann rísi nokkurn tíma upp aftur. Á sameiginlegum sýslufundi fyrir báðar sýslur var samþykt í einu hljóði að reisa skólann aftur, og ráðstafanir hafa verið gerðar til að fá áætlun og teikningar, og hefir þegar vel hæfur maður verið fenginn til þess hér í Reykjavík. Skal eg svo ekki fjölyrða meira um þetta mál.
Eg skal svo snúa mér að einstökum atriðum viðvíkjandi flutningabrautunum. Háttv. 1. þm. Eyf. (H. H.) talaði um, að mikil þörf væri að brúa árnar í Eyjafirði. Eg viðurkenni það. En hann sagði líka, að áframhald flutningabrautarinnar hefði verið hindrað í 10 ár. Hvað má þá segja um Skagafjörð, sem ekki hefir fengið 1 eyri til flutningabrauta í 18 ár? Eða Húnavatnssýslu, sem beðið hefir í jafn langan tíma og loks í fyrra fékk 4500 kr. Þótt ilt sé fyrir Eyfirðinga að bíða, þá er það aðgætandi, að svo mörg önnur héruð hafa orðið að bíða miklu lengur og aldrei fengið neitt. Eg get ekki verið þeim þm. sammála, sem halda því fast fram, að það eigi að fullgera þegar hverja braut í héraði, sem hefir verið svo heppið, að þar var byrjað. Það var ekki gert af því, að talið væri nauðsynlegra að byrja þar en annarsstaðar; það er mér kunnugt um. Því réð teningskast. Eg segi þetta ekki af því að eg sjái ofsjónum yfir Eyjafjarðarbrautinni. Mér þykir vænt um, að henni er svo langt komið. Sama er að segja um Borgarfjarðarbrautina. Það er rangt að segja, að Borgfirðingar séu hart leiknir, þótt henni sé ekki haldið áfram. Það má bera hana saman við hin héruðin, sem ekkert fá, og fyr er betra en lokið sé. Þeir gætu beðið 2, 3 eða 4 ár og unt öðrum þess, að eitthvað sé gert fyrir þá.
Háttv. 1. þm. N.-Múl. (J. J.) hefir lagt það til, að veittar séu 1000 kr. til þess að setja á stofn rjómabú, en hann hefir ekki gætt þess, að hér er verið að innleiða nýja reglu. Það hefir aldrei verið gert, að gefa búunum neitt í upphafi, en þeim hefir verið lánað fé með góðum kjörum og það er miklu réttmætara, en hitt er óaðgengilegt. Tillagan er gallagripur og því er eg á móti henni. Það er heldur ekki tilgangur og hefir aldrei verið, að gefa smjörbúunum í það óendanlega, heldur fella burtu styrkinn smátt og smátt, eins og háttv. 1. þm. Skagf. (Ó. Br.) hefir ljóslega sýnt fram á.
Eg skal svo ekki eyða frekari tíma í þetta sinn, því margir munu þurfa að segja eitthvað, og ekki taka aftur til máls, nema eg sé knúður til þess.