10.09.1913
Efri deild: 51. fundur, 24. löggjafarþing.
Sjá dálk 1108 í B-deild Alþingistíðinda. (2354)
115. mál, Reykjavíkurdómkirkja
Björn Þorláksson, framsm.:
Það stendur svo á þessu máli, eins og sjá má á þingsályktunartillögunni, að það er komið frá fjárlaganefnd þessarar deildar, og orsökin til þess er sú, að í fjárlagafrumvarpi stjórnarinnar var farið fram á 2000 kr. fjárveitingu til viðgerðar á kirkjunni, og þannig kom málið hingað frá h. Nd. Nefndin hjer hefur breytt þessu á þann veg, að fje þetta skyldi veitt kirkjunni að láni. Mjer, sem einum í nefndinni, var falið á hendur að rannsaka reikninga kirkjunnar, til þess að reyna að komast að því, hvort ástæða væri til að leggja fjeð fram fyrir fult og alt, eða hvort ekki mundi nægja að lána kirkjunni það, upp á það, að hún endurborgaði það smátt og smátt. Jeg hef nú rannsakað reikningana, eins og nefndin fól mjer að gera, og skal jeg nú skýra frá niðurstöðunni.
Jeg byrja á því, að Reykjavíkur dómkirkja er nú 117 ára gömul, hún var bygð 1796, þegar dómkirkjan var flutt frá Skálholti til Reykjavíkur; þá var söfnuð urinn um 300 manns. Síðan var kirkjan endurbætt á árunum 1847–48. Aðal viðgerð fór fram á henni 1879. Þetta nefni jeg til fróðleiks fyrir þá, sem það fýsir að vita. Jeg hef tekið til rannsóknar reikninga kirkjunnar um síðustu 20ár,. frá 1891 til 1911 og gengið gegnum þá alla.
Árið 1890 átti kirkjan í sjóði 926 kr. 1891 voru tekjur kirkjunnar 2448 kr. og útgjöldin svipuð eða 2540 kr. Síðan fóru. tekjurnar smávaxandi fram að 1898, þá voru þær orðnar yfir 3000 kr., en útgöldin höfðu og vaxið að sama skapi og voru. orðin 3000 kr. Enn halda tekjurnar áfram að vaxa jafnt og þjett fram til 1909 þá eru þær orðnar 6533 kr., en þá hafa útgjöldin líka vaxið svo, að það ár voru þau 8354 kr.
Árið eftir, 1910, falla tekjurnar ofan í 3694 kr. Orsökin til þess er breyting sú. sem varð á tekjum kirkna um land alt, þá hvarf t. d. húsaskatturinn úr sögunni, sem svo mikið munaði um fyrir dómkirkjuna. Þetta ár voru útgjöldin 5100 kr. Það gengur eins og rauður þráður gegnum alla reikninga dómkirkjunnar, að útgjöldin vaxa jafnt og þjett, og að sama skapi sem tekjurnar. Það litur svo út, sem um það sje alvarlega hugsað, að láta kirkjuna ekki safna neinu fje. Alt er jetið upp jafnóðum. Á öllum þessum árum safnast aldrei meiri sjóður en full 2000 kr., og er aumt af því í árslok útistandandi hjá gjaldendum. En í raun og veru á kirkjan aldrei neitt í sjóði, því á henni hvíla ýmisleg lán: Þannig var 1879 tekið 16000 kr. lán úr landssjóði, er skyldi afborgast á 28 árum með 960 kr. árlega. Árið 1896 var enn tekið lán, 1500 kr. Af því eru enn óborgaðar 500 kr.; 1911 var enn tekið lán í landsbankanum 4500 kr. Af þessu láni er ógreitt 3600 kr.; þá hafa fleiri smálán verið tekin; t. d. til orgelkaupa. Af þessu leiða talsverð aukaútgjöld fyrir kirkjuna. En þrátt fyrir það hefði kirkjan átt að geta safnað talsverðu fje; hún hefði nú átt að geta átt nægilega mikinn sjóð til að geta kostað þessa aðgerð sína sjálf. Engin kirkja á landinu hefði átt að geta staðið jafnvel að vígi með að safna miklum sjóði. Þrátt fyrir afborganir og vexti af lánum sínum, og þrátt fyrir greiðslu sjálfsagðra árlegra gjalda, ætti hún jafnvel að geta safnað sjóði til að stækka hana fyrir, þegar að því rekur. Hingað til hefur þetta ekki tekizt. Jeg hef leitað að orsökunum til þess, og þykist hafa fundið þrjár. Fyrsta orsökin er sú, að úr sjóði kirkjunnar hafa iðulega verið greiddar ýmsar upphæðir beint á móti lögum og landsvenju, og skal jeg nefna ýmisleg dæmi: 1898 voru greiddar fyrir rannsókn á grafreit 106 kr. 1899 fyrir sama 18 kr. 1900 fyrir keypta lóð til kirkjugarðs 465 kr. 1904 var keyptur kirkjugarðsblettur fyrir 65 kr., og 1905 gerður kirkjugarður fyrir 500 kr., eða samtals 1154 kr. Kostnað við þetta átti söfnuðurinn að greiða, en ekki kirkjan, fram að 1901. Nú má greiða hann úr kirkjusjóði, þó því að eins að kirkjan sje safnaðarkirkja, en það er Reykjavíkurkirkja ekki. Til söngflokks í kirkjunni hefur verið greitt úr sjóði kirkjunnar 1906: 300 kr., 1907: 300 kr., 1908: 300 kr., 1909: 350 kr., 1910; 350 kr. Þetta var algerlega ólöglegt; söfnuðurinn átti að kosta kirkjusönginn. Þetta eru alls 1600 kr. Þá hefur verið greitt til meðhjálpara af fje kirkjunnar 1909: 150 kr., 1910: 150 kr., 1911: 150 kr. Alls 450 kr. Um þetta er það að segja, að samkvæmt lögum 29. febr. 1880 áttu sóknarnefndarmennirnir að vera sjálfsagðir meðhjálparar án nokkurrar þóknunar fyrir, og Iög nr. 36 frá 1907, 8. gr., þar sem fram er tekið, að sóknarnefndarmenn skuli útvega meðhjálpara, virðast ekki gefa neitt leyfi til þess; að þóknun til meðhjálpara sje greidd úr kirkjusjóði. Hjer mun því vera að ræða um ólögleg útgjöld alls yfir 3200 kr.
Önnur orsökin til þess, að ekki hefur safnazt neinn sjóður, eru hinar sífeldu, nær því árlegu aðgerðir við kirkjuna, og skal jeg telja þær upp. En geta skal jeg þess, að jeg hef ekki haft tíma til að rannsaka fylgiskjölin við reikninga kirkjunnar, svo jeg hef ekki getað kynt mjer, hvernig á þessum aðgerðum stendur; en það hef jeg sjeð, að á hverju ári síðan 1891 hefur meira eða minna fje gengið til aðgerða. 1891 var það 145 kr., 1892: 161 kr., 1893: 235 kr., 1894: 222 kr., 1896: 79 kr., 1897: 121 kr., 1898: 131 kr., 1899: 106 kr. (áður gleymt) 83 kr., 1900: 139 kr., 1901: 363 kr., 1902: 419 kr., 1903: 439 kr., 1904: 170 kr., 1905: 115 kr.“ 1906: 237 kr., 1907: 374 kr., 1908: 163 kr.; 1909: 429 kr.,1910: 105 kr., 1911: 1204 kr., eða alls þessi árin 5620 kr.
Auk þessa hefur gengið til aðgerða á kirkjuþaki 1908: 547 kr. og 1909: 1469 samtals 2016 kr. Enn fremur til aðgerðar kirkjunni að utan 1899: 1203 kr. Þá hefur ennfremur farið í málun 1897: 939 kr., í málun að utan 1907: 780 kr., í málun að innan 1909: 3315. Þessi málun nemur alls 5034 kr. Allur kostnaður við þessar aðgerðir og málun á kirkjunni að utan og innan nemur nær því 14 þúsundum.
Jeg mintist á þessar viðgerðir af því, að hjer er fylgt sama sið, eða öllu heldur ósið, sem tíðkazt hefur áður víða út um landið, að vera að framkvæma smá aðgerðir við kirkjurnar, svo að aldrei geti safnazt neitt verulegt í sjóð. Það var aðeins 1911, að viðgerðin nam dálitlu að mun, eða um 1200 kr. (Júlíus Havsteen: Er það ólöglegt að gera við kirkjurnar ?) Jeg segi ekki, að það sje ólöglegt, en nefni þetta til að sýna, hverju hefur verið tilkostað.
Þá er 3. orsökin til þess, að kirkjunni hefur ekki safnazt sjóður, og hún er sú, að ákaflega óspart hefir verið farið með fje fyrir það, sem út þurfti að borga. Hefði eflaust mátt spara mikið fje á hverjum lið, sem þó er löglegur, enda eru sumir útgjaldaliðirnir svo háir ár eftir ár, að miklu meira nemur en flestar kirkjur á landinu háfa í tekjur. T. d. skal jeg geta þess, að hringjaranum hefur verið borgað: fyrst 66 kr., svo 100 kr., svo 150, svo 200, svo 250 kr. á ári, og fyrir aukahringing, þegar Kristján IX. dó: 70 kr. Og jeg ætla að lesa upp einn reikning til að sýna, hvað upphæðirnar eru stórar og gífurlegar, og tek jeg þá reikninginn 1911, sem er sá nýjasti og seinasti:
Hringjaralaun . . . . . kr. 250,00 Innheimta . . . . . . . — 330,00
Skrá yfir kirkjugjaldsgreiðendur — 25,00
Afrit af manntalsbók Rvíkur. . — 30,00
Umsjón á húsum og munum
kirkjunnar . . . . . . . . . . . . . — 100,00
Til meðhjálpara . . . . . . . . . — 150,00
Prentun seðla og pappir . . . — 14,00
3 eintök hátíðasöngva . . . . . — 7,50
Stilling orgels . . . . . . . . . . . — 60,00
Gasljós . . . . . . . . . . . . . . — 269,00
Kol og steinolía . . . . . . . . — 239,00
Ýmsar smiðar og viðgerðir . — 1204,00
Linoleum . . . . . . . . . . . . .. . — 127,00
blálning á kirkjunni að innan — 3315,00
Ýmislegt í viðgerðir og áhöld — 364,00
Ræsting o. fl. . . . . . . . . .. . . — 669,00
Ræsting á Fríkirkjunni og leiga á sal K. F. U. M. til barnaspurningar meðan verið
var að mála dómkirkjuna . . . . — 179,00
Ílagning í ofna . . . . . . . . . . . . — 172,00
Jeg skal nú ekki lesa meira upp, en af þessu hygg jeg megi vera ljóst, hve vel hefur verið farið með fje kirkjunnar þessi árin. Jeg tel víst, að með góðri meðferð á kirkjnnnar fje hefði henni á undanförnum árum átt að geta safnazt nægilegt fje til að greiða sjálf þegar þær 20,000 kr., sem hjer er um að ræða, auk nauðsynlegra árlegra útgjalda, Árið 1819 munu tekjur kirkjunnar hafa numið varla meir en 1500 til 1600 kr. og var þá tekið 16000 kr. lán, sem greiðast átti á 28 árum. Nú hefur hún þrefalt meiri tekjur, eða hátt á 5. þús. kr., og hefði því átt, eftir sama mælikvarða, í að geta fengið sjer 48 þús. kr. lán, og tek jeg þetta fram af því, að mjer sýnist, að kirkjan gæti vel borgað þetta 20,000 kr.. lán og þó meira hefði verið. Jeg vil leggja áherzlu á, að þar sem jeg hef heyrt suma þingmenn tala um, að lán væri sama og tillag, þar sem láníð yrði aldrei borgað, að svo er ekki. Að minsta kosti hygg jeg, að svo megi koma því fyrir, að það verði endurgreitt.
Jeg hef tekið fram þrjár orsakir til hins bágborna fjárhags kirkjunnar. Fyrst ólögleg útgjöld, í öðru lagi varið talsverðu tiI smáviðgerða, sem vel hefðu mátt bíða, og í þriðja lagi of miklu varið til ýmislegra útgjalda, sem þó var löglegt að greiða að einhverju leyti. Þetta hygg jeg að stafi af því, að kirkjan hefur ekki staðið undir eftirliti biskups, enda mun bæði hann og prófastur hafa álitið hana sjer óviðkomandi. Reikningarnir hafa ekki verið endurskoðaðir eins og aðrir kirkjureikningar, heldur af mönnum úr stjórnarráðinu, og sjest ekki, að neitt hafi verið að fundið hinni gífurlegu eyðslu, og lítur enda út fyrir, að kirkjan hafi verið algerlega eftirlitslaus. Og jeg er sannfærður um það, að þó nú að tekjurnar tvöfaldist í framtíðinni, og sömu reglu haldið og hjer til, þá muni hún ekki eignast neitt, og verður því að taka í taumana, og láta eigi við svo búið standa.
Þingsályktunartillagan fer fram á, að kirkjan verði sett undir umsjón biskups, og að sömu reglur verði látnar gilda um reikningshald hennar og annara kirkna í landinu. Þá mundi ekki verða liðið að greiða ólögleg útgjöld úr kirkjusjóði, og verða sett takmörk fyrir, hvað greiða mætti mest, t. d. fyrir ræstingu, upphitun, lýsingu o. fl.
Jeg vona, að hv. deild skilji þetta og samþykki þingsályktunartillöguna.