12.08.1914
Sameinað þing: 8. fundur, 25. löggjafarþing.
Sjá dálk 53 í B-deild Alþingistíðinda. (2112)
122. mál, gerð íslenska fánans
Guðmundur Björnsson:
Jeg þykist sjá að þessar umræður muni ekki hafa mikið upp á sig — síst til góðs. Jeg hefi nú setið um stund og hlýtt á tal manna um gerðina á fánanum okkar tilvonandi, og allir hafa, af gömlum vana, talað á eina leið, hver mælt með þeirri gerð, sem honum „þykir vænst um“, eða „fallegust“, eða líklegust til að „falla þjóðinni vel í geð“.
Ef um þjóðmál er að ræða og hver og einn ofmetnast svo fram úr öllu hófi, að hann heldur hiklaust fram því, sem honum er hugljúfast eða hann hefir gjört að metnaðarsök, og fótumtreður allar skynsamlegar ástæður, eða leggur þær í gegn með „óskum almennings“ — ef svo gengur til, þá er ávalt á illu von, úlfúð, æsingi, og síðan afglöpum, ef geðþóttinn hefir vilt menn af rjettri leið, eins og oft vill verða.
Hjer gengur nú ekki á öðru en þrefi um það, hvað þjóðinni myndi kærast, og talið alveg sjálfsagt, að þá fánagerð, sem hafi mest fylgi núna í svipinn, flestum sje kærust, flestir óski sjer, hana eigi að taka, ef kostur er, hún sje auðvitað sú besta fyrir þjóðina í bráð og lengd.
Nú er mjer spurn : Er það rjett að menn láti óskir sínar, metnað og geðþótta ráða alveg í blindni úrslitum þessa máls?
Jeg er efins um að gamla gerðin, bláhvíti krossfáninn, hafi verið mörgum kærari en mjer, og sumir þingbræður mínir hafa víst eitthvað orðið þess varir í fyrra, þótt lágt færi.
En þegar jeg tók þetta vandræðamál að mjer í vetur til rannsóknar og ráðagjörðar fyrir þing og þjóð, þá óugsaði jeg sem svo: Nú má jeg vara mig á geðþótta mínum, nú verð jeg að vinna að því af fremsta megni, að finna fyrir víst hvaða fánagerð þjóðinni muni hagfeldust og heilladrýgst í bráð og lengd, en ekki líta á það eitt, hvað mjer og öðrum er geðfeldast núna í svipinn.
Gjörði jeg rangt í þessu? Ekki held jeg það. Mjer finst það hljóta að vera höfuðskylda hvers manns, sem vinnur að einhverju vandamáli þjóðar sinnar, að rannsaka vandlega, hvað hagkvæmast muni vera fyrir land og lýð, en varast að berja fram blákalt það, sem honum er skapi næst, eða vænlegast er til vinsælda í bili.
Það er ekkert vit í því að neita þessu. Og það er ekkert vit í fánamálinu, ef menn hugsa ekki um annað en það, hvað einum sje „kærast“, hvers annar „óski“, og hvað þeim þriðja þyki „ fallegast“. Það er komið nóg af því tali, og meira en nóg. Ekki á það bætandi.
Þess vegna ætla jeg nú að víkja máli mínu að því, hver fánagerðin muni vera þjóðinni samboðnust, hagkvæmust og heilladrýgst.
Það er nú sýnt og sannað, að bláhvíti krossfáninn er ekki — eins og haldið var — hentugur farfáni fyrir Íslendinga, af því hann er of líkur sænska fánanum álengdar, eða í skuggsýnu. Þess vegna er ekki fult vit í því, að halda við þá gerð óbreytta, þó kostur væri.
Sje þeirri gerð breytt á þann hátt, sem ýmsir leggja nú til hjer á þingi, að hafa stóra hvíta stjörnu í efri stangarreit, þá er bætt úr þessum annmarka; sú gerð væri hentugri; hún mundi þekkjast vel frá öllum öðrum þjóðfánum á sjó.
En hversvegna er stöku mönnum hjer á þingi þessi breyting á gömlu gerðinni fullgeðfeld, — en meinilla við hina breytinguna — rauðan kross í þeim hvíta?
Er nokkurt vit í þeirri bálstífni — öllu þessu „glundroða“-hjali?
Gáum nú að með ró og stillingu. Það má segja, að allir hafi frá upphafi verið samhuga um það, að þjóðfáni vor eigi að vera krossfáni, til merkis um skyldleika vorn við þær þjóðir, sem byggja Norðurlönd og Bretlandseyjar, og allar eiga sjer krossfána. Það er fult vit í þessu. Það er keiprjett undirstaða. Og þá er vel, ef undirstaðan er rjett fundin. Hvað svo? Kross fánagerðin er skyldleikamerki. En er þá bláhvíti krossfáninn rétt ættarmót hjer á landi. Nei. Þar hefir okkur skotist, þótt skýrir sjeum. Álengdar er hann nauðalíkur sænska fánanum, bendir ótvírætt til Svíþjóðar; en í námunda sver hann sig greinilega í ætt við Dannebrog; því veldur hvíti krossinn, sem er alveg eins og í danska fánanum, því krossinn er höfuðeinkenni hvers krossfána, en ekki hornreitirnir; griðaflaggið heimskunna heitir t. d. „rauði krossinn!“*). Englendingar tala um kross Georgs helga og Patreks og Andrjesar. Hvítur kross er nú ekki í neinum þjóðfánum nema þeim danska og þeim á St. Domingo.
Ef við setjum rauða rák í hvíta krossinn — hvaða vit er í því? Jú, það er fultvit í því. Í allri víðri veröld eru ekki til nema tveir þjóðfánar með tvílitum krossi; það er í Noregi og á Bretlandi.
Þess vegna er þrílita gerðin tilvalið og (keiprétt íslenskt þjóðernistákn, af því að hún minnir ótvírætt á fána þeirra tveggja þjóða, sem íslenska þjóðin á alla ætt sína til að rekja; því veldur þá tvílitikrossinn og sömu þrír litirnir (Bl. + Hv. + R.), sem eru í norska og breska fánanum, og okkar gerð þó mjög auðgreind frá þeim — og öllum öðrum þjóðfánum. Það er fult vit í þessu. Því getur enginn neitað.
Jeg spáði því strax í vetur og aftur núna í þingbyrjun, að próf. Knud Berlin — sem allir þekkja — myndi fljótt koma auga á þetta, og snúast illur við þessari þrílitu gerð, myndi telja hana vott um ofmikinn. vinarhug Íslendinga til Norðmanna. Það er eins og hann og sumir aðrir Danir standi á nálum, ef Íslendingar líta við Norðmönnum! Og þessi spá mín hefir rætst til fulls. Próf. Berlin er æfur á móti þrílitu gerðinni, í dönskum blöðum! Hann telur auðsætt, að Íslendingar velji þrílita fánann í vináttuskyni og frændrækni við Norðmenn og Breta; það sje eins og vant er, að Íslendingar vilji ekki játa skyldleikann við Dani, en dragi sig: eftir Norðmönnum og Bretum. Að vísu játar hann að við sjeum langskyldastir þeim þjóðum, — því neitar hann þó ekki en álítur samt sjálfsagt að reyna, að koma í veg fyrir að við fáum þennan þrílita fána, sem ljóst og skýrt tákn ættar vorrar og uppruna. Honum er meinilla við þennan íslenska „glundroða“. Honum myndi sönn ánægja að hlusta á ræður sumra manna hjer, sem hamast á móti þessari íslensku þrílitu gerð, sem honum er svo afarhvimleið, af því honum þykir hún of íslensk, of sviplík fána þeirrar þjóðar, sem vjer erum náskyldastir, og ólík danska fánanum. Þess vegna berst hann nú móti þrílitu gerðinni okkar, og — viti menn — nokkrir íslenskir sjálfstæðismenn berjast með honum! Þarna fallast þeir í faðma! Hvaða vit er í því, að íslenskir sjálfstæðismenn láti sig henda slíkt? Ekkert vit; það er ekki nokkurt vit í því ráðslagi; þar ráða geðsmunir þeirra, en ekki þeirra góðu vitsmunir.
Það er satt, að allir þjóðfánar vekja jafnan einhverjar geðshræringar. Þjóðfánar annara þjóða falla okkur misjafnlega í geð; á sumum þeirra höfum við miklar mætur, minni á öðrum, og um marga „er okkur alveg sama“. Eins verður um okkar fána. Og það er öldungis víst, að gerðin á honum mun ráða mestu um það, fyrst um sinn, hvernig nágrönnum okkar geðjast að honum. Það er víst að próf. Berlin og hans líkum meðal Dana — sem vonandi eru ekki margir — geðjist ósköp illa að þrílitunum. Það er jafnvíst að Norðmenn hafa veitt þessu máli og þessari þrílitu gerð fulla athygli, og þá líka andmælum Berlins. Núna í vor 17. maí hlotnaðist íslensku þjóðinni svo veglegur sæmdarauki og velvildarvottur af hálfu Norðmanna, að slíks eru fá dæmi. Mönnum er þó víst enn í fersku minni, hvernig þeim meinlausu og eðlilegu frændsemismerkjum og vináttukveðjum milli Íslendinga og Norðmanna var tekið annarstaðar, af próf. Berlin og hans líkum; og andróður hans móti þrílita fánanum er beint áframhald af þeim ástæðulausa ímugust.
Ef við nú höfnum þessari gerð, þessu eina rjetta íslenska þjóðernistákni, þá mættu Norðmenn hugsa eitthvað á þessa leið: „Undarlegir menn eru Íslendingar; þeir vilja sverja sig úr ætt við okkur, þrátt fyrir frændsemishót sín í vor og vináttu og velvildarmerki af okkar hálfu. Hvað gengur þeim til? Eru þeir svona hræddir við Knud Berlin undir niðri? Þora þeir ekki lengur að kannast við ætterni sitt og uppruna?“
Er ekki augljóst að það mundi særa Norðmenn, ef nú yrði horfið frá þessari gerð, og þeir álasa okkur, með rjettu, fyrir þær undarlegu tiltektir.
Sannleikurinn er sá, að þríliti fáninn er skýrt og rétt íslenskt þjóðernistákn og ætternismerki, en það eru hinar gerðirnar ekki. Og þegar um hugsjónargildi fánans er að ræða, þá verða skapríku mennirnir hjer að sitja á sjer, hugsa ekki bara um það, sem þeim geðjast best, af gamalli kepni, gá líka að því, að fáninn okkar getur geðjast sumum öðrum þjóðum misjafnlega, getur vakið óhug okkur til meins, eða samhug okkur til heilla, og það farið eftir því, hvernig hann kemur fyrir sjónir — eftir gerðinni.
Og nú eru þeir tímar, að vjer Íslendingar ættum að hafa vit á að hugsa meira um það, hvernig fánanum verði tekið af nálægustu nágrannaþjóðum heldur en um hitt, hvað hverjum okkar þykir fallegast.
*) Það flagg er hvítt og rauður kross í því miðju, og ná álmurnar ekki út á jaðra. G. B.