02.09.1918
Neðri deild: 2. fundur, 30. löggjafarþing.
Sjá dálk 90 í B-deild Alþingistíðinda. (9)

1. mál, dansk-íslensk sambandslög

Gísli Sveinsson:

Enda þótt framorðið sje nú nokkuð dags, get jeg ekki lofað að ljúka máli mínu á örfáum mínútum.

Jeg vil taka undir með háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) í því, að ekki tjái að hraða máli þessu svo mjög að beitt sje afbrigðum frá þingsköpum í sífellu. Jeg hefi ekkert á móti því, að afbrigða hafi verið leitað til þess að taka málið nú þegar til 1. umr. En hitt má ekki eiga sjer stað, að svo verði um málið framvegis.

Að vísu er öllum kunnug málið. Frv. þetta hefir legið frammi um hríð, og jeg efast ekki um, að menn hafi lesið það og kynt sjer það ítarlega. Og þess ber líka að gæta, að Íslendingar eru þessu máli kunnugir frá öndverðu; það hefir verið rætt og hugsað af alþjóð um langar stundir.

Auk þess er grundvöllur málsins og aðalatriði ljós, eins og þau birtast í þessu frv., sem hjer liggur fyrir.

En — málið er svo mikilvægt, að ekki sæmir að flytja það með afbrigðum gegnum þingið.

Jeg þykist vita, að frv. verði samþ. óbreytt, en sjálfsagt þykir mjer, að þeim gefist tíð til, sem ræða vilja málið, eða jafnvel koma með breytingartillögur, svo að ekki verði sagt, að ráðin sjeu af þeim tekin.

Jeg get ekki heldur sjeð, hvað á liggur að afgreiða málið á einni viku, og skil ekki hvað hæstv. forsætisráðherra getur gengið til að ætla að ákveða þingtímann þegar í byrjun svo stuttan, þar sem við þó erum hjer komnir og kvaddir af stjórninni til þingsetu. Hjer getur líka verið ýmislegt fleira, sem afgreiða þarf, t. d. ýmsar afleiðingar af máli þessu, sem fram þurfa ef til vill að ganga jafnhliða.

Þykir mjer því líklegast, að stjórnin hagi sjer þar eftir og leyfi þinginu svo langa setu, að afgreiða megi nauðsynjamál þau, sem fyrir liggja og ekki verður hjá komist.

Vil jeg þá minna á orð háttv. þm. Dala. (B. J), að sjá þarf um framkvæmd málanna, þá er þessi sambandslög hafa samþykt verið.

Hann hefir nú víst meint sitt með þessu, og jeg meina mitt.

En það er t. d. öllum kunnugt, að skiftar eru skoðanir manna um það, hvort stjórnin, sem nú situr, sje fær um að fara með völdin, — hvort hún sje á vetur setjandi, eina og hún er skipuð.

Og þá er fáninn. Hvers vegna nú að draga það að gera ályktun um hann?

Og þá eru breytingar á stjórnarskránni, sem þetta mál gerir nauðsynlegar. Ef til vill álíta sumir, að rjettast sje að gera þær ekki fyr en málið er komið fram til fulls. En eins og kunnugt er verða þær að gerast á tveimur þingum með þingrofi á milli, og væri þá ekki óeðlilegt, að fyrri hlutina færi fram nú, því að enginn efi er á, að sambandslagafrv. kemst í gegn.

Sumir kendu hæstv. stjórn um það, hve lengi síðasta þing átti setu, og álösuðu henni fyrir það, og mætti þeim mönnum finnast undrum sæta, hve fljót hún nú vill gerast í vöfunum.

Annars hefi jeg hvergi heyrt um það fengist úti um land, þar sem jeg hefi farið og talað við málsmetandi menn, sem sje hjer um Suðurlandsundirlendi, að þingið hafi setið lengi, heldur hafa menn getið hins, að það hafi þó að lokum unnið starf sitt vel.

Að því hefir verið fundið hjer í hv. deild, að samninganefndin hafi ekki látið fylgja frv. nefndarálit, og væri því ekki hægt eina vel að átta sig á málinu.

Furðar mig á slíkum aðfinslum frá háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.). Er hann sá maður, að hann hlýtur eða ætti að bera skyn á málið, eftir að hafa lesið frv. og fylgjandi athugasemdir, sem eru nokkurskonar nefndarálit. En eftir orðum hans að dæma hjer í dag hefði honum líklegast ekki veitt af að hafa fyrir sjer einhverjar meiri skýringar.

Yfirleitt hlýtur það þó að nægja hverjum manni til að skilja málið að lesa frv. og athugasemdirnar. En hitt væri rjett, sögunnar vegna, þótt ekki væri annað, að gefin yrðu út plögg öll, sem málinu fylgja eða geta fylgt.

Þá vil jeg víkja að málinu sjálfu með örfáum orðum. Hafa þau látið einkennilega í eyrum mjer ummælin, sem háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) hefir látið falla, svo illyrmislega, sem honum hafa farist orð um samherja sína fyrverandi.

Get jeg ekki fundið, að hv. þm. Dala. (B. J.) eigi sjerstaklega nú skilin slík ummæli, er háttv. þm. (B. Sv.) kallar hann og hæstv. fjarmálaráðherra í skopi »frelsishetjur Ísland«, og í hinu orðinu titlar hann háttv. þm. Dala. (B. J.) hinn »arga Valtýing«, um leið og hann talar um þann «rammdanska anda«, er nú gagnsýri hann. Öðruvísi mjer áður brá. Tæplega hefði jeg trúað, að slíkt mundi heyrast úr þeirri átt hjer á þingi 1918. Sannast hjer sem oftar, að »hverfanda alt á hveli líður«.

En undarleg eru slík orð af ekki öðru tilefni en frv. þessu, sem enginn þorir að neita að í felst full viðurkenning á fullveldi Íslands.

Háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) fer þar að vísu, sem vonlegt er, undan í flæmingi og telur, að Dönum sje veitt hjer alt of mikil ívilnun. En hvað er það? Sú ívilnun, ef einhver er, stendur í 20–25 ár, en ekki um aldur og æfi.

Mjer finst því, að þessi stóru orð háttv. þm. (B. Sv.) hæfi ekki málstað hans.

Það er nú jafnvel talað hjer í deildinni eins og hjer sjeu fleiri menn óánægðir, en mjer vitanlega er hann einn um það, háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.), í þessari háttv. deild, og í háttv. Ed. er að eins einn, háttv. þm. Ísaf. (M. T.), á sömu skoðun og hann, eða rjettara sagt, háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) er á sömu skoðun og háttv. þm. Ísaf. (M. T.). (B. Sv.: Eða í þriðja lagi: Þeir eru á sömu skoðun). Ja, svo mun vera!

En eftir því, sem jeg hefi kynt mjer skoðanir manna, þá er það að eins örlítill hópur manna hjer í Reykjavík, sem þykist hafa eitthvað við samninginn að athuga, þó mjög óakveðið, og er sá hópur sama sem einn maður, sem menn vissu um fyrirfram að mundi verða á »einu máli«. Hafa sumir leyft sjer að nefna þetta »klíku«, en eigi skal jeg meira um það ræða.

En búist hafði jeg við miklu reffilegri athugasemdum úr þeirri átt en raun er á orðin.

En þar, sem jeg hefi átt tal við menn, eins og jeg gat um, hjer á Suðurlandi, þá ríkir hvergi sami skilningur og hjá háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.), þótt hann nú, eftir digurmælum hans að dæma, hyggist munu vinna mikinn hluta þjóðarinnar á sitt mál, að eins ef honum gæfist tími til.

Jeg þyrði þó að gefa honum mörg ár, í þeirri fullu vissu, að þjóðin yrði aldrei svo viti firt, að hún legði sama dóm á þetta og uppkastið 1908, svo sem hann hefir leyft sjer að gera.

Háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) var í fyrri ræðu sinni að bera saman einstök atriði þessa frv. og frv. eða uppkastsins frá 1908, en gafst upp við, því að ólíku er saman að jafna. Skildist mjer hann telja frv. þetta verra, og yfirleitt fjellu orð hans í þá átt, að þau fordæmdu þetta frumvarp engu síður en uppkastið 1908.

Hann taldi, eins og jeg greindi, og telur — ef hann gengur ekki á bak orða sinna — þetta frv. engu betra, en að sumu leyti verra, þegar öllu er á botninn hvolft. Þessi háttv. þm. (B. Sv.) átti sæti á þingi. 1909, og átti þá þátt í því að samþykkja frv. það til sambandslaga, sem kent er við Sjálfstæðisflokkinn. Það var gerólíkt uppkastinu. Það var það, sem Sjálfstæðisflokkurinn taldi að lengst ætti að fara, og væri það fullnægileg viðurkenning á öllum okkar rjetti. Hefði nú legið nær fyrir háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) að bera frv. 1918, sem hjer liggur fyrir, saman við þetta frv. frá 1909, en ekki uppkastið. Þá hefði hann ef til vill getað sýnt, að hann talaði um málið af meiri þekkingu en nú er bert orðið.

En ef borið er saman þetta frv. og frv. Sjálfstæðisflokksins 1909, verður það ofan á, að það frv., sem hjer liggur nú fyrir, er miklu ítarlegra, betra og skýrara. Ef frv. þetta er því verra en uppkastið, þá er frv. Sjálfstæðisflokksins 1909 líka orðið því um verra.

Ef litið er á frumvarpið 1909, með tilliti til 6. (sbr. 8.) og 7. gr. þess frumvarps, sem við nú höfum fyrir framan okkur, þá verður bert, hvernig ástatt er.

Í 3. gr. frv. frá 1909 stendur í 3. málsgrein, að gæsla fiskiveiða í landhelgi Íslands sje sameiginleg mál. En hvað segir þetta frv.? Háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) virðist helst ætla, að það haldi fikiveiðagæslunni sem sameiginlegu máli. En svo er ekki. Eftir þessu frv. er ekkert sameiginlegt nema konungurinn, því að þau mál, sem hann líklega vill telja sameiginleg eftir frv. þessu, á Danmörk einungis að fara með í umboði Íslands, og með vissum skilmálum, í þessi 25 ár. Þetta er ákveðið svo sökum þess, að það eru Íslandsmál, en ekki sameiginleg mál. En þó ekki nóg með það. Einnig stendur í frumvarpinu frá 1909, sem hann var harðánægður með (sömu gr.):

»Meðan Danir annast strandvarnirnar njóta þeir jafnrjettis við Íslendinga, að því er til fiskiveiða í landhelgi Íslands kemur«, o. s. frv.

Þarna er Dönum með lögum ákvarðaður sami rjettur sem vjer samkvæmt frumvarpinu 1918 veittum þeim af voru fullveldi. (B. Sv.: Hve lengi?). Í 26 ár að minsta kosti, eftir frumvarpinu frá, 1909 (7. gr.), uns uppsögn fer fram samkvæmt því, sem 5. gr. þess frv. ákveður. Danir eiga þá að hafa, jafnvel eftir þessu frumvarpi 1909, rjettindin svo lengi, sem þeir fara með strandvarnirnar, og gæsluna þurfa þeir ekki heldur þar að auka, en hafa það bara eftir sinni velþóknun. Þar með er þetta algerlega aftur rekið hjá hv. þm. (B. Sv.), og er óskemtileg sú meinloka hans, ef hann heldur, að aðrir hafi gleymt þeim höfuaatriðum, sem barin eru inn í oss alla, nú í áratugi, þótt ýmsir Íslendingar hafi farið að sumu villir vegar fyr og síðar.

Þá er 4. gr., fyrri hluti, í frv. 1909: »Danir, heimilisfastir á Íslandi, skulu njóta fulls jafnrjettis við Íslendinga, og Íslendingar, heimilisfastir í Danmörku, jafnrjettis við Dani«.

Nú er spurningin: Er á þessu nokkur munur og því, sem sagt er í 6. gr. frv. 1918. Þar segir:

»Danskir ríkisborgarar njóta að öllu leyti sama rjettar á Íslandi sem íslenskir ríkisborgarar fæddir þar, og gagnkvæmt«.

Á þessu er enginn munur, nema þá oss í hag, annað en þetta eina orð, »heimilisfastur«. En nú er það gefið, að vjer getum gert heimilisfestu að skilyrði fyrir slíkum rjettindaveislum. Þessi sama grein segir líka, eins og kunnugt er:

»Bæði danskir og íslenskir ríkisborgarar hafa að jöfnu, hvar sem þeir eru búsettir, frjálsa heimild til fiskiveiða innan landhelgi hvera ríkis«.

Þetta gefur með andstæðunni til kynna, að gert er ráð fyrir búsetuskilyrðinu við hið fyrnefnda atriðið. Enda er það upplýst, að Danir í nefndinni vildu halda búsetunni hjá sjer sem skilyrði fyrir rjettinum, og er því sjálfsagt, að svo verði og hjá oss.

Þetta tvent er það, sem aðallega, ef ekki eingöngu, hefir orkað því, að hv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) legst svo freklega á móti frv. þetta er það, sem hann telur »að semja af sjer« og telur brot á reglunni: »Ísland fyrir Íslendinga«, Íslandi til stórtjóns. Dönum sjeu þar með gefnar í hendur »landsins ríku auðlindir«. En þetta hefir hann sjálfur samþykt 1909, sem þær mestu kröfur, er vjer gætum gert og ættum að gera, og öllum er í fersku minni, hve vandlega hann vildi varast uppkastið frá 1908, svo að málavextir hlutu að standa mjög ljóst fyrir honum þá, eins og öðrum. Og hann veit, að eftir frv. 1909 (3. gr. 2. lið) áttu Danir að fara með utanríkismál vor á miklu óhagkvæmari hátt fyrir oss en 7. gr. frv., sem hjer er á ferðinni, ákveður.

En nú hafa þessar firrur jafnvel leitt háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) til þess að fara loflegum orðum um uppkastið 1908! Ef til vill voru orð hans »innantóm«, en einhverju eiga þau þó líklega að lýsa. Hjelt jeg þó, að þessi háttv. þm. (B. Sv.) gæti síst orðið klökkur yfir því uppkasti, hvað sem drifi á dagana.

Mönnum verður að spyrja, hvað það eigi að þýða að tala eins og háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) hefir talað á þessari stundu, eftir það, sem á undan er gengið á þessu sumri.

Hann fór að lesa upp samþykt, sem »Sjálfstæðisflokkurinn«, eða flokksbrotið, hefði gert í apríl síðastl. Það er vitanlegt, að mig eða aðra varðar ekkert um þá samþykt. En annars hygg jeg, að segja megi, að þeir menn í flokknum, er samþyktu, hafi ekki brotið í bág við samþyktina. Hann sagði það efnið, að ekki skyldi gera samning um annað en »hreint konungssamband«.

Jeg vil nú spyrja menn um það, ef þeir vildu svara, hvað þeir hjeldu að væri hreint konungssamband, eða hvort þetta frv. ákvarði það ekki? Jeg vonast ekki eftir svari frá, háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.), því að hann gaf þá skýringu, að »personalunion« væri ekki ef nokkurt mál væri sameiginlegt, þó að svo geti þó verið samkvæmt samningi. Nú er hjer ekkert annað sameiginlegt en konungurinn, eins og jeg hefi bent á, en hið annað, sem um er þrætt, gefa Íslendingar Dönum, af fullveldi sínu, til að fara með eftir umboði um ákveðið árabil. Er þá ljóst, að hjer er ekki um að ræða málefnasamband. Enda mun engum, er skyn ber á, hvað það er, sem nefnist konungssamband (personalunion) og málefnasamband (realunion), til hugar koma að kalla þetta annað en hreint konungasamband.

Enn fremur las háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) upp samþykt, er hann taldi fullveldisnefnd hafa gert. Hefir að mínu viti ekki verið brotið í bág við hana. Sú samþykt ræðir að eins um, hverju haldið var að samninganefndinni að formi til og til að byrja með. Fyrst skyldi gera samning um konungssambandið og síðan samning um eitt eða fleiri mál, svo sem t. d. utanríkismálin, ef danska stjórnin fer með þau. En þetta er að eins form.

Hjer liggur nú fyrir að eins eitt frv. til sáttmála og er skift í kafla. Hver kafli hljóðar um sjerstakan hluta af því, sem fyrir liggur í heild.

Fyrsti kafli er viðurkenning fullveldisins í konungssambandi, og síðan samningurinn eða atriði hans o. s. frv. Það kemur alveg út á eitt, hvort þessi ákvæði eru að einu eða fleiri blöðum, og hjelt jeg aldrei, að fram kæmi á þingi nokkur efi um það. (B. Sv.: Hví var þá verið að samþykkja þetta?). Svo að eigi orkaði tvímælis, að þetta væri sitthvað, grundvöllur og samningur, svo sem og sáttmálinn vottar. Þetta form benti Dönum á, hvert stefnt var, og gat sjálfsagt orðið til þess, að þeir fengju þegar í upphafi ljósari skilning á málavöxtum.

En þegar nú vitanlegt er, að bæði háttv. þm. N.-Þ. (B. Sv.) og háttv. þm. Ísaf. (M. T.) hafa gengið að því að semja við Dani á þessum grundvelli, þá er undarlegt, að svona raddir koma fram, sem ekki hafa meira fyrir sjer en einhverjar grýlur út af atriðum, sem hv. þm. (B. Sv.) taldi sjálfsagt að setja í lög 1909, og með þeim væri þá öllu frelsi fullnægt.

En því ber að slá föstu, að engin rödd hefir fram komið, hvorki í þingi nje utan, er dregur í efa, að með frv., er hjer liggur fyrir, sje fengin full viðurkenning fullveldis Íslands í konungssambandi við Danmörku, eins og háttv. þm. Dala. (B. J.) tók fram. Ef einhverjir hafa verið af þm., sem vildu alla ekki semja við Dani, þá áttu þeir að segja til í tíma í sumar. Menn hefðu nú ef til vill getað búist við því, að t. d. jeg væri meðal þeirra, því að jeg hefi verið þeirrar skoðunar, og haldið henni fram, að heppilegast mundi Íslandi að sigla sinn eigin sjó, laust við stjórnmálasambönd við önnur ríki, og jeg er enn á því máli.

En mjer kom vitanlega ekki til hugar í sumar, nje endranær, að hafa á móti því, að farið væri fram á, það, að Danir, ef þeir vildu góðfúslega, gæfu oss viðurkenningu fullveldisins, þá er vjer teljum sjálfsagða oss til handa. Með því var mínu sjónarmiði engu spilt. Öðru nær. Ef Íslendingar hafa þurft áður á fullviðurkendum rjétti að halda til sjálfstæðis og sjerstöðu, þá er þess ekki síður þörf nú.

Jeg tel því alveg vafalaust, að ef einhverjir hv. þm. vildu ekki ljá máls á að semja, þá áttu þeir að segja til. En að gera nú veður mikið á móti þessu frv. tel jeg með öllu ótilhlýðilegt. Þar er fengin sú viðurkenning, sem þarf, og mikið meira en jeg eða nokkur annar gat búist við að fengist. Jeg og vafalaust fleiri vorum sem sje harla vondaufir um, að þetta hefðist fram við Dani.

En nú verða menn og að gæta þess, að það er alls ekki loku fyrir það skotið, að vjer skiljum við Dani. Mjer er það ljóst að samningurinn geti orðið til þess, að vjer þroskuðumst betur en orðið er og getum nú búið oss örugglega undir skilnað vitandi vits. Og margt það getur að borið, að vjer verðum eigi síður fúsir til skilnaðar að þessum tíma liðnum en nú erum vjer, þar sem margir, því miður, efast um viljann og áhugann hjá þjóðinni á þessum tímum.

Jeg skal geta þess að endingu, að jeg áleit, hvað sem aðrir um það segja, sjálfsagt að taka fyrir alt málið, en ekki fánann einan eða einstök atriði, sem engar líkur voru til að konungur gengi að, hvað þá Danir aðrir. Með því að taka alt málið, eina og hjer er gert, er hnúturinn og leystur í fánamálinu og öllum öðrum atriðum, sem fræðilega hefir verið um þráttað. Rjett vorn höfum vjer nú höndlað og um leið það öryggi, sem sjálfstæðið á að gefa. En reynslan verður að sjálfsögðu að sýna, hvernig þetta samband þessara tveggja fullvalda þjóða verður í framkvæmdinni.