26.08.1919
Neðri deild: 45. fundur, 31. löggjafarþing.
Sjá dálk 1154 í B-deild Alþingistíðinda. (1017)
26. mál, laun embættismanna
Gísli Sveinsson:
Jeg skal geta þess, að jeg stend ekki upp til þess að gera grein fyrir atkvæði mínu til þessa máls í einstökum atriðum. Það yrði of langt mál að rekja það alt, og mun það koma í ljós á sínum tíma.
Jeg vildi að eins víkja örfáum orðum að brtt. mínum. Reyndar er það nú svo, að augljóst er, hvað þær fara fram á. Er þar að kalla engu breytt í því, sem mestu þykir varða, hækkun eða lækkun, að eins fært um set.
Brtt. á þgskj. 490 er brtt við brtt. nefndarinnar. Jeg hefi skilið það svo, að nefndin hafi í læknalaunamálinu farið eftir till. læknafundarins um það, hvernig raða skuli niður læknishjeruðum og launa eftir því. Og samkvæmt 12. brtt. nefndarinnar, við 12. gr. frv., hafa læknar mismunandi laun eftir því, hvar þeir sitja. Föstu launin eru hæst, þar sem strjálbygðust eru hjeruðin og erfiðust og minstar vonir um aukatekjur.
Þetta felli jeg mig vel við. En brtt. mín á þgskj. 490 fer fram á það, að eitt af þeim hjeruðum, sem nefndin hefir sett í miðflokkinn, verði fært upp í efsta flokkinn. Það er Síðulæknishjerað.
Það uppfyllir einmitt þau skilyrði, sem nefndin setur fyrir því, að hjeruð geti lent í þeim flokki, þar sem hæst eru launin.
Það er bæði örðugt yfirsóknar og strjálbygt, og ástæður þar svo nú, að embættismenn sækja þangað helst ekki, enda er þar læknislaust nú, þrátt fyrir það, hversu hjeraðið er í sjálfu sjer skemtilegt. Síðustu ár hafa að eins verið þar ungir kandídatar, settir um stundarsakir, en enginn hefir sótt.
En úr því að hjeraðið er til, þarf að ganga svo frá, að þangað fáist læknir. Og eina ráðið til þess er að gera launin viðunandi og lífvænleg.
Þetta hjerað verður því að vera í þeim flokknum, þar sem best eru launin, því að engin von er þar um miklar aukatekjur.
Jeg skal ekki segja, hvort víðar skakkar hjá nefndinni í þessum sökum, en komið hefir fram önnur samskonar till., frá hv. þm. N.-M. (Þorst. J.), og efast jeg ekki um, að hún sje á rökum bygð.
En það, sem jeg hefi sagt um þessa brtt. mína, er sannanlegt, enda er landsstjórninni kunnugt um það, að jeg hefi verið að reyna að fá lækni í hjerað þetta, því að nú er læknislaust frá Hornafirði til Víkur.
Er því ekki annað sýnna en hjerað þetta verði læknislaust áfram, svo framarlega sem ekki eru boðin þar sæmileg kjör.
Jeg geng því út frá því sem gefnu, að háttv. deild fallist á brtt. þessa.
Þá er önnur brtt., á þgskj 489, og á hún að breyta ákvæðum stjórnarfrv. um sýslumannsembættin þannig, að þeim verði að eins tvískift. í 1. fl. verða þeir, sem bæði eru sýslumenn og bæjarfógetar í senn, en í 2. fl. allir aðrir sýslumenn.
Það virðist ekki hægt að gera upp á milli sýslumanna að föstu laununum, þótt auðvitað sjeu embættin misstór. En fyrir þeim mismun er gert í síðasta lið 11. gr. í stjórnarfrv., þar sem ákveðið er, að kostnaður við starfræksluna greiðist að nokkru sjerstaklega úr ríkissjóði, og þar á munurinn að koma fram, en alls ekki á föstu laununum.
Ein af brtt. háttv. 1. þm. Árn. (S. S.) fer og í sömu átt, að sýslumenn þessir skuli vera jafnir að föstum launum.
Hæstv. forsætisráðherra (J. M.) tók einnig í sama strenginn.
Um embætti mitt er það að segja, að jeg gæti, ef jeg væri að eins að hugsa um það, látið mjer nægja þá brtt. hv. 1. þm. Skagf. (M. G.), að Skaftafellssýsla sje tekin í hærri flokkinn, enda væri það mjög áberandi, ef svo væri ekki, þar sem það er líklega örðugast og mest hætta því samfara, að þjóna því embætti. Og það væri því meir óverjandi, þar sem hún er nú í hærri flokknum eftir gildandi lögum. Jeg vona því, ef brtt. mín verður ekki samþ., að þá nái brtt. hv. 1. þm. Skagf. (M. G.) fram að ganga.
Þá er þriðja brtt., á þgskj. 488. Fer hún fram á það, að laun fulltrúanna í stjórnarráðinu hækki, lágmarkið úr 3000 kr. upp í 3500 kr., og hæstu laun úr 4000 kr. upp í 4500 kr. Þetta er að eins til þess að koma á meiri jöfnuði en er í stjórnarfrv. Með þessu eru þeir settir mitt á milli skrifstofustjóranna og aðstoðarmannanna. Virðist það sanngjarnt, þar sem starf þeirra gengur oft nærri starfi skrifstofustjórannna, og í embætti þessi verða ekki teknir nema góðir starfsmenn, enda eiga þeir að geta gegnt störfum skrifstofustjóra, ef þörf krefur.
Um aðrar brtt. eða málið yfirleitt læt jeg mjer nægja að vísa til þess, sem jeg hefi áður sagt, á undanförnum þingum.
Munu nú líka margir komnir að þeirri niðurstöðu, sem sýn var fyrir nokkrum árum, að ekki dugir að halda launum embættismanna fyrir neðan það, sem lifað verður af, og það því síður, þegar til þess er ætlast, að í embættin fáist hæfir menn, sem vilji við þau una.
Brtt. sumra háttv. þm. eru óneitanlega þannig vaxnar, að þær rýra gildi laganna, ef þær ná fram að ganga.
Brtt. hv. 1. þm. Árn. (S. S.) eru flestar mjög smávægilegar, niðurfærslur hans nema þetta 100–200 kr. á mann, og má segja, að það muni hvorugan. En ef ríkissjóður ber á annað borð kostnaðinn við embættisrekstur landsins, þá má ekki segjast, að hann láti sig muna um slíkt, þegar þess er gætt, að engum kemur til hugar, að mönnum verði of hátt launað. Meira að segja munu launin ekki komast svo hátt eftir lögum þessum, sem rjettmætt væri, og sje nokkur sá, er dirfist að vefengja það, þá er auðvelt að sýna fram á það með einföldu reikningsdæmi, að svo er ekki.
Þau meðmæli, sem hv. 1. þm. S.-M. (Sv. Ó.) ljet fylgja brtt. sínum, voru annars þann veg vaxin, að jeg skil tæpast, að menn hópist að þeim þess vegna. Margt af því, sem hann sagði, var líka að eins fullyrðingar, sem háttv. þm. (Sv. Ó.) mun eiga bágt með að standa við, ef til kæmi. Jeg vil t. d. benda á það, sem hann sagði um áhrif fyrri launalaganna, frá 1877, því það var alt saman sögulega rangt, eftir þeim gögnum, sem fyrir hendi eru.
Orsakir Vesturheimsflutninganna voru vitanlega að mestu leyti alt aðrar en hv. þm. (Sv. Ó.) taldi fram. Að vísu sagðist þm. vera orðinn svo gamall, að hann myndi þetta alt sjálfur „eftir sjón og heyrn“ — og verður því að vísu ekki neitað, því að minsta kosti má sjá ellimörkin allskýrt á till. hans og rökstuðningi þeirra —, en þó er það nokkuð skrítið, að þessar ástæður skuli hvergi vera til nema í minni þessa hv. þm. (Sv. Ó.). Því að í minni annara manna, eða bókum og blöðum samtímans, finst ekkert, sem eigi nokkuð skylt við ástæður hv. þm. (Sv. Ó.). Samkvæmt þeim heimildum, sem verða að teljast rjettar, voru meginorsakir útflutninganna hjeðan um 1880 alt aðrar, sem sje ilt árferði, slæm viðskifti og að sumu leyti ýmsar álögur, sem einstökum mönnum þótti ilt undir að búa. Í fljótu bragði kann nú grunnhygnum mönnum að finnast svo, sem þetta síðasta atriðið sje í mótsögn við það, sem jeg hefi áður sagt. En svo er þó ekki. Því að vitanlega voru þessar álögur, sem hjer er um að ræða, ekki eingöngu eða að minstu leyti fram komnar sakir launalaganna, því að það er sennilega öllum augljóst, nema kann ske Sunnmýlingum, að fleira hefir þurft að gera á þessu landi síðan kringum 1880 en að launa embættismenn.
Það er líka ilt að heyra ætíð klingja við eyru sjer þetta endalausa nudd og nöldur, að allar álögur á landslýðinn stafi af því, að starfsmenn þjóðarinnar þurfi að fá kaup. Nú orðið hjelt jeg, að enginn heilvita maður legði trúnað á slíkt; að minsta kosti virðist mjer svo, sem Alþingi ætti að vera upp úr því vaxið, að eyða tíma sínum í slíkt hugsunarleysishjal fávísra manna. Fávísra manna segi jeg og segi satt. Því að með öllum almenningi er nú ekki einungis heimtað, heldur líka greitt margfalt hærra kaup en áður. Eða má jeg spyrja: Hvað eru þeir margir opinberu starfsmennirnir, sem hafa tólf þúsund króna laun á ári, eins og t. d. jafnvel bændur sjálfir eru nú farnir að gjalda sínum starfsmönnum, eins og sláturfjelagsforstjóranum? Þeir eru engir. Það er þess vegna rangt og árangurslaust að vera að ala á þessum eftirtölum um embættismannalaun, þegar það er vitanlegt, að þau eru nú of lág og allir aðrir vinnuveitendur gjalda hærra, og verða að gera það.
Jeg held líka, að það sje megnasti misskilningur, að nú orðið sje hægt að telja nokkrum skynsömum manni trú um, að 3–6 þús. kr. laun sjeu svo yfrið há laun fyrir helstu trúnaðarmenn landsins, að þess vegna sje ástæða til að kalla þá landssjóðsómaga eða blóðsugur, eða segja eins og einn hv. þm., að þjóðin geti ekki risið undir því að borga þetta. Eða að minsta kosti, ef svo er komið nokkrum manni í alvöru, þá er að því komið, að þessir menn þurfa að fara að gera það upp við sjálfa sig, hvort ríkið hefir yfirleitt ráð á því að halda embættismenn, eða m. ö. o. hvort íslenska þjóðin hefir ráð á því að vera til. Því að sennilega er enginn hjer svo stæltur afturhaldsburgeis, að hann vilji halda því fram, að þjóðfjelagið geti verið til án starfsmanna.
Nei — sannleikurinn er sá, að alt þetta hálaunaglamur og sparnaðarnöldur er notað í tíma og ótíma eins og innantóm slagorð, en er í raun rjettri staðleysustafir. Eða er nokkur vitglóra í því, þegar verið er að tala um hjer á þingi „gegndarlausa eyðslu“ í embættalaunum, eins og háttv. 1. þm. S.-M. (Sv. Ó.) komst að orði. Ef rjett merking er í þessu orði, gegndarlaus, þá ætti það að merkja sama sem langt úr hófi fram eða því líkt. En er unt að kalla þau laun langt úr hófi há, sem áætluð eru rjett til nauðsynlegs lífsframfæris nú og í framtíðinni? Eða er hægt að tala um fjáreyðslu, þar sem að eins er um að ræða óhjákvæmilegar og nauðsynlegar greiðslur. Nei — það er ókleift að tala hjer um eyðslu, nema í sambandi við nauðsynjalausa sóun. Kaupgreiðsla heitir ekki gegndarlaus eyðsla. (B. St.: Er þá t. d. kolaeyðsla nauðsynjalaus sóun.) Nei — en það kemur þessu máli heldur ekki við, þó til sjeu í daglegu tali mismunandi merkingar sama orðsins.
En svo að jeg snúi mjer aftur að efninu, þá er mergurinn málsins sá, að það er óverjandi að lækka laun embættismanna, svo að þeir geti ekki lifað af þeim og flýi þau því, nema því að eins, að sannað verði, að embættin sjeu óþörf. Og það hefir svo sem ekki vantað, að klingt hafi hjer yfir okkur þing eftir þing raunarolla eins hv. deildarmanns um óþörf embætti, sem ætti að afnema. Flestir þm. munu nú orðið kunna það syndaregistur nokkurn veginn orðrjett utan að — svona frá almennu sjónarmiði — og að svo miklu leyti sem menn annars kæra sig um að kunna nokkuð utan að eftir hv. 1. þm. Árn. (S. S.). En það hefir annars verið aðaleinkenni allra þessara sparnaðarpistla, að þeir hafa verið fullmikið frá almennu sjónarmiði. Það hefir verið talað um það, og talað hátt, að svona og svona mörg embætti væru nú óþörf og allsendis óþörf og gersamlega óþörf og alls ekki til nokkurs nýt, og að það ætti að vera búið að afnema þau fyrir löngu — það væri vilji alþýðunnar og háttvirtra kjósenda, enda sannanlegt bæði frá sjerstöku og almennu sjónarmiði. En þessum hv. þm. (S. S.) hefir þó ávalt láðst að geta um það, hvaða embætti þetta væru. Og nú vil jeg beina þeirri áskorun til hv. 1. þm. Árn., að hann semji nú skrá eða lista yfir öll þessi óþörfu embætti, til leiðbeiningar fyrir okkur fáfræðingana, sem ekki þekkjum þau. Því sennilega þarf ekki að efa, að hann hafi þessa skrá í höfðinu — og því síður þarf að efast um, að svo skýrum manni verði skotaskuld úr því, að gera okkur hinum hana skiljanlega. En best væri vitaskuld, að hv. þm. kæmi beinlínis með frv. um það, að leggja öll þessi embætti niður — því sennilega eru þau svo mörg, að það mundi verða töluvert róttæk sparnaðartillaga að skera þau öll í einu niður við sama trogið.
En í sambandi við sparnaðinn vil jeg enn þá einu sinni skjóta fram einni athugasemd. Ef þessum hv. þm., sem hæst tala hjer um sparnað, er nokkur alvara með hann, þá gefst þeim nú innan skamms færi á því að sýna það í verki, sem sje þegar till. um skilnað ríkis og kirkju kemur til meðferðar. Því finnist þeim fjáraustur nú um skör fram, opnast með þeirri till. leið til þess að ljetta af ríkissjóði um ¼ milj. kr. á ári.
En við sjáum nú til, hvað sparnaðarástin á sjer djúpar rætur.